Οι ηγέτες ψεύδονται, οι πολίτες τούς ψηφίζουν

Ο αμερικανός καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Τζον Μερσχάιμερ αναλύει τους λόγους για τους οποίους οι πολιτικοί λένε ψέματα – και όχι μόνο για εσωτερική κατανάλωση

Του Άγγελου Αθανασόπουλου

Είναι η πολιτική απλώς η τέχνη του εφικτού ή μήπως είναι και η τέχνη του ψέματος; Ο Τζον Μερσχάιμερ μας αποδεικνύει ότι μπορεί να συμβεί και αυτό. Στο βιβλίο του Γιατί οι πολιτικοί λένε ψέματα: Η αλήθεια για το θέμα στη διεθνή πολιτική σκηνή ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Σικάγου εξηγεί ότι, σε αντίθεση με την εσωτερική, η εξωτερική πολιτική είναι ένας διαφορετικός κόσμος που δεν υπακούει στην ιεραρχία αλλά στην αναρχία. Επομένως ισχύει ο κανόνας «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Για λόγους εθνικού συμφέροντος οι ηγέτες ενός κράτους κρίνουν ότι χρειάζεται ορισμένες φορές να καταφύγουν στο ψέμα. Η επιλογή αυτή δεν είναι χωρίς συνέπειες.

Ηδη από την αρχή του βιβλίου γίνεται σαφές ότι το κίνητρο για να γραφτεί ήταν τα ψέματα που χρησιμοποίησε η κυβέρνηση του προέδρου Τζορτζ Μπους για να πείσει το Κογκρέσο και τον αμερικανικό λαό περί της ανάγκης να επιτεθεί στο Ιράκ. Αλλωστε επρόκειτο για μια ειλημμένη απόφαση στην οποία ο Μερσχάιμερ, ως ένας από τους αυθεντικότερους εκφραστές της ρεαλιστικής σχολής σκέψης στις διεθνείς σχέσεις, είχε αντιταχθεί δημοσίως για λόγους στρατηγικής. 

Ο Μερσχάιμερ κατηγοριοποιεί με σχολαστικότητα τις διάφορες μορφές της διεθνούς ψευδολογίας. Κατ' αρχάς, υπάρχουν δύο ειδών ψεύδη. Πρόκειται για τα «στρατηγικά ψεύδη» που οι ηγέτες τα λένε με σκοπό να βοηθήσουν τη χώρα τους να επιβιώσει μέσα στο πανδαιμόνιο των διακρατικών σχέσεων και τα «εγωιστικά ψεύδη» που δεν έχουν σχέση με το εθνικό συμφέρον αλλά αντιθέτως στοχεύουν στην προστασία προσωπικών συμφερόντων. 

Ο αμερικανός καθηγητής ξεκαθαρίζει όμως ότι θα ασχοληθεί μόνο με τα στρατηγικά ψεύδη. Και προχωρεί στη διάκριση του ψεύδους από την παραπλάνηση, τη διαστρέβλωση και την αποσιώπηση. Στην πρώτη κάποιος ηθελημένα επιχειρεί να εμποδίσει τους άλλους να μάθουν την πλήρη αλήθεια. Στη δεύτερη επιδιώκεται να τονίζονται γεγονότα που μας συμφέρουν και να αποκρύπτονται όσα δεν μας συμφέρουν. Στην τρίτη έχουμε απόκρυψη πληροφοριών που θα μπορούσαν να υπονομεύσουν τη θέση μας.

