ΠΕΘΑΝΕ Ο ΑΛΕΞΑΝΤΡ ΣΟΛΤΖΕΝΙΤΣΙΝ

Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν στον Παράδεισο

Νεαροί Μοσχοβίτες αποθέτουν λουλούδια έξω από το σπίτι του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν. Ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας πέθανε στα 89 του χρόνια ήσυχα στο σπίτι του στη Μόσχα. Διάσημος από έργα όπως το «Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ» και το «Ιβάν Ντενίσοβιτς», ο συγγραφέας του αριστουργηματικού βιβλίου «Το σπίτι της Ματριόνα» υπέστη διώξεις απ' το σταλινικό καθεστώς, έζησε τη φρίκη των σοβιετικών γκούλαγκ, ενώ επί Μπρέζνιεφ υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του, στην οποία επέστρεψε με τιμές το 1994.

Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, αντιφρονών ώς τα 89 χρόνια του

Του Ηλια Μαγκλινη

Προτού τα βάλει με το σοβιετικό καθεστώς βομβάρδιζε τους ναζί με οβίδες - ως αξιωματικός του πυροβολικού, κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο. Προερχόμενος από οικογένεια Κοζάκων, ο μαθηματικός Αλεξάντρ Σολζενίτσιν ήταν είκοσι τριών ετών όταν ο Χίτλερ ξεκίνησε την επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα», εξαπολύοντας σφροδρή επίθεση κατά της Σοβιετικής Ενωσης. Βρέθηκε στο μέτωπο και παρασημοφορήθηκε για τη δράση του, αλλά όταν το 1945 έπεσε στα χέρια των αρχών επιστολή του στην οποία δεν μιλούσε καθόλου κολακευτικά για τον Στάλιν, ο Σολζενίτσιν βρέθηκε στο «αρχιπέλαγος γκούλαγκ». Στον συγγραφέα του ομώνυμου βιβλίου, εξάλλου, ο οποίος τελείωσε τις μέρες του την περασμένη Κυριακή στο σπίτι του στη Μόσχα, στα 89 του χρόνια, οφείλει η Δύση την ανακάλυψη της λέξης «γκούλαγκ» - και των ζοφερών παρεπόμενών του.

Εξορία
Οκτώ χρόνια έγκλειστος μέσα σε ένα τέτοιο στρατόπεδο έμεινε ο Σολζενίτσιν προτού μεταφερθεί σε εσωτερική εξορία στο Καζακστάν, όπου και υποβλήθηκε σε θεραπεία κατά του καρκίνου του στομάχου. Επέζησε και των γκούλαγκ και του καρκίνου. Κάτι τέτοια τον ανέδειξαν σε σημαντικό κομμάτι της ρωσικής συνείδησης, σε «οσιομάρτυρα», σε «Ντοστογιέφσκι του 20ού αιώνα». (Οπως ο Αλεξάντρ έτσι και ο μεγάλος Φίοντορ επέζησε της επιληψίας και του τσαρικού εκτελεστικού αποσπάσματος.) Ανεξάρτητα από τέτοιες αγιοποιήσεις, ο Σολζενίτσιν έγραψε μερικά βιβλία που έμειναν στην Ιστορία, με πρώτο το «Μία ημέρα στη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς», που εκδόθηκε το 1962, σε μια εποχή «αποσταλινοποίησης». Αμέσως κριτικοί και κοινό συνέκριναν αυτό τον άσημο δασκαλάκο με τον Τολστόι, τον Ντοστογιέφσκι και τον Τσέχοφ. Ηταν επίσης το πρώτο βιβλίο που αντλούσε από την εμπειρία των γκούλαγκ.

