Νάουσα: Γιανίτσαροι και Μπούλες

Ήθη και έθιμα που χάνονται στα βάθη των αιώνων, δρώμενα που έχουν τις ρίζες τους στις γιορτές του Διονύσου και μια πόλη πρωταγωνίστρια στον δεκαπενθήμερο εορτασμό της Αποκριάς, όταν οι λεβέντες της αναπαριστούν το έθιμο του Γιανίτσαρου, ταξιδεύοντας στο χρόνο

 

ΚΕΙΜΕΝΟ: ΘΑΛΕΙΑ ΑΡΓΕΙΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΩΣΤΑΡΑΣ

Η αποκριά αιώνες τώρα κουβαλά ήθη, έθιμα, δεισιδαιμονίες και δρώμενα. Ο εορτασμός της ακόμα γίνεται ευκαιρία για ανατροπές, ξεφάντωμα, απόδραση από την καθημερινότητα. Οπως γινόταν στις αρχαίες γιορτές του Διονύσου, με χορό, τραγούδι, θεατρικά, μεταμφίεση, μάσκες και την επιθυμία να ξορκιστούν τα στοιχεία της φύσης και να ξυπνήσει η γονιμότητα. Παγανιστικές τελετουργίες που, αν και σήμερα έχουν πάρει διαφορετική μορφή, ακόμα σημαδεύουν το πανηγύρι της Αποκριάς σε ολόκληρη την Ελλάδα. Την περίοδο του Τριωδίου μέχρι και την Καθαρή Δευτέρα την τιμητική της έχει κυρίως η Βόρεια Ελλάδα, όπου η μουσική, το μασκάρεμα και η ελευθεριότητα θα οδηγήσουν, ύστερα από το ξεπέρασμα των «ορίων», στην αυστηρότητα, περισυλλογή και εγκράτεια της Σαρακοστής. Τα δρώμενα, που οι αρχαίοι πρόγονοί μας συνδύαζαν με τη λατρεία του Διονύσου, χωρίζονται σε αστικά και αγροτικά. Τα πρώτα γίνονται πόλος έλξης για την όμορφη πόλη της Ημαθίας, τη Νάουσα.

Εμπειρία αξέχαστη το να βρεθούμε εδώ όταν για δεκαπέντε μέρες αναπαριστάται το έθιμο της Μπούλας και του Γιανίτσαρου. Και αν αλλού οι εορτασμοί έχουν να κάνουν με άτακτο ξεφάντωμα, μασκάρεμα και αθυροστομίες, η Μπούλα είναι το αντίθετο, μια και η σοβαρότητα, οι κανόνες, ο συντονισμός των χορευτών είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της. Κι ενώ αλλού η Αποκριά συνδέεται με τη γονιμότητα και το ξύπνημα της φύσης, το συγκεκριμένο έθιμο παραπέμπει στην Τουρκοκρατία. Η ιστορία λοιπόν μιλάει για εκείνη τη ζοφερή περίοδο όταν οι άντρες, ντυμένοι γυναίκες και χορεύοντας, κατάφερναν να συνεννοηθούν για θέματα του αγώνα τους και το 1705, για να τιμήσουν τους νεκρούς ήρωες, εμφανίστηκαν την Αποκριά ντυμένοι με στολές αρματολών, έχοντας μάσκα από κέρινο πρόσωπο και θώρακα στολισμένο με ασημένια νομίσματα. Από τότε όνειρο κάθε αγοριού της πόλης είναι μια μέρα να έχει την τιμή να ντυθεί Γιανίτσαρος, αφού ο εορτασμός είναι προνόμιο των αντρών.

Η προετοιμασία ξεκινά μετά τα Χριστούγεννα για να κορυφωθεί τις δύο τελευταίες Κυριακές της Αποκριάς. Η Νάουσα βρίσκεται σε αναβρασμό. Τα μαγαζιά στολίζονται, οι μουσικοί κάνουν πρόβες, οι βαριές πολύτιμες στολές βγαίνουν από τα μπαούλα και κανονίζεται ποιος θα κάνει την Μπούλα. Εμείς απλώς θα γίνουμε θεατές ενός μοναδικού θεάματος που μόνον με αρχαίο δράμα μπορεί να συγκριθεί. Αν ακόμα ο καιρός είναι μουντός και ο ουρανός συννεφιασμένος, το θέαμα των μπουλουκιών που χορεύουν στα σοκάκια διασταυρώνοντας τα ξίφη παίρνει ακόμα πιο δραματικό χαρακτήρα.

Στη βόλτα θα μας συνοδεύσει ο ήχος του νταουλιού και του ζουρνά. Οι οργανοπαίχτες, οικογένειες με παράδοση, καλούν την πόλη να ξεκινήσει και κατόπιν γίνονται η ψυχή των μπουλουκιών. Τυχεροί είναι εκείνοι που θα έχουν την ευκαιρία να μπουν στο σπίτι κάποιου νέου που θα ντυθεί Γιανίτσαρος. Οικογένεια και φίλοι θα στολίσουν το παλικάρι, θα τραγουδήσουν και θα κεράσουν τσίπουρο και μεζέδες.