Οι κατηγορίες των «στρατηγικών» ψευδών

Το «ψητό» του βιβλίου είναι η διάκριση μεταξύ των διαφόρων ειδών στρατηγικών ψευδών. Ο Μερσχάιμερ δίνει έμφαση σε πέντε είδη. Υπάρχουν αρχικά τα «ψεύδη μεταξύ κρατών» ώστε ένα κράτος να αποκτήσει στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι κάποιου άλλου. Οι Ευρωπαίοι, λ.χ., θα μπορούσαν εύκολα να πουν ότι η Ελλάδα «μαγείρεψε» τα στατιστικά στοιχεία ώστε να αποφύγει κυρώσεις ή ακόμη και για να εισέλθει στην ΟΝΕ. Αυτά τα ψέματα δεν είναι πολύ διαδεδομένα, πόσω μάλλον επιτυχημένα. 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η «κινδυνολογία». Ενας ηγέτης μπορεί να πει ψέματα επειδή δεν μπορεί να πείσει τους πολίτες (και ιδιαίτερα τις μορφωμένες ελίτ) για μια εξωτερική απειλή που πιστεύει ότι δεν αντιλαμβάνονται ή δεν αναγνωρίζουν. Και εδώ ο πόλεμος στο Ιράκ φιγουράρει στην κορυφή λίστας, με τον Μπους να λέει π.χ. ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν είχε σχέσεις με την Αλ Κάιντα. 

Το πλέον ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η κινδυνολογία, όπως προκύπτει από τα ιστορικά παραδείγματα, χρησιμοποιείται περισσότερο από δημοκρατικά καθεστώτα που έχουν ανάγκη την υποστήριξη της κοινής γνώμης όταν θέλουν να πάνε σε πόλεμο.

Ακολουθεί η «στρατηγική συγκάλυψη». Ορισμένοι ηγέτες ψεύδονται επιδιώκοντας να κρύψουν αποτυχημένες ή αμφιλεγόμενες πολιτικές από άλλα κράτη ή από τους πολίτες τους. Με τον κίνδυνο να εμφανιστεί κάποιος προκλητικός, θα μπορούσε να επισημάνει ότι διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις μετά το 1996 έχουν αρνηθεί ότι συζητούν με τους Τούρκους το ζήτημα της επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων στο πλαίσιο των διερευνητικών επαφών με τελικό σκοπό την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Πρόκειται για μια επιλογή που υπαγορεύεται από το γεγονός ότι, αν και ρεαλιστική, δεν είναι αρεστή σε μεγάλη μερίδα πολιτών.

Οι δύο τελευταίες κατηγορίες, οι «εθνικιστικοί μύθοι» και τα «φιλελεύθερα ψεύδη», έχουν κυρίως να κάνουν με το πώς ένα έθνος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του. Οι πρώτοι έχουν σκοπό να τροφοδοτήσουν την αλληλεγγύη και τα δεύτερα να δικαιολογήσουν μια συμπεριφορά που κατά βάση δεν συνάδει προς υψηλά ιδανικά. Θυμηθείτε τι έλεγαν για τον Στάλιν ο Ρούζβελτ και ο Τσόρτσιλ κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου... 

Κατά τον Μερσχάιμερ, η ψευδολογία δεν είναι συλλήβδην ηθικώς απορριπτέα. Ωστόσο η υπερβολική χρήση της έχει αρνητικές συνέπειες τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική πολιτική, διότι φαίνεται ότι οι ηγέτες ψεύδονται επειδή δεν μπορούν να εμπιστευθούν τους πολίτες τους ή τους θεωρούν ανίκανους να κατανοήσουν αυτό που οι ίδιοι σκέπτονται. Για τον λόγο αυτόν η κινδυνολογία και η στρατηγική συγκάλυψη είναι οι πλέον επικίνδυνες μορφές ψευδολογίας.

Στο σημείο αυτό ανακύπτουν τέσσερα ζητήματα. Κατ' αρχάς, η εκτεταμένη ψευδολογία δυσκολεύει τους πολίτες όταν βρίσκονται ενώπιον της κάλπης. Πώς θα ψηφίσουν για κάποιους που δεν είναι ειλικρινείς; Δεύτερον, η διαδικασία λήψης αποφάσεων παραλύει διότι δεν υπάρχει εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτικών. Επιπλέον το κράτος δικαίου τίθεται υπό αμφισβήτηση. Τέλος, η διάχυτη ψευδολογία μπορεί «να αλλοτριώσει τους πολίτες σε σημείο που να χάσουν την πίστη τους στη δημοκρατική κυβέρνηση και να είναι διατεθειμένοι να ανεχθούν κάποια μορφή απολυταρχίας». Ας το έχουν αυτό υπόψη τους οι πολιτικοί μας ταγοί εν όψει των εκλογών της 6ης Μαΐου.

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=455208