ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αρχές της Άνοιξης. Εποχή που η ζωή φοράει τα γιορτινά της, η αισιοδοξία μας γνέφει, η δημιουργία περνάει πάνω από όλα και τα μπολιάζει με τη δύναμη της αναγέννησης. Ένας συνδυασμός όμορφιάς όπου γιορτάζουν ο Άνθρωπος και η Φύση. Μια εποχή μέσα στην οποία υπάρχει μια από τις μεγαλίτερες γιορτές της Ορθοδοξίας, το Πάσχα.

Μέρες Λαμπρής, μέρες πόνου και χαράς, μέρες περισυλλο­γής. Μέρες που η πατρίδα μας τις τιμά ιδιαίτερα. Μέρες που η φαντασία του λαού μας, για να δώσει στην ανάμνηση του μαρτυρίου και της δόξας του Χρι­στού όλο τους το μεγαλείο και για να εκφρά­σει τη χαρά του για το μεγάλο γεγονός, δημιούργησε διάφορες εκδηλώσεις, που, σιγά-σιγά, με το πέρασμα των αιώνων, έγιναν έθι­μα, παράδοση. Μέρες λοιπόν που ο λαός μας τις γιορτάζει με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο σύμφωνα ακόμη και με τις αρχέγονες παραδόσεις και τα έθιμα των Ελλήνων που και αυτά τα προσάρμοσε στην νέα του θρησκεία τον Χριστιανισμό.

Τα πασχαλινά έθι­μα και οι παραδόσεις μας, ξεχωριστές και ποικιλόμορφες, πολλές φορές διαφορετικές από τόπο σε τόπο, είναι ότι ομορφότερο έχουν αφήσει οι παλιότερες γενιές στις νεότερες.Τα έθιμα αυτά έχουν ταυτισθεί τόσο πολύ με τη θρησκευτική λατρεία, που δεν εί­ναι δυνατόν να σκεφτεί κανείς το ένα χωρίς το άλλο.

Η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα, καθορίστηκε από την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Βιθυνίας στη Νίκαια, το 325 μ.Χ. Αποφασίστηκε να γιορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την παν­σέληνο της εαρινής ισημερίας και μετά το Πάσχα των Ιουδαίων.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας την Κυριακή του Πάσχα ψήνουν το αρνί στη σούβλα, μαζί με το κοκορέτσι. Είναι δε αυτό «το έθιμο του οβε­λία» πανελλήνιο και μοναδικό στη χριστιανο­σύνη και γιάυτό σφραγίζει και χαρακτηρίζει αποκλειστικά το ελληνικό Πάσχα.

Το αρνί που τρώμε το Πάσχα συμβολίζει τον Χριστό που θυσιάστηκε σαν τον αρνί για την σωτηρία όλης της ανθρωπότητας.

Το Πάσχα, δεν είναι μόνον εκδήλωση θλίψης και πένθους, λό­γω των Θείων Παθών. Είναι και γιορτή χαράς και αγαλλιάσεως, λόγω της Αναστάσεως του Σωτήρος. Διότι, αυτό ακριβώς σημαίνει «Πάσχα»: Τη διάβαση δηλαδή από το πένθος στη χαρά, από τον πόνο στην ανακούφιση, από την απορία στην ελπίδα, από το πα­γερό σκότος, στο θερμό φως. Από τον χειμέριο θάνατο, στην εαρι­νή αναγέννηση!

«Πάσχα» στα αραμαϊκά, σημαίνει Πέρασμα, όπως Πεσάχ στα εβραϊκά και Πισάχ στα αιγυπτιακά: Πέρασμα από το βάρος των σφαλμάτων στην ελαφρότητα και τη γαλήνη της αλήθειας. Πέρα­σμα κάθαρσης. Πέρασμα από τις αμφιβολίες στη βεβαιότητα. Πέ­ρασμα από την απορία στη φωτεινή διέξοδο.

Μεγάλη Πέμπτη

Μεγάλη Πέμπτη λοιπόν και καθώς το θείο δράμα πλησιάζει στην κο­ρύφωση του οι νοικοκυρές σε όλη την Ελλάδα ξεκινούν την προ­ετοιμασία για το Πάσχα. Όπως σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας έτσι και στη Μακεδονία και τη Θράκη τα έθιμα της Μεγάλης Πέ­μπτης εξακολουθούν να αναβιώνουν παρά την εξέλιξη που απει­λεί να τα εξαλείψει.

