Το αμαρτωλό βλέμμα του φακού

Μέσα από 250 φωτογραφίες το μουσείο MKG του Αμβούργου διατρέχει ενάμιση αιώνα απεικόνισης του γυμνού

Της ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΙΟΥ (eirini@kontogeorgiou.gr)

Η εξέλιξη της φωτογραφίας γυμνού μάλλον δικαιώνει τον Μισέλ Φουκό που είχε πει: «Δεν έχουμε απελευθερώσει τη σεξουαλικότητά μας. Την έχουμε οδηγήσει στο όριο». Από τον ακαδημαϊσμό του 19ου αι. φτάσαμε στο «διεστραμμένο» ρεαλισμό του Αράκι και τώρα στην πορνογραφική έκθεση του εαυτού στο Διαδίκτυο.

Πώς οδηγηθήκαμε από τη λογοκρισία της φωτογράφησης απαγορευμένων επιθυμιών στην αχαλίνωτη υπερέκθεσή τους; Πώς εξελίχθηκαν τον τελευταίο ενάμιση αιώνα τα ιδανικά της σωματικής ομορφιάς, της ηθικής και της αισθητικής; Τι ρόλο έπαιξαν τα κινήματα και τα πολιτικοκοινωνικά περιβάλλοντα στην ιστορία της φωτογραφίας γυμνού;

Οι πρώτες εξωτερικές λήψεις

Προκειμένου να δώσει κάποιες απαντήσεις, το MKG (Museum fur Kunst und Gewerbe) στο Αμβούργο ανοίγει αρχεία ενάμιση αιώνα. Η έκθεση «150 χρόνια γυμνής φωτογραφίας», που θα διαρκέσει έως τις 25 Απριλίου, περιλαμβάνει περισσότερες από 250 φωτογραφίες, άλμπουμ και άλλα ντοκουμέντα. Ανάμεσα στους 70 φωτογράφους οι Αντρέ Κερτέζ, Χέρμπερτ Λιστ, Χέλμουτ Νιούτο, Ντέινις Οπενχαϊμ.

Ας περάσουμε όμως στις ενότητες της έκθεσης για να ξεναγηθούμε στην «αμαρτωλή» ιστορία του φωτογραφικού βλέμματος. «Η εφαρμοσμένη φυσιολογία είναι αισθητική» γράφει ο Νίτσε στα 1870. Πιθανότατα έχουν πέσει στην αντίληψή του οι πρώτες δαγγεροτυπίες γυμνού που δειλά δειλά, παρά τη λογοκρισία, κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη ξεκινώντας από το Παρίσι.

Τοποθετημένα σε πολυτελείς θήκες τα επί παραγγελία φωτογραφικά γυμνά είναι ακαδημαϊκά: πρόθεση να αποφευχθεί η οποιαδήποτε ερωτική ιδιότητα και στόχος, η απόδοση των πλαστικών όγκων και των γραμμών του γυναικείου σώματος. Οι λήψεις γίνονταν αποκλειστικά στο στούντιο με σκηνικά που περιλαμβάνουν αντίγραφα γνωστών γλυπτών, όργανα μουσικής, μπαρόκ υφάσματα.

Μετά το 1880, στο πλαίσιο του οράματος της χαμένης ιδανικής Αρκαδίας, εμφανίζονται στη μεσογειακή Ιταλία και στη Βόρεια Αφρική τα πρώτα υπαίθρια γυμνά. Η Ανατολή έχει αρχίσει να τροφοδοτεί τη Δύση με λάγνες ερωτικές φαντασιώσεις. Αυτές οι πρόωρες εξωτερικές λήψεις προπαγανδίζουν μια στενή συμβίωση μεταξύ του φυσικού τοπίου και των μοντέλων.

Με την είσοδο του 20ού αι. οι πικτοριαλιστές επιχειρούν να μετατρέψουν τη φωτογραφία γυμνού σε «καλλιτεχνικό» έργο. Νέες τεχνικές επιστρατεύονται προκειμένου το γυμνό σώμα να αποδοθεί αιθέριο: μαλακή εστίαση, αποσπασματική απόδοση, σύνθεση και φωτισμός που προκαλούν συνειρμούς με σύγχρονα ζωγραφικά έργα και γλυπτά.

