Το περιοδικό «Η Νεολαία»

 

Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς (δεξιά) επιθεωρεί σχολικές επιδείξεις θηλέων-μελών της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΟΝ)

Τα «ηθικά» παιδιά του Ιωάννη Μεταξά

Τα «πιστεύω» του μεταξικού καθεστώτος, όπως καταγράφηκαν στα 133 εβδομαδιαία τεύχη του προπαγανδιστικού περιοδικού για νέους «Νεολαία» (1938 - 1941)

 

Το περιοδικό «Η Νεολαία» αποτελεί εύγλωττη ιστορική πηγή για τη μελέτη του καθεστώτος Μεταξά. Με 133 εβδομαδιαία τεύχη από το 1938 ως το 1941 αποτυπώνει τις αρχές και τους στόχους της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, σε μεγάλο δε βαθμό τις προσωπικές θέσεις του ίδιου του Ιωάννη Μεταξά. Είναι, επίσης, καθρέφτης των κρατικών μεθόδων προπαγάνδας («διαφωτίσεως»), εφόσον εκδιδόταν ως «όργανον πνευματικής, θρησκευτικής, κοινωνικής και πολιτικής αγωγής». 

Η σημασία του περιοδικού ενισχύεται από την ταυτότητα των αναγνωστών του. Απευθυνόταν στη νέα γενιά, στήριζε και συμπλήρωνε την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ), η συμμετοχή στην οποία είχε καταστεί de facto υποχρεωτική για τους νέους ηλικίας από 7 ως 25 ετών. Τη νεολαία θεωρούσε ο Μεταξάς αναντικατάστατη βάση για να ανανεωθεί η αποστολή της «φυλής» μέσω ενός «ηθικού κράτους». 

Μολονότι η βαρύτητα τόσο της νεολαίας όσο και της προπαγάνδας στο κράτος της 4ης Αυγούστου είναι καθολικά αναγνωρισμένη, έλειπε μια συστηματική ανάλυση του έργου που κατεξοχήν συνένωσε τα δύο στοιχεία. Το κενό καλύπτει με υψηλές αξιώσεις το έργο του καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Γιώργου Ανδρειωμένου Η νέα γενιά υπό καθοδήγηση: Το παράδειγμα του περιοδικού Η Νεολαία (1938-1941), που μόλις κυκλοφόρησε από το Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών. 

Στο ευμέγεθες πόνημα η φιλολογική ανάλυση συναντά τη σύγχρονη πολιτική ιστορία. Οχι ως αφηγηματικό πλαίσιο, αλλά ως βιωμένο παρόν μιας εποχής με νευρικές απολήξεις στη σύγχρονη πολιτική και ιστορική μνήμη. Το κύριο μέρος του βιβλίου καταλαμβάνει η αποδελτίωση των 133 τευχών του περιοδικού, ενώ στο τέλος περιλαμβάνεται υπερεκατοντασέλιδο ευρετήριο ονομάτων και εννοιών. Τα περιεχόμενα κάθε τεύχους καταγράφονται με τίτλο, σύντομη περιγραφή και, συχνά, με ενδεικτικά αποσπάσματα των κειμένων. Πολύτιμο οδηγό για την κατανόηση της ύλης, της δομής και της φιλοσοφίας του περιοδικού προσφέρει η εκτενής εισαγωγή του συγγραφέα. Η ρέουσα γλώσσα και η ευχάριστη πυκνότητα των πληροφοριών σχετικοποιούν τον όγκο του βιβλίου.

Με νηφάλιο κριτικό πνεύμα

Ο Ανδρειωμένος ανατέμνει τις προθέσεις του καθεστώτος παρουσιάζοντας τη μεθοδολογία της έκδοσης. Αναλύει την πολιτική χρησιμότητα της Νεολαίας ως διαδραστικού βήματος ιδεών μεταξύ συντακτών και αναγνωστών. Με προσοχή τεκμηριώνει τη δημόσια συζήτηση που προκάλεσε το περιοδικό λόγω της επίσημης κρατικής του ταυτότητας και της ευρείας κυκλοφορίας του. Πένες νέων αναγνωστών με ποικιλόμορφο πολιτικό προσανατολισμό εμφανίστηκαν στη στήλη της αλληλογραφίας (Νικηφόρος Βρεττάκος, Μίκης Θεοδωράκης, Νίκος Καρούζος, Αναστάσιος Πεπονής, Αδαμάντιος Πεπελάσης, Παύλος Τζερμιάς κ.ά.), παράλληλα με ειδικά περιστασιακά αφιερώματα αναγνωρισμένων διανοητών, που δημοσίευαν είτε επωνύμως είτε με ψευδώνυμο.

