Β.Ν. ΤΑΤΑΚΗ : Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ

Ψάχνοντας ανάμεσα στα βιβλία μου εντόπισα ένα παλιό  βιβλίο με τίτλο «Η Ελληνική Παράδοση» με κείμενα λίαν αξιόλογων λογίων της πατρίδας μας. Εκεί ανάμεσά στα διάφορα κείμενα βρήκα ένα του Β.Ν. Τατάκη με τον τίτλο «Η Φωνή των Πατέρων»  και σκέφθηκα να σας το παρουσιάσω εδώ καθώς μου φάνηκε  ότι ταιριάζει στις τωρινές στιγμές που ζούμε με την ισοπέδωση και το ξεχαρβάλωμα των πάντων από τους ημεδαπούς και αλλοδαπούς μνημονιακούς.

Ο  Ανδριώτης Β.Ν. Τατάκης, που υπήρξε  καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών, έχει αποβιώσει, πλήρης ημερών,  πριν 27 χρόνια.  Όμως ήταν από τους δασκάλους εκείνους που αν ζούσε σήμερα θα ήταν από τους πρώτους που θα έσπευδαν να τοποθετηθούν και να προτείνουν ιδέες αντί να μείνει τυλιγμένος στην σιωπή του, όπως πράττουν οι σημερινοί πανεπιστημιακοί και ακαδημαϊκοί συνάδελφοί του πλην ελαχίστων φωτεινών εξαιρέσεων.  

Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ

Ενοχλεί γενικά τον άνθρωπο η σκέψη ότι αυτό πού είναι, αυτό πού έχει, το οφείλει στους «πατέρες», στις γενεές πού πέρασαν. Θέλει να αισθάνεται την ανάγκη να βεβαιώνει τη δική του ύπαρξη, τη δική του παρουσία, να αυτοβεβαιώνεται, να χαίρεται τη δική του συμβολή. Μικρόχαρη η στάση αυτή  περιορίζει τον άνθρωπο στις ψυχολογικές αντιδράσεις, στο στενό κλοιό του εγώ, ή του παρόντος μόνο, δεν του επιτρέπει να χαρεί και να ζήσει με τρόπο βαθύ την παρουσία του άνθρωπου μέσα στους αιώνες, με λίγα λόγια δεν του επιτρέπει να ζήσει μέσα του τον άνθρωπο σαν όν πού δημιουργεί ιστορία. Δημιουργός ιστορίας είναι ουσιαστικά ό άνθρωπος. Και ιστορία θα πει συνεχής και αδιάκοπη πορεία, όπου τα βήματα του παρόντος, συνεχίζουν το βηματισμό του παρελθόντος και οδεύουν προς το μέλλον. Τα βήματα του παρόντος είναι αυτά πού είναι, διότι συνεχίζουν το βηματισμό του παρελθόντος  ή καλύτερα, έχουν το νόημα πού έχουν, γιατί είναι γεμάτα και ιστορία.

Μοναδικό και ανεπανάληπτο είναι το ιστορικό γεγονός, και μάλιστα όσο περισσότερο μοναδικό και ανεπανάληπτο τόσο περισσότερο ιστορικό γεγονός. Και όμως την ίδια ώρα πού είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο εκφράζει ένα σημείο, ένα σταθμό στην ιστορική πορεία του ανθρώπου, είναι γεμάτο, είναι θρεμμένο από ιστορία.

Η ιστορική μνήμη λοιπόν, η μνήμη του παρελθόντος είναι απαραίτητο και ζωτικό στοιχείο για την πορεία και του άτομου και του Έθνους. Και ιστορική μνήμη θα πει όσο το δυνατό καθαρή συνείδηση του νοήματος του έργου των «πατέρων», συνείδηση πού να γίνεται οδηγητική φωνή στο βηματισμό του παρόντος.