Οκτώ χρόνια αργότερα, το 1970, ήρθε το βραβείο Νομπέλ. Και μετά η κόλαση. Το 1973 κυκλοφόρησε στη Δύση ο πρώτος τόμος του «Αρχιπελάγους Γκούλαγκ» (που είχε περάσει σε εκδότες της Νέας Υόρκης και του Παρισιού με μικροφίλμ), και αποτελεί μια ανάγλυφη περιγραφή του συστήματος καταπίεσης της ΕΣΣΔ, αλλά το καθεστώς Μπρέζνιεφ θεώρησε τον Σολζενίτσιν «προδότη». Λεπτομέρεια που προσδίδει δράμα στην υπόθεση: Ο Σολζενίτσιν έκρυβε το χειρόγραφο, ωστόσο μετά από ανάκριση της δακτυλογράφου του από την KGB η τελευταία ομολόγησε πού το έκρυβε ο συγγραφέας. Η κοπέλα, ονόματι Ελιζαμπέτα Βορονιάσκαγια, κρεμάστηκε.

Στις αρχές του 1974 οι αρχές τού πήραν την υπηκοότητα και τον έδιωξαν από τη χώρα. Ηταν μια μάλλον επιεικής ποινή, τηρουμένων των δεδομένων που ίσχυαν στην ΕΣΣΔ. Ηδη όμως από τη δεκαετία του ’60 δεξιοί και αριστεροί διανοούμενοι της Δύσης είχαν κάνει αγώνα προκειμένου να προστατευτεί ο Σολζενίτσιν, κι αυτό αναχαίτισε τους Σοβιετικούς. Ετσι, έφυγε από τη Ρωσία και πρώτος του σταθμός ήταν η Γερμανία, όπου τον υποδέχθηκε με τιμές ο Χάινριχ Μπελ.

Χρειάστηκαν να περάσουν είκοσι ακριβώς χρόνια για να επιστρέψει στη μητέρα-πατρίδα ο Ρώσος συγγραφέας, το 1994. Η επιστροφή του ήταν κορυφαίο γεγονός κι έμοιαζε με τη δραματική επιστροφή ενός εθνικού ήρωα. Στα χρόνια της εξορίας του, πάντως, όντας εγκατεστημένος στο Βερμόντ των ΗΠΑ, ο Σολζενίτσιν ολοκλήρωσε και τους άλλους δύο τόμους του «Αρχιπελάγους», έγραψε και άλλα βιβλία μέσα από τα οποία κατακεραύνωνε το σοβιετικό σύστημα (ένα από αυτά είναι ο «Θάλαμος των καρκινοπαθών»), κυρίως όμως έζησε σαν ερημίτης με την οικογένειά του και δεν έπαψε να μιλά επικριτικά για την ηθική παρακμή της Δύσης. Στην ουσία ο Σολζενίτσιν απέρριπτε και τις δυτικές δημοκρατίες, ενώ ουδέποτε είδε με καλό μάτι τις αλλαγές που έφεραν στη χώρα του ο Γκορμπατσόφ και ο Γιέλτσιν. Αυτή είναι και η άλλη πλευρά του νομίσματος Σολζενίτσιν: Ναι μεν όρθωσε το ανάστημά του στον ολοκληρωτισμό του κομμουνισμού, από την άλλη όμως άρχισε να μιλά νοσταλγικά για τσάρους και «Μεγάλες Ρωσίες», και έγραψε αναλυτικά για τον σκοτεινό ρόλο των Εβραίων στη Ρωσική Επανάσταση, εκφράζοντας έναν αντισημιτισμό κι έναν συντηρητισμό παλαιάς κοπής.

Ειλικρινής
Μπορεί, λοιπόν, το 1994 οι Ρώσοι να τον υποδέχτηκαν σαν θεό, αλλά στη συνέχεια τέτοιου τύπου απόψεις, τις οποίες εξέφραζε σε δημόσιες εμφανίσεις του, τον κατέστησαν γραφικό και κουραστικό. Η ισοπεδωτική του απόρριψη της νέας Ρωσίας δεν τον εμπόδισε πάντως να αποδεχθεί ένα βραβείο για το σύνολο του έργου του από τον ίδιο τον Βλαδίμηρο Πούτιν - τον μόνο νέο Ρώσο πολιτικό που εκτιμούσε.

Σήμερα, τα βιβλία του Σολζενίτσιν έχουν πουλήσει περισσότερα από τριάντα εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο κι έχουν μεταφραστεί σε σαράντα γλώσσες, ενώ έκαναν έναν Ερικ Χόμπσμπαουμ να τον χαρακτηρίσει ως «το σημαντικότερο καλλιτεχνικό μέσο κατά του σταλινισμού».