Η παράδοση θέλει οι νοικοκυρές σε όλη την Ελλάδα να βά­φουν τα κόκκινα αβγά τους τη Μεγάλη Πέμπτη. Για το κόκκινο χρώμα των αβγών, η λαϊκή παράδοση έχει να παρουσιάσει ενδια­φέροντες μύθους, με ισχυρές αντιστάσεις στο χρόνο. Σύμφωνα με μια βορειοελλαδική παράδοση, όταν διαδόθηκε ότι ο Χριστός αναστήθηκε, πολλοί δεν το πίστευαν. Μια γυναίκα, που κρατού­σε αβγά σε ένα καλάθι, αμφισβήτησε ότι θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο, λέγοντας: «Θα ήταν σαν να μου λέτε ότι τα άσπρα αβγά που κρατώ θα γίνουν κόκκινα». Τότε, ως εκ θαύματος, τα αβγά της νοικοκυράς άλλαξαν χρώμα.

Στο Αμύνταιο την πρώτη σειρά από τα αβγά που βάφουν τη Μεγάλη Πέμπτη τη βάζουν χωριστά. Από εκεί παίρνουν τα αβγά τους με το πρώτο χτύπημα της καμπάνας που θα σημάνει την Ανάσταση το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου και κρατώντας τις λαμπάδες βαδίζουν στην εκκλησία. Μετά την Αναστάσιμη ακολουθία τα μέλη της οικογένειας πα­ραδίνουν τα αγιασμένα αβγά στην μητέρα που τα αραδιάζει κοντά στην εικόνα του Αγίου. Ένα από αυτά θα μείνει όλο το χρόνο κο­ντά στην εικόνα και όταν βρέχει και αστράφτει η μητέρα το βγά­ζει στο μπαλκόνι με την πυροστιά και προσεύχεται στο Θεό να απομακρύνει τον κεραυνό, το χαλάζι και τις πλημμύρες από το χωριό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το έθιμο αυτό είναι γνωστό και στη Ξυλαγανή της Ροδόπης, φερμένο από την Ανατολική Θράκη. Τα υπόλοιπα αγιασμένα αβγά θάβονται μετά τη γιορτή της Ζωοδό­χου Πηγής στα αμπέλια και τα χωράφια για να προστατεύονται σε όλη τη διάρκεια του χρόνου και να δίνουν καλή σοδειά.

Σε πολλά χωριά τη δεύτερη μέρα της Λαμπρής μετά την εκ­κλησία συνηθίζουν να ρίχνουν τα αβγά κάτω από έναν βράχο. Στο χωριό Μαργαρίτα της Έδεσσας πιστεύουν ότι αν μια χρονιά δεν ρίξουν κόκκινα αβγά στο βράχο η σοδειά τους θα καταστραφεί.

Στο Αμύνταιο κρατούν ακόμη το αγιασμένο νερό που διανυ­κτέρευσε στον Εσταυρωμένο τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης σε ένα μπουκάλι με λίγα λουλούδια και σε κάθε πονοκέφαλο ή αδια­θεσία ραντίζουν με αυτό, που θεωρείται ιαματικό, τον άρρωστο.

Σε κάποια χωριά της Μακεδονίας όπως οι Ελεύθερες, μέχρι πριν από λίγα χρόνια με την μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο των αβγών σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μι­κρών αρνιών.

Τα αυγά είναι το χαρακτηριστικό του Πάσχα και τα πρώτα αβγά που έβαφαν οι παλιές νοικοκυρές τα έστελναν μαζί με τσουρέκια στα πεθερικά τους.

Πέραν από τα αβγά, τη Μεγάλη Πέμπτη ετοιμάζονται μέχρι σήμερα και τα τσουρέκια. Παλιότερα, όταν η πίστη διατηρούσε ακόμη κάποια στοιχεία δεισιδαιμονίας, μία από τις κουλούρες της Μεγάλης Πέμπτης φυλαγόταν στο εικονοστάσι για να κατα­ναλωθεί την Πρωτομαγιά, για να προστα­τεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια.