Δεν μπορούμε, νομίζω, εμείς οι Νεοέλληνες να είμαστε υπερήφανοι   για  την   ιστορική   μας   μνήμη.   Παρουσιάζει σημαντικά χάσματα και τρωτά απέναντι του έργου των πατέρων μας. "Άμεσοι πατέρες μας είναι οι γενεές από την άλωση της Πόλης και εδώ, αυτές πού, στηριγμένες απάνω στους θησαυρούς του παρελθόντος, συγκρότησαν και στήριξαν την νεοελληνική, τη δική μας ιστορία, της έδωσαν την ιδιοτυπία της, το δικό της νόημα και χαρακτήρα. Αυτές που με το πνευματικό τους γενικά έργο, με τις αξίες πού δημιούργησαν, τίμησαν και έζησαν, μας έδωσαν το δικαίωμα να μιλούμε για Νεοελληνική Παιδεία. "Όλο αυτό το έργο, και μάλιστα στο σπουδαιότερο τμήμα του, εκείνο πού κατεργάστηκαν οι ως το 21 γενεές με το ζήλο και τον οίστρο για την προκοπή και την απελευθέρωση του Γένους δεν μπορούμε δυστυχώς να πούμε ότι το γνωρίζομε, ούτε, φυσικά ότι το ζούμε, γιατί δεν το μελετούμε, τουλάχιστον όσο πρέπει. Είναι γνωστό όμως ότι την πνευματική παράδοση, την Παιδεία — όχι την εκπαίδευση— ενός έθνους τη δημιουργεί η ακατάπαυστη μελέτη, με την οποία ανανεώνονται τα παραδομένα πνευματικά κεφάλαια, ενσωματώνονται στον κορμό του παρόντος και με νέα ζωή και τρόπο κάθε φορά πραγματώνονται. Μόνο τότε μπορούμε να μιλούμε για πνευματική παράδοση, για πνευματική ζωή. "Όταν υπάρχει η αίσθηση, ότι συνεχίζεις έργο πού σου παρέδωσαν οι πατέρες, όταν αισθάνεσαι δεμένος μ' αυτό, και έρχεσαι με τη σειρά σου να το ζήσεις και συ, να το συζήτησης και να το δουλέψεις με τις δικές σου δυνάμεις. Τέτοια πορεία οδηγεί στη δημιουργία πραγματικού πολιτισμού, πραγματικού πνευματικού βίου.  Όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί, όπως διδάσκει η ιστορία, είναι θεμελιωμένοι απάνω σε πλούσια και ζωντανή παράδοση, την οποία κάθε γενεά, συνεχίζοντας την, την ανανέωνε και την πλούτιζε.

Για να πάς πιο πέρα, πρέπει να γνωρίζεις τι έχει γίνει, και όσο καλύτερα και βαθύτερα το γνωρίζεις τόσο καλύτερα προχωρείς με ασφάλεια, με γνώση, με βάθος. Τούτο είναι, πιστεύω, το βαρύτερο χρέος των πνευματικών ανθρώπων κάθε γενεάς, να αποκαλύπτουν με τον καλύτερο τρόπο τους πνευματικούς θησαυρούς των πατέρων, να βοηθούν τη συγκρότηση ζωντανής παράδοσης, και την ίδια ώρα με την δική τους συμβολή να την ανανεώνουν.

Β. Ν. ΤΑΤΑΚΗΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Τατάκης, Βασίλειος 

( Άνδρος, 1897- Αθήνα, 1986).

Ανώτερος εκπαιδευτικός, παιδαγωγός και φιλόσοφος, σημαντική προσωπικότητα της νεοελληνικής πνευματικής ζωής με πλούσιο διδακτικό και επιστημονικό συγγραφικό έργο. Σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Σορβόννης και δίδαξε ως καθηγητής γυμνασίου και γυμνασιάρχης στην Κύπρο, την Κρήτη, τη Μακεδονία και την Αθήνα (1922- 45). Στην περίοδο 1934-38 ήταν διευθυντής του Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και από το 1945 ως το 1958 ανώτατος εκπαιδευτικός σύμβουλος.

