Η ιστορία του καπνίσματος

Ο ατμός του Διαβόλου

ΗΤΑΝ Ο ΜΟΝΟΣ καπνιστής στο τραπέζι μας. Μιλούσε για το τσιγάρο με πάθος και νοσταλγία. Μιλούσε με θυμό ενάντια στην απαγόρευση του καπνίσματος. Για την επερχόμενη απαγόρευση, φυσικά, γιατί στην καφετέρια όπου καθόμασταν καμία τέτοια απαγόρευση δεν ίσχυε. Έλεγε για το πώς ένας μη καπνιστής δεν μπορεί να καταλάβει το πάθος του καπνιστή για το τσιγάρο. Δεν μπορεί να κατανοήσει την κοινωνική λειτουργία του καπνίσματος. Τα πακέτα πάνω στο τραπέζι, τις παρέες, τη συντροφικότητα, την ανιδιοτελή συναλλαγή, τους άγραφους κανόνες που τη διέπουν...

Ο καπνός εγείρει ακόμα πάθη. Οι δύο συνταξιδιώτες του Κολόμβου, Λουίς ντε Τόρεζ και Ροντρίγκεζ ντε Χέρεζ, δεν φαντάζονταν ποτέ την απίστευτη... καριέρα που θα ακολουθούσε το «μαγικό χόρτο», το οποίο οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν ως φάρμακο και ναρκωτικό. Ως τέτοιο διαδόθηκε στην Ευρώπη στις αρχές του 17ου αιώνα, αλλά γρήγορα από φάρμακο έγινε πάθος. Παθιάστηκαν με αυτόν προπαντός οι βασιλιάδες και οι αριστοκράτες. Ο Sir Walter Raleigh στο Λονδίνο κάπνιζε την πίπα του ρεμβάζοντας, όταν ο σερβιτόρος του έριξε έναν κουβά νερό γιατί νόμιζε ότι είχε πάρει φωτιά. Οι φτωχοί αγνοούσαν μέχρι τότε το «ιερό χόρτο».

Το κάπνισμα ήταν καινούργια ιδέα και μόδα. Μετά τις ελίτ αγάπησαν τον καπνό και οι μάζες. Η πίπα έγινε το σύνορο που χώριζε πλούσιους και μάζες. Οι πρώτοι κάπνιζαν με πίπες όλο και πιο ακριβές και ραφινάτες. Οι δεύτεροι, τον τύλιγαν σε ακατέργαστα φύλλα. Η εξάπλωση αυτής της καινούργιας ιδέας ήταν εκπληκτική. Ο καπνός έγινε συστατικό στοιχείο των οίκων ανοχής στην Ιαπωνία. Για τους Κινέζους έγινε η βασιλική οδός για να φτάσουν στο όπιο. Ο καπνός, έγραφε ο Κινέζος ποιητής του 17ου αιώνα Κουάν Ζουβάγκ, σκοτώνει τη βαρεμάρα και τις έγνοιες. Οι Οθωμανοί στρατιώτες άρχισαν να «καπνίζουν σαν Τούρκοι». Σε έναν κόσμο ακόμα κατακερματισμένο, Δύση και Ανατολή συνυπήρχαν στον θαυμασμό τους για τον καπνό...

Παρ΄ όλα αυτά ο καπνός είχε ορκισμένους εχθρούς από πολύ νωρίς. Ο Σουλτάνος Μουράτ Δ΄, στις αρχές του 17ου αιώνα, απαγόρευσε τον καπνό ως βλαβερό για την κοινωνική ειρήνη. Την ίδια εποχή το ίδιο έκανε ο Κινέζος Αυτοκράτορας Τσογκζέν. Ο Άγγλος βασιλιάς Τζέιμς Α΄ τον αποκάλεσε ατμό του Διαβόλου. Η επιτυχία του, για τον Βασιλιά, συμβόλιζε την παρακμή της Αγγλίας επειδή προερχόταν «από τους βάρβαρους, άθεους, άγριους και δουλοπρεπείς Ινδιάνους». Ο Πάπας Urban VΙΙ αναθεμάτισε τον καπνό (τα επόμενα χρόνια όμως η Καθολική Εκκλησία απέκτησε το μονοπώλιο του καπνού και απαγόρευε την κυκλοφορία των γιατρικών αντικαπνιστικών βιβλίων). Στις αρχές του 18ου αιώνα στην Αγγλία ο καπνός θεωρήθηκε ναρκωτικό που ενθαρρύνει την τεμπελιά των εργατών. Από την αρχή ο καπιταλισμός είχε με τον καπνό μια έντονη σχέση αγάπης και μίσους.

Οι εχθροί του καπνίσματος τότε ηττήθηκαν. Οι πίπες εισέβαλλαν στους πίνακες των διάσημων Ολλανδών ζωγράφων. Οι ιδέες του Διαφωτισμού διαδίδονταν στην Ευρώπη τυλιγμένες σε σύννεφα καπνού. Ο Λόρδος Μπάιρον εκθείαζε τον «μαγικό καπνό» που ενώνει Δύση και Ανατολή και τον οποίο προτιμούν οι εραστές. Το πάθος του καπνίσματος ένωνε πλούσιους και φτωχούς, αστούς και αριστοκράτες, αφεντικά και εργάτες, ρομαντικούς και θετικιστές. Ο καπνός δεν ήταν πια σύμβολο εξωτικό και εκκεντρικό. Έγινε το κατ΄ εξοχήν σύμβολο της νεωτερικότητας. Από την Κούβα έφθασε τότε μια καινούργια μόδα: το πούρο. Έγινε το νέο σύνορο ανάμεσα στις ελίτ και τις μάζες. Οι ελίτ οικειοποιήθηκαν το πούρο, ενώ οι παλιές «βρώμικες πίπες» έγιναν κτήμα του λαού. Και εκεί, ανάμεσα στο πούρο και την πίπα, γεννήθηκε το τσιγάρο με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Ήταν στα μέσα του 19ου αιώνα...