Μεγάλη Παρασκευή

Τη Μεγάλη Παρασκευή το θείο δράμα κορυφώνεται. Σε κάθε γωνιά της γης, η ορθοδοξία με κατάνυξη, ευλάβεια και συντριβή, βιώνει τα πάθη του Θεανθρώπου. Οι πιστοί συρρέουν στις εκκλη­σίες και παρακολουθούν την τελετή της αποκαθήλωσης.

Το βράδυ, από άκρη σε άκρη της γης, οι Έλληνες, οι Ορθόδο­ξοι, ψάλλουν το «Ω γλυκύ μου έαρ», καθώς το πένθος κορυφώνε­ται. Κρατώντας αναμμένα κεριά, ακολουθούν τις περιφορές των Επιταφίων, που είναι στολισμένοι με πολύχρωμα λουλούδια.

Καθώς το πένθος κορυφώνεται τη Μεγάλη Παρασκευή ένα αρχαίο πένθιμο έθιμο αναβιώνει ακόμη και σήμερα σε κάποια από τα χωριά της Μακεδονίας. Την ώρα που περνά ο Επιτάφιος οι νοικοκυρές βγάζουν στην εξώπορτα ένα πιάτο με φυτρωμένους σπόρους και το ξαναπαίρνουν μέσα στο σπίτι τα ξημερώματα.

Ο στολισμός και η περιφορά του Επιταφίου είναι το κυριότε­ρο έθιμο της Μεγάλης Παρασκευής. Παλιότερα γινόταν ένας συ­ναγωνισμός ανάμεσα στις ενορίες για τον ομορφότερο στολισμό του Επιταφίου.

Πρώτα πήγαιναν τα λουλούδια για τον στολισμό του Επιτα­φίου οι ελεύθερες και ύστερα οι παντρεμένες. Από κάτω περνού­σαν όλοι από μία φορά ενώ πίστευαν πως αν τα ζωηρά παιδιά πε­ράσουν τρεις φορές θα φρονιμέψουν. Τρεις φορές έπρεπε να περά­σουν και οι άρρωστοι για να γειάνουν.

Τα λουλούδια που παίρνουν οι πιστοί από τον Επιτάφιο θεω­ρούνται ευλογημένα και τοποθετούνται στο εικονοστάσι του σπι­τιού. Παλιότερα οι γυναίκες έκαναν από τα λουλούδια αυτά φυ­λαχτά για τους ναυτικούς ενώ ορισμένοι τα χρησιμοποιούσαν και σαν γιατρικό για τον πονοκέφαλο.

Από τα κατά τόπους έθιμα, που σχετίζονται με την περιφορά του Επιταφίου, αξιοσημείωτο είναι αυτό που τηρείται στις Σέρ­ρες, στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, παραπέμπο­ντας στο τελετουργικό μιας αρχαιοελληνικής παράδοσης.

Όταν ο Επιτάφιος πλησιάζει, κάθε νοικοκυρά τοποθετεί στο κατώφλι του σπιτιού της ένα τραπεζάκι, πάνω στο οποίο έχει το­ποθετηθεί θυμίαμα και η εικόνα του Εσταυρωμένου, πλαισιωμέ­νη από πασχαλιές και άλλα άνθη. Επιπλέον, ετοιμάζεται ένα πιά­το με χλόη κριθαριού ή φακής, έθιμο που παραπέμπει στους «Αδώνιδος Κήπους» της αρχαιότητας. Συμβολίζουν τη νιότη που χάνεται γρήγορα και άδικα όπως και ο Άδωνις που πέθανε από δάγκωμα κάπρου. Την πρώτη μέρα του εθίμου γινόταν αναπαρά­σταση της κηδείας του και τη δεύτερη μέρα η γιορτή για την ανά­σταση του.

Οι παραδόσεις, που κάνουν το ελληνικό Πάσχα μοναδικό ανά τον κόσμο, εξακολουθούν να επιβιώνουν. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, ακόμη και σήμερα, σε κάποια χωριά οι κάτοικοι δεν στρώνουν καν τραπέζι. Το μοναδικό γεύμα της Μεγάλης Πα­ρασκευής αποτελείται από ένα πιάτο ξύδι, όπου όλοι βουτούν το ψωμί και το γεύονται, συμμεριζόμενοι το Θείο Πάθος.