Εξιδανικεύεται το σώμα

Οι πρωτοπορίες του '20 και του '30 γονιμοποιούν το είδος. Η Νέα Αντικειμενικότητα και κυρίως ο Σουρεαλισμός, που ανακαλύπτει εξαιρετικές τεχνικές και μεθόδους, επιδίδεται σε ακραία κάδρα και τολμηρή προοπτική, αντιθέσεις φωτός - σκότους και αποδίδει το σώμα αλλοτριωμένο και τεμαχισμένο. Καθρέφτες και εξπρεσιονιστικοί φωτισμοί χρησιμοποιούνται για να εξιδανικεύσουν ή να δαιμονοποιήσουν το γυναικείο σώμα. Ο συμβολισμός έχει ήδη εισαγάγει το ελκυστικό και συγχρόνως απειλητικό μυστήριο της φαμ φατάλ. Οι γυναίκες φωτογράφοι ωστόσο διαφοροποιούνται, προσδίδοντας στις ομόφυλές τους που φωτογραφίζουν αμεσότητα και αυτοπεποίθηση.

Η μεταπολεμική πρωτοπορία υιοθετεί τα επιτεύγματα και τις τεχνικές των προπολεμικών κινημάτων για να προχωρήσει σε πιο αφαιρετικές και πειραματικές εικόνες. Κατά τη διάρκεια του '50 και του '60 αντιπαρατίθενται με τη φυσικότητα και τη σαφήνεια της λεγόμενης «straight photography». Στη δεκαετία του '70 η «Body Art» και η «Performance» εφοδιάζουν με άφθονες εικόνες το είδος. Η δεύτερη, μάλιστα, δηλώνοντας τη φυσική αυτή εμπειρία ως πολιτική ανάγκη. Στην ψηφιακή εποχή έρχεται η μεγάλη ανατροπή. Η εποχή του Μεγάλου Αδελφού έχει αλλάξει άρδην την έννοια της ιδιωτικής σφαίρας. Οι απαγορευμένες επιθυμίες διατρέχουν πλέον αχαλίνωτες το Διαδίκτυο.

Ο επιμελητής δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε τρία «υποείδη» της φωτογραφίας γυμνού. Κατ' αρχήν αναφέρεται στο κίνημα του γυμνισμού που γνώρισε μεγάλη άνθηση στο τέλος του 19ου αι. στη Γερμανία. Χρησιμοποίησε τη φωτογραφία γυμνού για να προπαγανδίσει τα ιδεώδη του: χορτοφαγία, σωματική ρώμη, σεξουαλική υγιεινή σε μια προσπάθεια διάσωσης «της ψυχής του σώματος». Ετσι, στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης το ευαίσθητο ιμπρεσιονιστικό γυμνό έδωσε τη θέση του σε φωτογραφίες αθλούμενων ρωμαλέων γυμνιστών. Στην προσπάθεια αποφυγής οποιασδήποτε ερωτικής πρόκλησης οι απεικονίσεις αυτές αγιοποιούσαν το γυμνό σώμα.

Ξεπερνώντας τα κλισέ

Η πορεία του ανδρικού γυμνού επίσης αναπτύσσεται σε ξεχωριστή ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται τα ιδανικά του μυώδους εφηβικού κορμιού, η προτίμηση στα μυθολογικά μοτίβα, το σκοτάδι της ναζιστικής περιόδου και το μεταπολεμικό λυρικό γυμνό που το διαδέχτηκε. Οι σύγχρονες εικόνες του είδους διαπραγματεύονται πλέον άφοβα τα όρια της σεξουαλικής ταυτότητας και τα κλισέ περί αρσενικού και θηλυκού.

Τέλος, αναπτύσσεται η «glamour» φωτογραφία γυμνού, η οποία ικανοποιεί κυρίως τις προσταγές της μόδας. Σαγηνευτικές πόζες, ακριβά κοσμήματα, περίτεχνα χτενίσματα και μέικ απ χρησιμοποιούνται για να μετασχηματίσουν το γυναικείο σώμα σε άλλο ένα εμπόρευμα. Αλλωστε, το Χόλιγουντ στις αρχές του 20ού αι. έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο στην ανάπτυξη της ιδέας της ερωτικής αποπλάνησης. Πώς το είπε η Μονρόε; «Οι άνθρωποι συνήθιζαν να με κοιτάζουν σαν να ήμουν κάποιο είδος καθρέφτη».

Πηγή:
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=133447