Ο άντρας θα φορέσει το μακρύ σώβρακο, τις κάλτσες με τις καλτσοδέτες και τις φούντες, το πουκάμισο με τα φαρδιά μανίκια, τη βαριά πανέμορφη φουστανέλα με τις 400 πιέτες, το μαύρο γιλέκο, το αμάνικο γιλέκο με τα ραμμένα νομίσματα περασμένων αιώνων, το ριγέ μαντίλι στη μέση, το σελάχι και, τέλος, το μεταξωτό μαντίλι όπου κρεμιούνται λεπτοδουλεμένα κοσμήματα. Η ιεροτελεστία, που θυμίζει το ντύσιμο του γαμπρού, ολοκληρώνεται με το δέσιμο του «προσώπου». Ο «πρόσωπος», η μάσκα, κέρινη εσωτερικά και γύψινη εξωτερικά, έχει άσπρο χρώμα και χαρακτηρίζεται από το τσιγκελωτό μουστάκι, τις σχισμές για τα μάτια και τα κατακόκκινα μάγουλα. Ο Γιανίτσαρος, κυριολεκτικά αρματωμένος, με 80 κιλά συν, περιμένει το μπουλούκι να τον πάρει. Δύο άντρες ανεβαίνουν στο σπίτι του, πηδούν και κινούν το στήθος τους για να βροντήξουν τα νομίσματα. Ο Γιανίτσαρος βγαίνει στο μπαλκόνι και πηδά κινώντας το θώρακά του σαν πολεμική κίνηση. Το πλήθος χειροκροτά και ο νέος γίνεται ένα με το μπουλούκι αφήνοντας συγκινημένη την οικογένεια, όπως άλλωστε γινόταν όταν οι άντρες έφευγαν για να γίνουν αρματολοί και κλέφτες. Το κάθε μπουλούκι έχει και μια - δυο Μπούλες, άντρες μεταμφιεσμένους με πολύχρωμο φουστάνι, φουρό, κεντητό γιλέκο, ζώνη με πόρπες και μάσκες με κόκκινα χείλια. Η Μπούλα, αποχωρώντας από το σπίτι της για να πάει στο μπουλούκι, θα μαζέψει τα λεφτά που κάποτε προορίζονταν για τον απελευθερωτικό αγώνα.

Τα μπουλούκια, πανέτοιμα πια με τα όργανα, τους Γιανίτσαρους, τις Μπούλες και τα μικρά αγόρια, βγαίνουν στα σοκάκια της Νάουσας. Προορισμός το Δημαρχείο, για να αρχίσει ο χορός ύστερα από άδεια του δημάρχου. Ο χορός δεν είναι άναρχος, ξέφρενος. Υπάρχει σειρά και τελετουργία. Ο λεγόμενος Ζαλιστός αρχίζει τη γιορτή, ακούγεται η μαντινάδα «Ρόιδο» και ο Θούριος του Ρήγα, για να βγουν από τις θήκες τους οι πάλες, τα σπαθιά και να διασταυρωθούν συνοδεύοντας τους βηματισμούς. Οσο για τις Μπούλες, εκείνες χορεύουν την ιστορική Μακρινίτσα, που θυμίζει τις γυναίκες και τα παιδιά της πόλης που επέλεξαν να πέσουν στον καταρράκτη της Αραπίτσας για να γλιτώσουν από τους Τούρκους το 1822.

Ο κόσμος σαν μαγεμένος παρακολουθεί και ακολουθεί τα βήματα των Γιανίτσαρων, που έχουν συγκεκριμένη πορεία και χορούς να χορέψουν, χωρίς να επιτρέπεται στους θεατές να κάνουν το ίδιο προτού να βγουν οι μάσκες στη γειτονιά των Αλωνιών. Το γλέντι εκεί θα συνεχιστεί μέχρι το πρωί ενώ τη Δευτέρα οι άντρες θα επισκεφτούν τον αρχηγό, θα γιορτάσουν πάλι και θα ξαναπάνε στο Δημαρχείο για χορό και κατόπιν θα κάνουν επισκέψεις. 

Το έθιμο επαναλαμβάνεται την Κυριακή της Τυρινής, ενώ την Καθαρή Δευτέρα θα κάνουν την ίδια διαδρομή χωρίς τις μάσκες, για να ξεφαντώσουν μέχρι πρωίας στη συνοικία Καμένα. 

Για τελευταία φορά Γιανίτσαροι και Μπούλες θα συναντηθούν την Κυριακή της Ορθοδοξίας στο ξωκλήσι του Αγίου Θεοδώρου στο Σπηλιό, όπου οι χοροί θα οδηγήσουν σε μεγάλο φαγοπότι. Αλλωστε, φαγητό και ποτό πάνε μαζί με την Αποκριά. Πρωταγωνιστές τα σαρμαδάκια με λάχανο ή γιαλατζή με αμπελόφυλλο, φασολάδα στο φούρνο, γκαβόψαρα (τηγανητές παστές μελιτζάνες), κρεατόπιτα και αρνάκι με κρεμμύδια. Αρνί που συμβολίζει την αγνότητα και κρεμμύδια για το κλάμα. Ενα φαγητό που θα μας εξαγνίσει για να αρχίσουμε τη νηστεία της Σαρακοστής. Ετσι, αυτή την περίοδο, κάθε σπίτι που γιορτάζει έχει έτοιμο το μεζέ και το τσίπουρο, ενώ την Καθαρή Δευτέρα στρώνεται τραπέζι για τα παλικάρια που πετάνε τα σπαθιά και λένε: «Ο,τι είπαμε και δεν είπαμε, να μείνει εδώ», δίνοντας το σύνθημα για τσιμπούσι. Στη ζάλη του πανηγυριού θα συμβάλει το φημισμένο ξινόμαυρο κρασί της Νάουσας και το ντόπιο αγνό τσίπουρο, που ρέουν άφθονα όλες τις μέρες. Κεράσματα με μουσταλευριά και «μέλι με κόρες» -το αποκριάτικο γλυκό με μελιτζάνα και κολοκύθα- θα μας αφήσουν μια γλυκιά γεύση από την ασύγκριτη Αποκριά της Νάουσας.

Πηγή:

http://trans.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_taxgreece_1_13/02/2009_267341