Το 1939 ο Τατάκης έγινε διδάκτορας της Φιλοσοφίας στη Θεσσαλονίκη με τη διατριβή Διαίρεση-Μερισμός. Είχαν προηγηθεί η σπουδαία γαλλική μονογραφία του για τον στωικό φιλόσοφο Παναίτιο (Panétius de Rhodes, le fondateur du moyen stoicisme, 1931)  και τα φιλοσοφικά δοκίμια  Το πρόβλημα της  αλήθειας (1933),  Η τραγωδία της γνώσεως (1933), Στη χώρα των στοχασμών. Ένας φιλοσοφικός διάλογος (1933, 19852), καθώς και οι μεταφράσεις των πλατωνικών διαλόγων Κρίτων (1931) και Ευθύφρων (1933). Αργότερα (1954-57) ο Τατάκης μετέφρασε υποδειγματικά και τους πλατωνικούς διαλόγους Λάχης, Μένων, Θεαίτητος, Ευθύδημος, Πρωταγόρας και το Περί ψυχής του Αριστοτέλη. Στην περίοδο 1947-56 δίδαξε αρχαία, βυζαντινή και νεότερη αγγλική φιλοσοφία   και   λογική   στο   σύλλογο « Αθήναιον »,  που είχε ιδρύσει ο  Ε. Παπανούτσος. Σχετικά είναι τα βιβλία του Θέματα χριστιανικής και βυζαντινής  φιλοσοφίας (1952) και Μελετήματα Χριστιανικής Φιλοσοφίας (1967).

Το 1949 κυκλοφόρησε στο Παρίσι γαλλικά (ως παράρτημα της γνωστής Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Ε. Μπρεγιέ) το έργο του Τατάκη Η Βυζαντινή Φιλοσοφία (La Philosophie Byzantine (ανατύπ. 1959, ισπαν. μετάφρ. 1952, ελλην. μετάφρ. με βιβλιογραφική συμπλήρωση Λ. Μπενάκη για την περίοδο 1949-76, 1977) που αποτέλεσε γόνιμη αφετηρία για το ενδιαφέρον της έρευνας και για τη μελέτη σε διεθνές επίπεδο της παραγνωρισμένης ως τότε περιόδου της μεσαιωνικής ελληνικής φιλοσοφίας. Τη διεθνή αναγνώριση του έργου αυτού επιβεβαιώνει το ότι ο Τατάκης  προσκλήθηκε να γράψει το κεφάλαιο « Η ελληνική πατερική και βυζαντινή φιλοσοφία » στην έγκυρη Ιστορία της Φιλοσοφίας της Encyclopédie de la Pléiade ( τόμ. 1, Παρίσι 1969, ελλην. μετάφρ. Κλ. Ιωαννίδη, Δευκαλίων, τεύχος 14, 1975). Στην περιοχή της φιλοσοφίας  των  Ελλήνων  πατέρων της  Εκκλησίας  και  του  Βυζαντίου η προσφορά του Τατάκη υπήρξε πραγματικά πρωτοποριακή και βαρυσήμαντη. Στα βασικά βιβλία και σε μεγάλο αριθμό σχετικών άρθρων του οφείλουμε ένα νέο γενικό προσανατολισμό και ορθές εκτιμήσεις για τη μελέτη και την κατανόηση των μεγάλων αυτών περιόδων της ελληνικής σκέψης. Το ίδιο ισχύει και για τη φιλοσοφία του Νεότερου   Ελληνισμού   με  το  έργο  του  για  τον Γεράσιμο  Βλάχο  και άρθρα, που περιέχουν πολύτιμο ερευνητικό και συνθετικό υλικό.

Άλλα βιβλία του Τατάκη της περιόδου αυτής είναι οι μεταφράσεις έργων του  Μπερξόν  (Οι  δύο  πηγές της Ηθικής και της Θρησκείας), του Λίβινγκστον (Το ελληνικό πνεύμα και η σημασία του για μας) και του  Ζελίνσκι  (Η Σίβυλλα), το  δοκίμιο  Παραγωγή - Επαγωγή (1952)  και ο τόμος Σκούφος-Μηνιάτης-Βούλγαρης-Θεοτόκης της «Βασικής Βιβλιοθήκης» (1953).

