«Κόκκινη» βία-αντίποινα στην κατοχική Αθήνα

«Κόκκινη» βία-αντίποινα στην κατοχική Αθήνα

Για πρώτη φορά μια ιστορική έρευνα για τη δράση της ΟΠΛΑ και του ένοπλου ΕΛΑΣ. 

Πώς η σύγκρουση αριστερών και δεξιών παραστρατιωτικών ομάδων 

διευκόλυνε την εκδήλωση των Δεκεμβριανών το 1944

Οκτώβριος 1943. Ο γερμανός στρατιωτικός διοικητής της Αθήνας Βίλχελμ Σπάιντελ γνωστοποιεί στους Αθηναίους το κοστολόγιο αίματος: 50 Ελληνες για κάθε νεκρό Γερμανό, 10 για κάθε τραυματία. Στις «τιμές» περιλαμβάνονται και οι απώλειες των ανδρών των Ταγμάτων Ασφαλείας, της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας Πόλεων. Ο ανώτατος αρχηγός των Ες-Ες και της Αστυνομίας Βάλτερ Σιμάναν με δήλωσή του θέτει υπό την προστασία του «όλους τους υγιώς σκεπτόμενους Ελληνες οι οποίοι, όπως και ο γερμανικός στρατός, αντιμετωπίζουν την κομμουνιστική τρομοκρατία και πολεμούν από κοινού για τις άσπιλες αξίες του ευρωπαϊκού και ελληνικού πολιτισμού». Λίγο μετά 29 κομμουνιστές οδηγούνται στον τοίχο των εκτελέσεων. Η απάντηση του ΚΚΕ είναι εξίσου σκληρή. Με ανακοίνωσή του προτρέπει: «Σκοτώνετε σαν παλιόσκυλα τους χαφιέδες άμα σας παρακολουθούν, άμα μπαίνουν στα σπίτια σας για έρευνα, άμα δοκιμάζουν να σας πιάσουν. Θανατώστε τους προστατευόμενους του Σιμάναν. Ξεκληρίστε το σόι των προδοτών». Ο πιο σκληρός εμφύλιος πόλεμος βρίσκεται στο απόγειό του.

Ο ιστορικός Ιάσων Χανδρινός, μαθητής του γνωστού ιστορικού Χάγκεν Φλάισερ, διερευνά ένα παρθένο ιστορικά πεδίο στη μελέτη του Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα, 1942-1944 (εκδόσεις Θεμέλιο). Οπως υποστηρίζει, η ένοπλη δράση του ΕΛΑΣ και ιδίως της ΟΠΛΑ είναι μια μυθοποιημένη και δαιμονοποιημένη ιστορία. Η προσπάθεια τα τελευταία χρόνια για τη νομιμοποίηση ή απονομιμοποίηση προσώπων, ομάδων, κομμάτων και πολιτικών επιλογών γίνεται ακόμη κάτω από το βάρος μιας ιστορίας που «καίει», που καθόρισε την κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα - και όχι με την αποστασιοποίηση που επιβάλλει η ιστορική έρευνα. 

Ο συγγραφέας μάς δίνει κατ' αρχάς το σκηνικό της εποχής. Στην κατοχική Αθήνα συντελούνται ραγδαίες κοινωνικές μετατοπίσεις καθώς κάτω από το καθεστώς της ανέχειας, της ανασφάλειας και της καθημερινότητας των εκτελέσεων σημειώνεται μια μετακίνηση των κοινωνικών στρωμάτων σε ριζοσπαστικότερες θέσεις. Σύμφωνα με την έρευνά του, τα βίαια γεγονότα στην Αθήνα ήταν «απότοκα ενός μαζικού εξοπλισμού κοινωνικών δυνάμεων που διατύπωναν σαφή εθνικοαπελευθερωτικά αιτήματα παρά οργανωμένο σχέδιο δράσης μιας δομικά βίαιης κομματικής ηγεσίας». Ο ένοπλος δωσιλογισμός στην πρωτεύουσα υπήρξε θεσμικός και αυτός προκάλεσε, κατά τον μελετητή, την έξαρση της «κόκκινης βίας». Σημειώνει όμως ότι «οι όροι δωσιλογισμός και Αντίσταση αποδεικνύονται ομιχλώδεις μέσα στην πολυσημία τους». 

