Ένα έγγραφο της NKVD και η εξαφάνιση ενός Έλληνα εκδότη στο Χάρκοβο, του 1937
Ογδόντα οκτώ χρόνια μας χωρίζουν από το έγγραφο που βλέπετε. Όταν εκδόθηκε ήταν Δεκέμβριος του 1937. Ένας τρομακτικός Δεκέμβρης για τους Έλληνες που ζούσαν τότε στην Σοβιετική Ένωση και βρίσκονταν κάτω από το απειλητικό πέπλο μιας μαύρης στιγμής στην ιστορία της ΕΣΣΔ και της παντοδυναμίας ενός τρομακτικού ηγέτη του Ιωσήφ Στάλιν και της μυστικής του υπηρεσίας της NKVD.
Η NKVD (Εν-Κα-Βε-Ντε) ήταν το Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων της Σοβιετικής Ένωσης, η μυστική αστυνομία και η κύρια υπηρεσία ασφαλείας του σταλινικού καθεστώτος, υπεύθυνη για την πολιτική καταστολή, τη συλλογή πληροφοριών, τη φύλαξη συνόρων και την οργάνωση των στρατοπέδων εργασίας (Γκουλάγκ) κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Εκκαθαρίσεων (The Great Purge) του Ιωσήφ Στάλιν.
Επικεφαλής της NKVD ήταν ο Νικολάι Γιεζόφ από τα πρώτα μέλη του Κομουνιστικού Κόμματος της ΕΣΣΔ. Το 1936 τέθηκε με εντολή του Στάλιν επικεφαλής της NKVD αντικαθιστώντας τον Γκένριχ Γιάκοντα και παρέμεινε στην ηγεσία της NKVD μέχρι το 1940. Το δεύτερο μισό της θητείας του συνέπεσε με την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων.
Τον Οκτώβριο του 1937 με διατάγματα του Γιεζόφ ξεκίνησαν οι συλλήψεις σοβιετικών πολιτών με την κατηγορία της κατασκοπείας υπέρ καπιταλιστικών χωρών, αντεπαναστατικής και τρομοκρατικής δράσης και υπονόμευσης του έργου της Σοβιετικής Ένωσης. Οι συλλήψεις και οι καταδίκες ακόμα και σε θάνατο κορυφώθηκαν κατά το 1938. Το 1939 οι διώξεις μειώθηκαν και στα τέλη του ίδιου έτους τα διατάγματα του Γιεζόφ αποσύρθηκαν.
Στις 12 Δεκεμβρίου 1937 εκδόθηκε το διάταγμα 50215 της NKVD με τίτλο "Ελληνική Επιχείρηση" που ήταν το έναυσμα των διώξεων κατά των Ελλήνων που ζούσαν στη Σοβιετική Ένωση.
Ο Γιεζόφ τελικά έπεσε και αυτός θύμα των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Στις αρχές του 1940 συνελήφθη και εκτελέστηκε στις 4 Φεβρουαρίου ως αντεπαναστάτης και υπονομευτής της ΕΣΣΔ. Στην ηγεσία της NKVD αντικαταστάθηκε από τον Λαβρέντι Μπέρια.
Η εξαφάνιση ενός Έλληνα εκδότη (Χάρκοβο, 1937)
Τον Δεκέμβριο εκείνο του 1937, στην καρδιά των σταλινικών εκκαθαρίσεων, ένα τυπικό διοικητικό έγγραφο της NKVD αρκούσε για να σφραγίσει τη μοίρα ενός ανθρώπου. Δεν απαιτούνταν δίκη, αποδείξεις ή υπεράσπιση. Η «Απόφαση (εκτός δικαστικής διαδικασίας)» που εκδόθηκε στο Χάρκοβο στις 5 Δεκεμβρίου 1937 αφορά τον Κωνσταντίνο Θεοδώρου Τσελιδάκη, ένα Έλληνα της Σοβιετικής Ένωσης, εκδότη και ιδιοκτήτη τυπογραφείου.
Το έγγραφο, λιτό και απρόσωπο, ακολουθεί την τυποποιημένη γλώσσα της NKVD: καταγραφή προσωπικών στοιχείων, επίκληση άρθρων του Ποινικού Κώδικα και, τέλος, η διατύπωση μιας αόριστης αλλά θανατηφόρας κατηγορίας. Ο Τσελιδάκης χαρακτηρίζεται «ύποπτος για κατασκοπεία και συμμετοχή σε αντεπαναστατική, εθνικιστική και υπονομευτική δράση».
Δεν αναφέρεται καμία πράξη. Καμία απόδειξη. Μόνο η ιδιότητά του: Έλληνας, μορφωμένος, εκδότης, ορθόδοξος.