Το 1958 ο Τατάκης εξελέγη τακτικός καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου δίδαξε ως το 1967. Από την εποχή αυτή και έπειτα το διδακτικό έργο του και την άλλη πνευματική δραστηριότητά του (μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών, πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος κ.ά.) συμπληρώνει η δημοσίευση σημαντικών βιβλίων, τόσο στον πανεπιστημιακό όσο και στον ευρύτερο επιστημονικό χώρο. Κυριότερα είναι: Φιλοσοφία και Επιστήμη (1961), Λογική (1966), Η συμβολή της Καππαδοκίας στη χριστιανική σκέψη (1967,19882), Ο Σωκράτης (1970), Φιλοσοφικά μελετήματα (1972), Η πορεία του ανθρώπου (1973), Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης (1973, έκδ. του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας, όπου εργάστηκε ο ίδιος ερευνητικά για να ανασυνθέσει τη ζωή, τη δράση και το έργο του σπουδαίου φιλοσόφου-ιεράρχη του 17ου αι.), Σκέψη και ελευθερία (1975), Παιδαγωγική(1978) και Μελετήματα Ιστορίας της Φιλοσοφίας (1980). Το συγγραφικό έργο του Τατάκη συμπληρώνουν πολλά άρθρα δημοσιευμένα σε γνωστά περιοδικά. Από αυτά ξεχωρίζουν τα σχετικά με τον Θεόφιλο Καΐρη, τον «πολύμορφο και πολυπράγμονα» φιλόσοφο της Άνδρου, και τα άρθρα επίκαιρου πνευματικού προβληματισμού. Ανέκδοτα έμειναν πολλά από τα μαθήματά του στο «Αθήναιον», μια «Μεθοδολογία» καθώς και τα  «Απομνημονεύματά» του.*

Ο γενικός φιλοσοφικός προσανατολισμός του Τατάκη είναι πνευματοκρατικός, και το βασικό μεταφυσικό του στίγμα καθόρισε ο ίδιος από την εποχή του Προβλήματος της  αλήθειας (1933): «Ούτε οντολογικός δογματισμός ούτε δογματικός και απόλυτος ντετερμινισμός. Η αλήθεια είναι μια αρμονία, που επικρατεί στο πνευματικό έργο του  ανθρώπου, σ’ οποιαδήποτε περιοχή, είτε νοητή  είτε  αντικειμενική,  κάθε φορά που το έργο αυτό αντιμετωπίζεται από τον άνθρωπο ως πνεύμα». Η απασχόλησή του με τον αρχαίο φιλοσοφικό λόγο (μεταφράσεις, ερμηνευτικά σχόλια, μονογραφίες) υπήρξε δημιουργική, και χαρακτηριστική είναι η πίστη του στη συνέχεια της ελληνικής φιλοσοφίας. Τέλος πρέπει να εξαρθεί η ποιότητα του λόγου του, ο μεθοδικός προβληματισμός και η πλαστική γλώσσα, κυρίως όμως το υψηλό παιδαγωγικό και διδακτικό ήθος του, που τον οδήγησαν να υπερασπίζεται πάντα τα πιο ζωντανά στοιχεία της ελληνικής παιδείας με ένα αξιοθαύμαστο ισοζύγιο σοφίας, πείρας και προοδευτικών ιδεών. Για το σύνολο της διδακτικής και συγγραφικής του δράσης η Ακαδημία Αθηνών του απένειμε το 1982 το «Αριστείο Ιστορικών και Κοινωνικών Επιστημών».

* Τα «Απομνημονεύματα» εκδόθηκαν μετά το θάνατό του από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης (1993).

ΛΙΝΟΣ  Γ.  ΜΠΕΝΑΚΗΣ

Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1988,