Τα γεγονότα δείχνουν ότι η αντιστασιακή δράση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην Αθήνα ταυτίζεται περισσότερο με τον πόλεμο κατά των συνεργατών του κατακτητή παρά με τον ίδιο τον κατακτητή - η συνεργασία αυτή μπορεί να σημαίνει και «συνεργασία με τους συνεργάτες του». Αναμφίβολα, τα κριτήρια δεν ήταν τόσο «καθαρά», τόσο «έντιμα» όσο θα υπαγόρευαν οι κανόνες ενός καθαρού πολέμου με επακριβώς οριοθετημένα στρατόπεδα. Ο ΕΛΑΣ δεν δίσταζε να αποδώσει και «οικογενειακή» ή «ερωτική» ευθύνη για να καθαρίσει συγγενείς προδοτών ή πόρνες που πήγαιναν με τον κατακτητή.

Αν και το ΚΚΕ είχε ιδρύσει από το 1941 τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα, εν τούτοις το χρονικό σημείο του περάσματος από τον ΕΛΑΣ στην ΟΠΛΑ γίνεται το φθινόπωρο του 1943, οπότε και περνάει από το «περιφρουρητικό» στο «τιμωρητικό» καθήκον. Στο βιβλίο δημοσιεύεται για πρώτη φορά προκήρυξη της ΟΠΛΑ (Νοέμβριος 1943) που βρίσκεται στα γερμανικά στρατιωτικά αρχεία και όπου αναφέρεται ότι «η ΟΠΛΑ είναι το τιμωρό χέρι του λαού που παλεύει για τη ζωή, τη λευτεριά, τη λαοκρατία».

Δεν θα μπορούσε κάποιος να κατανοήσει τη φονική ένταση της διαμάχης στην πρωτεύουσα αν δεν σημειώσει την καταλυτική παρουσία των Σωμάτων Ασφαλείας και της Ειδικής Ασφάλειας που συνέπρατταν με τα SS, όπως και τη δράση του Μηχανοκίνητου Τμήματος της Αστυνομίας Πόλεων (των διαβόητων Μπουραντάδων από τον αρχηγό τους Ν. Μπουραντά). Ηταν οι μηχανισμοί εμπροσθοφυλακής των Γερμανών που τροφοδοτούσαν τις φυλακές της πρωτεύουσας, τα γερμανικά εκτελεστικά αποσπάσματα και τα στρατόπεδα στο Γ΄Ράιχ. 

Στην ίδια κατηγορία εντάσσει το ΕΑΜ, χωρίς διακρίσεις, και τις «δοσιλογικές» οργανώσεις: Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση (ΕΣΠΟ), Ενωση Φίλων Χίτλερ, Μπουντ, ΕΔΕΣ, Χ κ.ά. Το ΕΑΜ όμως συγκρούστηκε και με άλλες μικρές κατοχικές αθηναϊκές οργανώσεις χωρίς να κάνει τις απαραίτητες διακρίσεις, όπως η ΠΕΑΝ, η ΕΣΑΣ, η Εθνική Δράση, το Εθνικό Κομιτάτο, οι οποίες απέφευγαν συνειδητά να μπουν στη λογική του ολοκληρωτικού πολέμου διατηρώντας αποστάσεις τόσο από τους «αναρχοκουμμουνιστές» όσο και από τους «γερμανόδουλους Τσολιάδες». Για το ΕΑΜ και την ΟΠΛΑ οι οργανώσεις αυτές εντάσσονταν συλλήβδην στους «εθνοπροδότες».