Η γραφή του δείχνει ότι θα αντέξει περισσότερο απ’ ό,τι εκείνη των Κέσλερ και Οργουελ, που ασχολήθηκαν με παρόμοια θέματα και, παρά τις υπερβολές και τις ακραίες απόψεις του, στην πεζογραφία του ήταν ειλικρινής κι έντιμος. Και ως προς τα γεγονότα που περιέγραψε. Οπως είπε κάποτε ο Ρώσος ποιητής Γιόζεφ Μπρόντσκι στη Σούζαν Σόνταγκ: «Ξέρεις, Σούζαν, όλα όσα λέει ο Σολζενίτσιν για τη Σοβιετική Ενωση είναι αλήθεια. Πράγματι, αυτά τα νούμερα -τα εξήντα εκατομμύρια θύματα- είναι όλα αλήθεια».

ΠΗΓΗ: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Αλεξάντρ Σολζενίτσιν: 

 

In Memoriam

 

 

Γράφει η
Χριστιάννα Λούπα

«Τραβήξτε, βγάλτε από όλους μας αυτό το καταϊδρωμένο, βρώμικο πουκάμισο, που έχει κιόλας πάνω του τόσο αίμα - το αίμα εκείνων των 66 εκατομμυρίων – ώστε δεν αφήνει να πάρει ανάσα το ζωντανό σώμα του έθνους μας. Πάνω του βρίσκεται όλη η ευθύνη για όσα έγιναν στη χώρα, και γι’ αυτό πρέπει να το βγάλετε, όσο πιο γρήγορα γίνεται κι ας το περιμαζέψει όποιος θέλει». Αλεξάντρ Σολζενίτσιν
Όταν ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν επέστρεψε οριστικά στη Ρωσία μετά την εξορία του στη Δύση, στις 27 Μαΐου 1994, πήγε κατευθείαν στη Σιβηρία, όπου έσκυψε να αγγίξει το χώμα, σαν ύστατη πράξη σεβασμού στη μνήμη εκατομμυρίων θυμάτων που μαρτύρησαν στα σταλινικά στρατόπεδα. Τους επόμενους δύο μήνες ταξίδευε σε όλη την αγαπημένη του χώρα, που είχε να δει για μια ολόκληρη εικοσαετία.

Επειδή όμως εύκολα η ανθρωπότητα λατρεύει είδωλα κι ακόμα πιο εύκολα τα ξεχνά, καλό θα ήταν να φέρουμε στη μνήμη μας λίγα πράγματα για το όνομα – θρύλος που έμελλε να σηματοδοτήσει με τα ανατρεπτικά του συγγράμματα τη διαφορά ανάμεσα στο Ανατολικό και Δυτικό μπλοκ στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Δεν είναι σίγουρα υπερβολή να πούμε ότι ο μεγάλος Ρώσος διανοούμενος, που από πολλούς θεωρείται διάδοχος του Ντοστογιέφσκι, ήταν εκείνος που κράτησε ένα παράθυρο ανοικτό, απ’ όπου η Δύση μπορούσε να ρίχνει μια κλεφτή ματιά σε μια ερμητικά κλειστή και μυστικοπαθή χώρα.

Ο Σολζενίτσιν γεννήθηκε στον Καύκασο το 1918, σπούδασε Φυσική και Μαθηματικά και υπηρέτησε στον Κόκκινο Στρατό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε και παρασημοφορήθηκε ως λοχαγός. Το 1945 όμως, η ανδραγαθία και τα παράσημα ξεχάστηκαν, όταν, μόλις αυτός και οι σύντροφοί του ξέφυγαν από κάποια ομάδα Γερμανών που τους είχε περικυκλώσει, συνελήφθη και κατηγορήθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες για αντισοβιετική προπαγάνδα – όπως και χιλιάδες άλλοι - και καταδικάστηκε σε φυλάκιση οκτώ ετών σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, επειδή σε επιστολή που είχε στείλει σε φίλο του αμφισβήτησε τις πολεμικές ικανότητες του Στάλιν. Αφέθηκε ελεύθερος το 1953, λίγους μήνες πριν από το θάνατο του Στάλιν και εξορίστηκε στην κεντρική Ασία, όπου άρχισε να γράφει.