Σύμφωνα με την παράδοση, τη Μεγάλη Παρασκευή το ράψιμο και το κάρφωμα είναι δουλειές απαγορευμένες. Τα ρούχα που ράβονταν εκείνη την ημέρα θεωρούνταν κακότυχα καθώς πί­στευαν ότι θα είχαν την τύχη των ρούχων του Χριστού. Ένα αρ­χαίο πένθιμο έθιμο αναβιώνει ακόμη και στις ημέρες μας την Με­γάλη Παρασκευή σε κάποια από τα χωριά της Μακεδονίας.

Η περιφορά του Επιταφίου, που παλιότερα ελάμβανε χαρα­κτήρα διαγωνισμού μεταξύ των διαφόρων ενοριών για τον ομορ­φότερο στολισμό, εξακολουθεί να δημιουργεί κατανυκτική ατμό­σφαιρα ακόμη και σήμερα σε όποιο σημείο της Ελλάδας κι αν γί­νεται.

Μεγάλη Παρασκευή. Το θείο δράμα.

«Σήμερα μαύρος ουρανός,

σήμερα μαύρη μέρα,

σήμερα όλοι θλίβονται

και τα βουνά λυπού­νται»

όπως ακόμη μοιρολογούν στα χωριά της Μακεδονί­ας.

Η Μ. Παρασκευή είναι ημέρα απόλυτου πένθους για τους χριστιανούς.

Επειδή η Μεγάλη Παρασκευή θεωρείται η μέρα των νεκρών, οι άνθρωποι ευπρεπίζουν τους τάφους γιατί πιστεύουν ότι με την Ανάσταση θα έρθουν από τον κάτω κόσμο και πρέπει να βρουν τους τάφους τους περιποιημένους.

Παλιότερα σε πολλά χωριά της Μακεδονίας οι νέοι και οι νέες έβαφαν, την Μεγάλη Παρασκευή, τα πρόσωπα τους με μπογιά προερχόμενη από φυτά και στόλιζαν τους τάφους με κίτρινα αγριολούλουδα. Ο στολισμός του επιταφίου είναι έθιμο το οποίο συνδυαζόταν με τα παιχνίδια των νέων, που συναγωνιζόταν, για να φέρουν πρώτοι τα πιο όμορφα αγριολούλουδα από τα γύρω λιβάδια.

Μεγάλο Σάββατο

«Δεύτε λάβετε φως»! Στη Λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου, παρέχεται το αναστάσιμο Φως. Μεταφέρεται για να θρέψη την ενότητα της Κοινωνίας, όπως γινοταν στα αρχαία χρόνια με το ακοίμητο φως που από τις αρ­χαίες μητροπόλεις, ταξίδευε μακριά στις νέες τους αποικίες. Το χαρμόσυνο τούτο μήνυμα ακτινοβολεί. Γι' αυτό στην Ορθόδοξη Ανατολή το Πάσχα, η Διάβαση, καλείται Λαμπρή.

Το Μεγάλο Σάββατο, οι πιστοί αρχίζουν να προετοιμάζονται για το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης. Το βράδυ της ίδιας ημέ­ρας ο ιερέας βροντοφωνάζει το «Χριστός Ανέστη» μέσα σε θορυ­βώδεις εκδηλώσεις (από εδώ και η παροιμιακή φράση «Έγινε ανάστα ο Θεός»). Οι λαογράφοι και εθνολόγοι συσχετίζουν το στοιχείο των θορύβων με τη διαδεδομένη δοξασία ότι τα βλαβερά και εχθρικά πνεύματα διώχνονται με εκφοβιστικούς κρότους.

Ένα από τα βασικότερα τελετουργικά στοιχεία της Ανάστασης είναι το αναστάσιμο φως, με κορυφαία στιγμή την πρόσκληση του ιερέα «Δεύτε λάβετε φως». Παίρνουν τότε οι πιστοί το αναστάσι­μο φως και το μεταφέρουν στα σπίτια τους.