Ο πιο σκληρός πόλεμος είναι πάντα αυτός μεταξύ των αδελφών ή των πρώην «αδελφών». Η πιο αμφιλεγόμενη δράση της ΟΠΛΑ ήταν ο πόλεμος με τους εξωμότες, όσους προσχώρησαν στις υπηρεσίες του κατακτητή, αλλά και όσους έφυγαν για ιδεολογικούς λόγους από τις τάξεις του ΚΚΕ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι προσχώρησαν στον εχθρό. Τέτοιες περιπτώσεις είναι οι εξοντώσεις των αρχειομαρξιστών (τροτσκιστών), μια διαμάχη που κρατούσε από τη δεκαετία του '20, και κορυφαία και πιο γνωστή η δολοφονία του φοιτητή Κίτσου Μαλτέζου, που είχε αποχωρήσει από την ΟΚΝΕ, ο οποίος ήταν πολύ δημοφιλής στον πανεπιστημιακό χώρο και είχε προσχωρήσει στον Ενωτικό Σύνδεσμο Ανωτάτων Σχολών (ΕΣΑΣ). 

Ο Ι. Χανδρινός αναφέρει αρκετά στοιχεία, γεγονότα, πρόσωπα, αριθμούς, πράξεις που δείχνουν ότι οι μάχες μεταξύ των δύο στρατοπέδων ήταν ανελέητες και σε πολλά πεδία - κάποια μάλιστα από αυτά θυμίζουν κινηματογραφικές ταινίες. Οπως όταν άντρες της ΟΠΛΑ Κοκκινιάς ντυμένοι με γερμανικές στολές, έχοντας μαζί τους και τον Βίλλυ, έναν γερμανό αυτομολήσαντα, απήγαγαν και δολοφόνησαν τον γιατρό Ιωσήφ Βαρδινογιάννη, αρχηγό του ΕΔΕΣ Πειραιά σε αντίποινα για το μπλόκο. 

Εντυπωσιακή ήταν η διείσδυση του ΚΚΕ στον κατοχικό κρατικό μηχανισμό, η οποία έγινε φανερή όταν χωροφύλακες που ανήκαν στο ΕΑΜ μπήκαν με τις στολές τους στο Σωτηρία, αφόπλισαν τους συναδέλφους τους και απελευθέρωσαν 56 κρατούμενους κομμουνιστές. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι εκτελεστές της ΟΠΛΑ προήλθαν από κομμουνιστές αστυνομικούς που επιφορτίστηκαν με την τιμωρία των «προδοτών». Βεβαίως και η Ειδική Ασφάλεια είχε τους δικούς της ανθρώπους στις γραμμές του ΚΚΕ. Ετσι, όχι σπάνια, μέλη και στελέχη του κόμματος εκτελέστηκαν ως συνεργάτες της Ασφάλειας με την υπόδειξη ενός ανώνυμου σημειώματος. Κυριαρχούσε κλίμα συνωμοσιολογίας, φόβου και απώλειας κάθε ανθρώπινου συναισθήματος. Ηταν κανονικός πόλεμος.

Ο συγγραφέας αναφερόμενος αναλυτικά σε αυτή την εποχή τονίζει ότι από ένα σημείο και μετά η σκληρότητα των αντιπαραθέσεων κατέστησε τα Δεκεμβριανά αναπόφευκτα, αφού η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Η αξία του βιβλίου έγκειται στο ότι ασχολείται για πρώτη φορά με ένα «καυτό» θέμα ανοίγοντας τον δρόμο για μια ερευνητική συνέχεια. Δεν υπάρχουν άλλες σχετικές έρευνες παρά μόνο λίγες προσωπικές μαρτυρίες και κατάλογοι θυμάτων στα νεκροτομεία. Ο συγγραφέας σημειώνει ότι ακόμη και σήμερα ένας πέπλος σιωπής απλώνεται πάνω σε όσους κάτι γνωρίζουν από εκείνη την εποχή.

του ΓΙΑΝΝΗ Ν. ΜΠΑΣΚΟΖΟΥ

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=455022&h1=true