Χαρακτηριστική υπήρξε η δημοσίευση σε συνέχειες παιδικού παραμυθιού για τον Μεγάλο Αλέξανδρο από τον Νίκο Καζαντζάκη. Κείμενα συνεισέφεραν, επίσης, δημιουργοί που αργότερα εντάχθηκαν στον χώρο της Αριστεράς, όπως η στιχουργός του ύμνου του ΕΛΑΣ Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, ο κριτικός Μάρκος Αυγέρης, ο Αιμίλιος Βεάκης, η Ρίτα Μπούμη-Παππά κ.ά.

Το νηφάλιο κριτικό πνεύμα του συγγραφέα αποτρέπει ισοπεδωτικές ταυτίσεις, καθώς ερμηνεύει πειστικά το φαινόμενο. Μελετά την πνευματική ζωή της εποχής χωρίς να κάνει εκπτώσεις στην ανθρώπινη φύση των υποκειμένων της. Η σημαντική συμβολή του είναι ότι μέσα από τη «Νεολαία» αναδεικνύει ακριβοδίκαια τόσο τις ιστορικές ασυνέχειες - ήδη τονισμένες από άλλες μελέτες - όσο και τις λιγότερο συνειδητοποιημένες συνέχειες ανάμεσα στην εποχή Μεταξά και στις εποχές που προηγήθηκαν και ακολούθησαν. 

Αυτή η προσέγγιση κλονίζει την καθιερωμένη αντίληψη ότι η εκτροπή από τον κοινοβουλευτισμό της 4ης Αυγούστου 1936 εκτροχίασε συνολικά τα κοινωνικά δεδομένα και την κίνηση των ιδεών στις παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η ιστορία της «Νεολαίας» διαγράφει μια νωχελικότερη, ρεαλιστικότερη εξέλιξη. Παρομοίως, στον τομέα της καταστολής, φαίνεται ότι επιδεικνυόταν ανοχή σε μετριοπαθείς φωνές απόκλισης. Για τους πολλούς, η προληπτική λογοκρισία αποτελούσε εξαίρεση, πολιτική σύμφωνη με την πατερναλιστική αντίληψη του Μεταξά. Ως προστάτης και παιδαγωγός, το κράτος άφηνε ανοικτή την πόρτα στα άσωτα παιδιά του. Απώτατος στόχος ήταν να ενωθεί όλη η εθνική οικογένεια εναντίον των εχθρών της - πρωτίστως του κομμουνισμού, προς τον οποίο η προληπτική λογοκρισία αποτελούσε κανόνα. 

Το βιβλίο του Γιώργου Ανδρειωμένου ζωντανεύει την εποχή ανασύροντας το περιοδικό από το ράφι της ιστορικής βιβλιοθήκης. Προσφέρει ένα έργο ολοκληρωμένο, με δική του ζωή, αλλά και μια ιστορική πηγή για κάθε μελετητή ή ανήσυχο αναγνώστη που καταπιάνεται με την τέχνη του λόγου, της ιστορίας ή της πολιτικής της σύγχρονης Ελλάδας.

Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια... και δημοτική

Μελετώντας το περιοδικό «Η Νεολαία» ο αναγνώστης καταδύεται στο μεταξικό πιστεύω. Κυριαρχούσε η υπόσχεση για τη διαμόρφωση ενός κράτους δικαίου, που θα ενέπνεε εμπιστοσύνη στον πολίτη υπηρετώντας το κοινό καλό και την εθνική ενότητα, απαλλαγμένο από τον εγγενή φατριασμό του ελληνικού κοινοβουλευτισμού. Η νέα γενιά θα συγκροτούσε μια ελίτ εμπνεόμενη από αίσθημα κοινωνικής αλληλεγγύης. Οπως η ΕΟΝ, η «Νεολαία» απέρριπτε τις παραδοσιακές κοινωνικές ή έμφυλες διακρίσεις. Απευθυνόταν εξίσου σε αγόρια και κορίτσια με άρθρα, ποιήματα και πεζά κείμενα γραμμένα στη δημοτική γλώσσα, την οποία προτιμούσε ευρύτερα το καθεστώς, κατ' αρχάς για το Δημοτικό, ως εργαλείο εθνικής ολοκλήρωσης και ταχύτερης εκπαίδευσης. Το ιδεολόγημα του Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού δέσποζε στην ύλη του περιοδικού, όπως και το τρίπτυχο «πατρίδα - θρησκεία - οικογένεια». Δινόταν έμφαση στο λαϊκό στοιχείο και στην καλλιέργεια της ελληνικής συνείδησης μέσω λαογραφικών και ηθογραφικών αναγνωσμάτων. Πολιτική αγωγή και πολιτισμικές αναζητήσεις συγκατοικούσαν με κλασικές σελίδες ψυχαγωγίας για παιδιά και εφήβους (σταυρόλεξα, σπαζοκεφαλιές, ρητά, παιχνίδια), καθώς και με αφιερώματα σε θέματα αθλητισμού, υγείας, καλών τρόπων.

Η κυρία Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου είναι αναπλ. καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας και Διεθνούς Πολιτικής στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=453922