Μπαίνοντας στο σπί­τι, «σταυρώνουν» πρώτα το ανώφλι της εξώπορτας ενώ παλαιό­τερα ανανέωναν και το φως του καντηλιού ή ακόμη μεταδίδανε το καινούργιο φως στα στείρα ζώα και τα άκαρπα δέντρα, για να τους εξασφαλίσουν τη γονιμότητα.

Στο παρελθόν αρκετά διαδεδομένη ήταν η αναπαράσταση της σκηνής των «κεκλεισμένων θυρών». Μπροστά στην πόρτα της εκ­κλησίας, όταν επέστρεφε η πομπή με τα αναμμένα κεριά της Ανά­στασης, ο ιερέας, που παρίστανε τον Χριστό ενώπιον των πυλών της Κόλασης, έψελνε τους διαλογικούς στίχους 7-10 του ΚΓ ψαλ­μού του Δαυίδ «Άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών και επάρθητε πύλαι αιώνιοι και εισελεύσεται ο Βασιλεύς της δόξης».

Ο διάκος από μέσα, που παρίστανε το διάβολο, προσπαθούσε να εμποδίζει την είσοδο. Τελικά ο ιερέας έσπρωχνε ορμητικά, άνοιγε τη θύρα και έμπαινε μέσα ως ο λυτρωτής των αμαρτωλών. Τέλος, μετά τη «δεύτερη» Ανάσταση, ακολουθούσε λιτανεία των εικόνων και χορός, που όχι σπάνια, τον έσερνε πρώτος ο ιερέας της ενορίας.

Η Κυριακή του Πάσχα

Σε πολλές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, την Κυριακή του Πάσχα έριχναν στη φωτιά το ομοίωμα του Ιούδα ή του Οβριού. Το έθιμο, που απαντάται ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές, αποτελεί ένδειξη αγανάκτησης των πιστών για την πράξη προδο­σίας του Ιούδα.

Πάντως, ελληνικό Πάσχα χωρίς τον παραδοσιακό οβελία δεν νοείται. Οι ρίζες του εθίμου κρατούν από τις θυσίες των αρχαίων Ελλή­νων. Ο Όμηρος αναφέρει πάρα πολλές θυσίες σφαχτών στους θεούς για παράκληση ή ευχαρι­στίες. Κι έσμιγε, μας λέει, η σπον­δή του γλυκόπιοτου κρασιού με την κνίσα του ψημένου στη θρά­κα θύματος, και ανέβαινε η ευω­διά ως την κορυφή του Ολύμπου και ξύπναγε το κέφι και τη διάθε­ση των θεών, κι έτσι παραστέκο­νταν με καλοσύνη στους θύτες.

Το έθιμο του ψητού σφαχτού, του οβελία, το συναντούμε σε μεγάλη έκταση τον καιρό της Τουρκοκρατίας στα αρματολίκια. «Είχαν αρνιά και ψένανε, κριάρια και σούβλιζαν», λέει το δημοτικό μας τραγούδι. Ο οβελίας στους αρματολούς δεν ήταν μόνο πασχαλινή εκδή­λωση. Ήταν και ένα πολεμικό «διάλειμμα», μα προ παντός συμ­βόλιζε τη θυσία του Γένους και την αναμενόμενη ανάσταση του. Έτσι, το ιερό σφάγιο του Πάσχα για τον Έλληνα συμβολίζει τη θεϊκή και την εθνική θυσία και Ανάσταση.

Στα χωριά της Μακεδονίας η σφαγή του οβελία ακολουθεί συγκεκριμένο τελε­τουργικό, συμβολίζοντας τη θυσία του Χριστού. Μάλιστα, στις ορεινές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας οι άνθρωποι εξακολου­θούν να πιστεύουν ότι το πασχαλινό αρνί διαθέτει προφητικές δυνάμεις και έτσι οι χωρικοί και ιδιαίτερα οι βοσκοί, επιδίδονται στην «ωμοπλατοσκοπία», προφητεύοντας το μέλλον, με «οδηγό» την πλάτη του σφαγίου.

Αυτά λοιπόν ήταν μερικά από τα Πασχαλινά έθιμα της Πατρίδας μας.

Μαρικαίτη Γραικιώτη