Το έγγραφο ως όπλο
Η σημασία του τεκμηρίου δεν βρίσκεται σε όσα λέει, αλλά σε όσα υπονοεί. Η ένδειξη «εκτός δικαστικής διαδικασίας» αποκαλύπτει ότι η τύχη του κατηγορούμενου είχε ήδη κριθεί. Τέτοια έγγραφα προορίζονταν για τις λεγόμενες «τρόικες» ή απευθείας για διοικητικές αποφάσεις εκτόπισης ή εκτέλεσης.
Η επαγγελματική του δραστηριότητα του – εκδότης και ιδιοκτήτης τυπογραφείου – καθίσταται αυτομάτως ύποπτη. Στα μάτια του καθεστώτος, το έντυπο λόγο τον παρήγαν μόνο όσοι είχαν κάτι να κρύψουν.
Η υπόθεση του Τσελιδάκη δεν είναι μεμονωμένη. Ανήκει σε ένα ευρύτερο, σχεδόν άγνωστο κεφάλαιο της σοβιετικής ιστορίας: τη λεγόμενη «Ελληνική Επιχείρηση της NKVD», που κορυφώθηκε το 1937–1938 και που τυπικά έληξε το 1950.
Η υπόθεση του Τσελιδάκη δεν είναι μεμονωμένη. Ανήκει σε ένα ευρύτερο, σχεδόν άγνωστο κεφάλαιο της σοβιετικής ιστορίας: τη λεγόμενη «Ελληνική Επιχείρηση της NKVD», που κορυφώθηκε το 1937–1938.
Το έγγραφο του Χάρκοβο δεν αποτελεί απλώς διοικητική πράξη. Είναι ένα κομμάτι ενός μηχανισμού εθνοτικής και πολιτισμικής εξόντωσης.
Ακολουθεί το πλήρες μεταφρασμένο έγγραφο
ΑΠΟΦΑΣΗ
(εκτός δικαστικής διαδικασίας)
Πόλη Χάρκοβο, 5 Δεκεμβρίου 1937
Έτος 1937
Το 3ο Τμήμα της Διεύθυνσης Κρατικής Ασφάλειας (UGB) της Διεύθυνσης της NKVD της περιφέρειας Χάρκοβο, αποτελούμενο από τους αρμόδιους υπαλλήλους της Υπηρεσίας, αφού εξέτασε το υλικό της δικογραφίας που σχηματίσθηκε σε βάρος του πολίτη:
ΤΣΕΛΙΔΑΚΗ Κωνσταντίνου Θεοδώρου,
γεννηθέντος το 1899,
κατοίκου της περιφέρειας Μαριούπολης,
εθνικότητας Έλληνα,
πολίτη της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών,
θρησκεύματος ορθοδόξου,
επάγγελμα: εκδότης, ιδιοκτήτης τυπογραφείου,
κάτοικος της πόλεως Χάρκοβο, οδός Κοντσαρνάγια, αριθμός 44,
κατηγορούμενου για εγκλήματα που προβλέπονται από τα άρθρα
54-6 και 54-9 του Ποινικού Κώδικα της Ουκρανικής ΣΣΔ,
τα οποία συνίστανται στο ότι:
θεωρείται ύποπτος για κατασκοπεία και για συμμετοχή σε αντεπαναστατική, εθνικιστική και υπονομευτική δράση.
Ιστορικός & νομικός σχολιασμός
1. «Απόφαση (εκτός δικαστικής διαδικασίας)»
Σημαίνει ότι δεν πρόκειται για δικαστική δίκη. Το έγγραφο εκδόθηκε από την NKVD, όχι από δικαστήριο.
Αυτό που συνήθως ακολουθούσε ήταν εκτόπιση σε Γκουλάγκ ή εκτέλεση,
χωρίς δυνατότητα υπεράσπισης.
2. Άρθρο 54-6 (Κατασκοπεία)
Οριζόταν εξαιρετικά αόριστα. Αρκούσε επαφή με αλλοδαπούς, ξενόγλωσσες εκδόσεις, εθνική καταγωγή «ύποπτης» ομάδας (όπως οι Έλληνες). Φυσικά για την εποχή εκείνη : Δεν απαιτούνταν αποδείξεις.
3. Άρθρο 54-9 (Υπονόμευση / σαμποτάζ)
Χρησιμοποιούνταν ως ενισχυτικό των κατηγοριών για:
• πνευματική δραστηριότητα,
• εκδοτική ή τυπογραφική εργασία,
• πολιτισμική αυτονομία.
Το ότι ο Τσελιδάκης ήταν εκδότης και ιδιοκτήτης τυπογραφείου ήταν από μόνο του επιβαρυντικό στοιχείο.