Με το τσιγάρο ο καπνός έγινε απόλυτος άρχων. Εισέβαλε παντού. Ρουφάω και φυσάω τον καπνό σήμαινε ότι είμαι μοντέρνος. Μέχρι τότε, το κάπνισμα είχε ταυτιστεί κυρίως με την αρρενωπότητα. Οι γυναίκες που κάπνιζαν θεωρούνταν εκκεντρικές. Όχι από αυτές, πάντως, που η θέση τους ήταν στην κουζίνα. Ο Ουίλιαμ Θάκερεϊ παραπονιόταν ότι τελικά «το κάπνισμα εμποδίζει την κατάκτηση των γυναικών». Ο Κάρολος Ντίκενς όταν είδε για πρώτη φορά Γαλλίδες και Αμερικανίδες να καπνίζουν έπαθε πολιτισμικό σοκ. Ήταν η διαφήμιση που γκρέμισε το σύνορο ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες. Χάρη στη διαφήμιση, το τσιγάρο έγινε σύμβολο της ηδονής, του στυλ, της χαλαρότητας, της αρχοντιάς, του αισθησιασμού. Για τις γυναίκες έγινε η «δάδα της χειραφέτησης», ειδικά στην Αμερική. Έγραφε ο Έλιοτ το 1915: «Η Μις Νάνσι Έλιοτ κάπνισε/ και χόρεψε μοντέρνους χορούς/ οι θείες της ένιωθαν αμήχανες/ είχαν ανάμεικτα αισθήματα/ αλλά ήξεραν ότι αυτό που έκανε η Μις ήταν μοντέρνο». Ο καπνός έγινε βιομηχανία, τρόπος ζωής, σύμβολο χειραφέτησης.

Οι φασίστες μίσησαν τον καπνό ακριβώς γι΄ αυτούς τους λόγους. Τον ταύτισαν με τον αμερικανισμό, τον θεωρούσαν αστικό βίτσιο. Η ναζιστική Γερμανία κήρυξε ανελέητο πόλεμο στο κάπνισμα. Ήταν στο Γ΄ Ράιχ που το τσιγάρο θεωρήθηκε η κύρια αιτία του καρκίνου και καθιερώθηκε για πρώτη φορά ο όρος παθητικό κάπνισμα. Στα παράνομα πάρτι που διοργάνωναν οι νέοι στη Γερμανία, η κύρια εκδήλωση αντίστασης στα ναζιστικά γούστα, εκτός από το άκουσμα της τζαζ, ήταν το κάπνισμα. Όσο για την Αριστερά, εκείνη έμεινε για πολλά χρόνια πιστή στο ντουμάνι. Ο Μαρξ έλεγε ότι «το "Κεφάλαιο" δεν θα μου αποπληρώσει ούτε τα τσιγάρα που κάπνιζα γράφοντάς το». Η Ρωσική Επανάσταση ήταν τυλιγμένη, κυριολεκτικά, σε σύννεφα καπνού. Τον Στάλιν δύσκολα μπορούμε να τον φανταστούμε χωρίς την πίπα του. Και τον Τσε χωρίς το πούρο του. Αλλά ο καπνός στην Ευρωπαϊκή Ιστορία συνδέθηκε κυρίως με τα χαρακώματα του Α΄ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά οι στρατιώτες στο μέτωπο, με τα φοβισμένα τους βλέμματα και τον θάνατο να τους περικυκλώνει δεν κυριάρχησαν ποτέ στις διαφημίσεις...

Η αντίστροφη μέτρηση για τον καπνό άρχισε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιατρικές αποδείξεις για τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος υπήρχαν πολύ πιο πριν. Οι καπνιστές όμως τις είχαν σνομπάρει. Όποιος τολμούσε να μιλήσει ενάντια στο κάπνισμα ταυτιζόταν με την οπισθοδρόμηση και την καταπίεση. Χάρη στις έρευνες του Σερ Ρίτσαρντ Ντολ, τη δεκαετία του ΄50, αποδείχθηκε ότι το κάπνισμα σκοτώνει. Όχι μόνο αυτόν που καπνίζει αλλά και τον διπλανό του. Ο καπνός άρχισε να χάνει την δόξα του με την ίδια ταχύτητα που την είχε αποκτήσει. Στην Αμερική, όπου κάποτε έγινε «βασιλιάς», άρχισε και η «εκθρόνισή» του. Η αντικαπνιστική εκστρατεία συνέπιπτε με την εκστρατεία ενάντια στα ναρκωτικά. Κάποτε ο καπνιστής απεικονιζόταν ως cool, αντάρτης, γόης, νικητής. Σήμερα απεικονίζεται ως αγχωμένος, άρρωστος, παραβάτης, ηττημένος, σχεδόν στιγματισμένος. Η διαφήμιση του έδωσε τη δόξα του. Χωρίς αυτήν ο καπνός είναι καταδικασμένος να ξεψυχά. Ο ατμός του Διαβόλου εξακολουθεί να αντιστέκεται παρ΄ όλα αυτά. Ίσως, για να επιβιώσει, οι παθιασμένοι θα αρχίσουν να τον ρουφούν σε υγρή μορφή, να τον πιουν σαν τσάι όπως το έπιναν οι πρώτοι χρήστες στην Ευρώπη. Και τώρα με την οικονομική κρίση, ίσως, να είναι και πιο οικονομικό...

Του ΓΚΑΖΜΕΝΤ ΚΑΠΛΑΝΙ

gazikap@gmail.com

Πηγή:

http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&artid=4560397&ct=1