Η κράτησή του στο στρατόπεδο στάθηκε αφορμή για τη συγγραφή του βιωματικού βιβλίου του «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς», που κυκλοφόρησε το 1962, κατά την περίοδο κάποιων σχετικά φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε ο Χρουστσόφ. Ένα βιβλίο – κόλαφος για το σοβιετικό σύστημα και τα στρατόπεδα εργασίας, που τον έκανε παγκοσμίως γνωστό, αφού κατόρθωσε να αφυπνίσει την κοινή γνώμη σχετικά με τον «κομμουνιστικό παράδεισο», που πολλοί είχαν πιστέψει ότι υπήρχε. « Όταν ήμουν στο γκουλάγκ, μερικές φορές έγραφα μέχρι και σε πέτρινους τοίχους. Συνήθιζα να γράφω σε κομμάτια χαρτί, μετά τα απομνημόνευα και κατέστρεφα τα χαρτιά», είχε πει ο ίδιος ο συγγραφέας, σχετικά με την παραμονή του στο στρατόπεδο της Σιβηρίας.

Το 1964 όμως, ο Χρουστσόφ ανατρέπεται από τον Μπρέζνιεφ, που βάζει τέλος σε κάθε προοδευτική μεταρρύθμιση. Ο Σολζενίτσιν περνά επισήμως πλέον στη μαύρη λίστα των «αντιφρονούντων» και μολονότι η περιβόητη KGB κατάσχει τα χειρόγραφά και τα βιβλία του και συνεχίζει τις διώξεις, εκείνος αφοσιώνεται ολοένα και περισσότερο στη συγγραφή, αρνούμενος μάλιστα να εγκαταλείψει την χώρα του, ώστε να είναι σε θέση να καταγγέλλει πιο αποτελεσματικά τις στυγνές πράξεις της εξουσίας. Τα βιβλία του τίθενται πλέον εκτός νόμου και κυκλοφορούν μόνο σε «σάμιζντατ», δηλαδή παράνομες ιδιωτικές εκδόσεις από χέρι σε χέρι, που καταφέρνουν να βγουν και στη Δύση.

Πράγματι, με κίνδυνο ζωής δημοσίευσε την «Πτέρυγα Καρκινοπαθών», τον «Πρώτο Κύκλο» και κατόπιν το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ», που ισοδυναμούν με πράξεις αντίστασης κατά της καταπίεσης του άτεγκτου και μονολιθικού σοβιετικού καθεστώτος.

Το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» άλλωστε - ένα επικό αριστούργημα που θεωρείται το αποκορύφωμα του έργου του - δεν είναι παρά ένα χρονικό των φυλακών και των στρατοπέδων συγκέντρωσης, (γκουλάγκ), της ΕΣΣΔ, από το 1918 έως το 1956, βασισμένο σε μαρτυρίες 227 κρατουμένων, (εκτός από τη δική του) και τον καθιέρωσε ως σύμβολο κατά του ολοκληρωτισμού και της καταδυνάστευσης των λαών. Τα βιβλία του γίνονται ανάρπαστα στη Δύση.

Ο Σολζενίτσιν εξ άλλου, ήταν θρησκευόμενος με τον δικό του φιλοσοφικό τρόπο, σε μια χώρα και εποχή, όπου η θρησκεία απαγορευόταν δια ροπάλου. Στο ποίημά του «Μια προσευχή», που ακολουθεί, η πίστη του στο υπέρτατο ον είναι πασιφανής:

Πόσο εύκολο να ζω μαζί σου, Κύριε!
Πόσο εύκολο να πιστεύω σε Σένα!
Όταν ο νους μου ψάχνει απεγνωσμένα
ή ατονεί μες την παραζάλη,
όταν κι ο πιο έξυπνος ανάμεσά μας
δεν μπορεί να δει πέρα απ’ αυτό το βράδυ,
μη ξέροντας τι να κάνει αύριο –
Συ μου στέλνεις τη φώτιση να γνωρίζω
ότι υπάρχεις
και ότι θα φροντίσεις να μη χαθούν όλα τα μονοπάτια της αγαθότητός Σου.
Απ’ την κορφή της κοσμικής δόξας
κοιτάζω με δέος πίσω
στις μέρες τις χωρίς ελπίδα – σ’ εκείνο το μέρος,
απ’ όπου μπορούσα να στέλνω στην ανθρωπότητα
ένα καθρέφτισμα των ακτίνων Σου.
Κι όσο χρόνο χρειαστώ ακόμη
θα μου τον δώσεις.
Κι ό,τι δεν κατορθώσω
σίγουρα θα το έχεις παραχωρήσει σε άλλους.

(Μετάφραση: Δημήτρης Δημουλάς)
Το 1970 τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο ίδιος, βέβαιος ότι δεν θα του επιτραπεί η επάνοδος στην πατρίδα, δεν πήγε τότε στη Στοκχόλμη να παραλάβει το Βραβείο, το παρέλαβε όμως τέσσερα χρόνια αργότερα, ενώ βρισκόταν στην εξορία στη Δύση, αφού οι σοβιετικές αρχές, πνέοντας μένεα, του είχαν αφαιρέσει την υπηκοότητα και είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη λατρεμένη του χώρα.

Μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού ωστόσο, η κυβέρνηση Γκορμπατσόφ του πρόσφερε βραβείο για το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» το 1990, εκείνος όμως αρνήθηκε να το παραλάβει λέγοντας ότι δεν μπορούσε να δεχτεί τιμές για ένα βιβλίο γραμμένο με το αίμα εκατομμυρίων ανθρώπων! Αλλά καλύτερη τύχη δεν είχε ούτε το Ανώτατο Κρατικό Βραβείο με το οποίο αποπειράθηκε να τον τιμήσει και η κυβέρνηση Γιέλτσιν, το 1998: «Δεν μπορώ να δεχτώ βραβείο από μια κυβέρνηση που οδήγησε τη χώρα στην καταφρόνια και το χάος», δήλωσε, ασκώντας έντονη κριτική και στο μετασοβιετικό καθεστώς. Ήταν η εποχή που έγραψε το βιβλίο «Η Ρωσία σε κατάρρευση», που αναφέρεται στη δύσκολη εκείνη περίοδο που πέρασε η βασανισμένη χώρα του.

«Είναι ο Αλεξάντρ Σολτσενίτσιν εκείνος που άνοιξε τα μάτια του κόσμου για την πραγματικότητα του σοβιετικού συστήματος, ανάγοντας την προσωπική του εμπειρία σε παγκόσμια περιωπή», τόνισε ο Νικολά Σαρκοζί, με αφορμή τον θάνατο του κορυφαίου διανοούμενου τον Αύγουστο του 2008, σε ηλικία 90 ετών.

Άνθρωποι σαν τον Σολζενίτσιν, όταν φεύγουν από κοντά μας, αναμφίβολα επιβεβαιώνουν την πεποίθηση ότι ο κανόνας «ουδείς αναντικατάστατος» έχει και τις εξαιρέσεις του. Με τη ζωή τους, το ήθος και το πνεύμα τους μας υπενθυμίζουν ότι, μολονότι οι ελεύθερα και άφοβα σκεπτόμενοι συχνά διώκονται, φυλακίζονται ή και εκτελούνται ακόμα για την εκφορά του λόγου τους, η διανόηση δεν υποτάσσεται, το πνεύμα δεν χειραγωγείται, η κριτική σκέψη δεν μπαίνει σε καλούπια. Αντίθετα μάλιστα, στο τέλος η ελευθεροδοξία βρίσκει τον τρόπο, όχι μόνο να επιβιώνει, αλλά και να θριαμβεύει.

Ας είναι ελαφρύ το χώμα που σε σκεπάζει, Αλεξάντερ Ισάγιεβιτς Σολζενίτσιν! Έτσι κι αλλιώς - όπως εσύ ο ίδιος είχες πει - «O θάνατος είναι ένα φυσικό, αλλά όχι το τελευταίο, ορόσημο της υπάρξεως κάποιου».

www.palmografos.com