4. Η εθνικότητα «Έλληνας»
Το 1937–1938 διεξαγόταν η λεγόμενη «Ελληνική Επιχείρηση της NKVD»
Κατ΄αυτήν στοχοποιήθηκαν:
• Έλληνες της Μαριούπολης,
• εκδότες,
• μορφωμένοι,
• θρησκευόμενοι (ορθόδοξοι).
Το παρουσιαζόμενο έγγραφο είναι χαρακτηριστικό δείγμα εθνοτικής εκκαθάρισης.
Να επισημάνουμε ότι η τεκμηριωμένη ανασύσταση των δυσανάγνωστων σημείων του εγγράφου έγινε με ΑΙ και με βάση δεκάδες όμοια έγγραφα της NKVD:
• Το «μόρφωση» ήταν συνήθως: «μέσης ή ανώτερης» (επιβαρυντικό)
• Το «μέλος» πιθανότατα: μη μέλος του ΚΚ ή πρώην μέλος
• Η τριμελής επιτροπή υπογράφει ως: оперативный состав (επιχειρησιακή σύνθεση)
• Η φράση κατηγορίας ακολουθεί πάντα το σχήμα:
«подозревается в шпионской и контрреволюционной националистической деятельности»
Πρόκειται δηλαδή για στερεότυπη φόρμουλα, όχι πραγματική κατηγορία.
Η «Ελληνική Επιχείρηση της NKVD» (1937–1938)
Κατά τα έτη 1937–1938, στο πλαίσιο της Μεγάλης Τρομοκρατίας, η NKVD εξαπέλυσε σειρά στοχευμένων επιχειρήσεων εναντίον εθνικών μειονοτήτων της ΕΣΣΔ. Οι επιχειρήσεις αυτές έμειναν γνωστές ως «εθνικές επιχειρήσεις» και περιλάμβαναν, μεταξύ άλλων, Πολωνούς, Γερμανούς, Λετονούς, Φινλανδούς και Έλληνες.
Η ελληνική κοινότητα της Σοβιετικής Ένωσης αριθμούσε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους, κυρίως στις περιοχές της Μαριούπολης, του Καυκάσου, της Κριμαίας και της Αζοφικής.
Βασικά στάδια της «Ελληνικής Επιχείρησης» (1937–1938)
1926–1936 — Προϊστορία
• Στη Σοβιετική Ένωση ζουν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες (περίπου 200–300 χιλιάδες σύμφωνα με απογραφές). Η ύπαρξη ελληνικών κοινοτήτων, σχολείων και τυπογραφείων στις παράκτιες ζώνες (Marіupol / Αζοφική, Κριμαία κ.ά.) είναι καλά τεκμηριωμένη.
9 Αυγούστου 1937 — Επέκταση των «εθνικών» επιχειρήσεων
• Η NKVD υιοθετεί εντολές (π.χ. σειρά διαταγμάτων που επεκτείνουν τις «εθνικές επιχειρήσεις») οι οποίες στοχεύουν σε ομάδες με υποτιθέμενους «ξένους συνδέσμους». Αυτό το πλαίσιο προετοίμασε την επίσημη στοχοποίηση πολλών εθνοτήτων, ανάμεσά τους και των Ελλήνων.
15 Δεκεμβρίου 1937 — Επίσημη έναρξη της «Ελληνικής Επιχείρησης»
• Η ημερομηνία που θεωρείται έναρξη της συστηματικής εκστρατείας εναντίον των Ελλήνων: γραπτό διάταγμα/εντολή της NKVD που έδωσε εντολές για μαζικές συλλήψεις και «εκκαθάριση» στοιχείων της ελληνικής μειονότητας. (Στη δημοσιογραφική και επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρεται ως το κρίσιμο σημείο εκκίνησης).
Δεκέμβριος 1937 – Μάρτιος 1938 — Κύριο (και πιο αιματηρό) στάδιο
• Οι μαζικές συλλήψεις, «τροϊκές» ή διοικητικές αποφάσεις εκτέλεσης/εξορίας, και οι ταχείες εκκαθαρίσεις συγκεντρώθηκαν στο τετράμηνο αυτό. Περιοχές όπως το Ντονμπάς/Ντονέτσκ και η περιοχή Κρασνοντάρ υπέστησαν ιδιαίτερα βαριά κύματα διώξεων.
1938–1950 — Επακόλουθα και σποραδικές διώξεις / εκτοπίσεις
• Παρόλο που το κύριο στάδιο ολοκληρώθηκε το 1938, σποραδικές συλλήψεις, εκτοπίσεις και πρόσθετες επιθέσεις σε ελληνικές κοινότητες συνέχισαν σε επόμενα έτη. Οι διωγμοί πέρασαν και σε επόμενες δεκαετίες, με νέες εκτοπίσεις κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου.
Απολογιστικές εκτιμήσεις
• Οι εκτιμήσεις για τα θύματα διαφέρουν. Ορισμένες πηγές αναφέρουν δεκάδες χιλιάδες εκτελεσμένους ή «εξαφανισμένους» (εύρος ~15.000–50.000 ανά πηγές). Οι ερευνητές βασίζονται σε αρχεία της NKVD, τοπικά μητρώα θυμάτων και προφορικές μαρτυρίες.
Γιατί στοχοποιήθηκαν οι Έλληνες
Οι Έλληνες θεωρήθηκαν:
• «εξωτερικά συνδεδεμένοι» με το ελληνικό κράτος,
• φορείς θρησκευτικής (ορθόδοξης) ταυτότητας,
• πολιτισμικά αυτάρκεις (σχολεία, εκδόσεις, τύπος),
• συχνά εμπορικά ή πνευματικά δραστήριοι.
Η ύπαρξη ελληνικών τυπογραφείων και εκδόσεων θεωρήθηκε ιδιαιτέρως επικίνδυνη.
Η μηχανική των διώξεων
Οι συλλήψεις βασίζονταν:
• στην εθνικότητα,
• στο επάγγελμα,
• σε καταλόγους κοινοτήτων.
Οι κατηγορίες ήταν στερεότυπες:
• κατασκοπεία,
• εθνικισμός,
• αντεπαναστατική δράση.
Οι αποφάσεις λαμβάνονταν:
• χωρίς δίκη,
• χωρίς μάρτυρες,
• χωρίς υπεράσπιση.
Χιλιάδες Έλληνες:
• εκτελέστηκαν,
• στάλθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας (Γκουλάγκ),
• ή «εξαφανίστηκαν» διοικητικά.
Η σημασία του συγκεκριμένου εγγράφου
Το έγγραφο για τον Κωνσταντίνο Τσελιδάκη αποτελεί τυπικό αλλά πολύτιμο τεκμήριο:
• δείχνει τη γλώσσα της καταστολής,
• αποκαλύπτει τη λογική της συλλογικής ενοχής,
• τεκμηριώνει την ελληνική παρουσία στο στόχαστρο της NKVD.
Δεν πρόκειται απλώς για προσωπική τραγωδία, αλλά για ιστορικό ίχνος μιας συστηματικής επιχείρησης εξόντωσης.
Το σημείωμα για τον Κωνσταντίνο Θεοδώρου Τσελιδάκη δεν μας λέει τι απέγινε ο ίδιος. Όπως και χιλιάδες άλλοι φάκελοι της NKVD, σταματά απότομα, αφήνοντας πίσω του μια διοικητική σιωπή. Αυτή η σιωπή είναι ίσως το πιο αποκαλυπτικό στοιχείο του μηχανισμού: άνθρωποι που υπήρξαν, εργάστηκαν, δημιούργησαν, εξαφανίστηκαν χωρίς ίχνος, χωρίς απόφαση δικαστηρίου, χωρίς τάφο.
Το έγγραφο του Χαρκόβου δεν είναι εξαίρεση· είναι ο κανόνας. Ένα γρανάζι σε μια επιχείρηση που στόχευσε όχι μεμονωμένα άτομα, αλλά ολόκληρες κοινότητες. Η «Ελληνική Επιχείρηση της NKVD» δεν είχε ως στόχο την τιμωρία πράξεων, αλλά την εξάλειψη ταυτοτήτων: της γλώσσας, της πίστης, της μνήμης, της εκδοτικής και πνευματικής δραστηριότητας των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης.
Η ανάγνωση και η δημοσίευση τέτοιων εγγράφων δεν αποσκοπεί μόνο στην ιστορική γνώση. Είναι μια πράξη αποκατάστασης. Κάθε όνομα που ξαναδιαβάζεται, κάθε τυποποιημένη κατηγορία που απογυμνώνεται από το κύρος της, αφαιρεί κάτι από την ανωνυμία που επέβαλε η βία της γραφειοκρατίας.
Ο Τσελιδάκης, εκδότης και ιδιοκτήτης τυπογραφείου, δεν καταδικάστηκε επειδή έκανε κάτι. Καταδικάστηκε επειδή ήταν αυτό που ήταν. Και γι’ αυτό το έγγραφο αυτό, όσο ψυχρό και αν φαίνεται, αποτελεί σήμερα μια ζωντανή μαρτυρία ενός εγκλήματος που δεν πρέπει να ξεχαστεί.
ΠΗΓΕΣ:
WIKIPEDIA
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ
ΑΙ