ΤΗΝΙΑΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ

ΥΣΤΕΡΝΙΑ

Αρκεί μόνο να αναφέρει κανείς το όνομα «Γιανούλης Χαλεπάς» για να καταδείξει πως η Τήνος αποτελεί «λίκνο» της νεώτερης ελληνικής γλυπτικής. Η παράδοση όμως συνεχίζεται και από τους σημερινούς μαρμαρογλύπτες, που εκτός από τα θαυμάσια έργα των χειρών τους δίνουν και μαθήματα της απαράμιλλης τεχνικής τους. Έτσι δεν ένιωσα ιδιαίτερα έκπληξη όταν «πλοηγούμενος» στο διαδίκτυο, συνάντησα ένα Αμερικανό καλλιτέχνη να περηφανεύεται για τα μαθήματα που πήρε στο τηνιακό εργαστήρι μαρμαρογλυπτικής «Δελατόλλα». «Ο Λη Μπάρον είπε πως έμαθε να εστιάζεται στο παρόν όταν ήταν εκεί, «επειδή όλες μου οι αισθήσεις ήταν διεγερμένες» αναφέρει η εφημερίδα «Herald Mail» της Δυτικής Βιρτζίνια. «Ήμασταν περικυκλωμένοι από το Αιγαίο που έχει ένα εντελώς δικό του γαλάζιο» είπε ο καλλιτέχνης που ποζάρει στην εφημερίδα, επιδεικνύοντας ένα μαρμάρινο ανάγλυφο, προϊόν της μαθητείας του στο νησί της Μεγαλόχαρης.

Τέχνη και Τήνος

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η προσφορά της Τήνου στην αναγέννηση της νεοελληνικής τέχνης, της γλυπτικής περισσότερο αλλά και της ζωγραφικής. Η δραστηριότητα των Τηνιακών μαρμαράδων και καλλιτεχνών, κατά την προεπαναστατική και τη μετεπαναστατική περίοδο, εκτείνεται σ' ολόκληρο τον ελληνικό, το βαλκανικό και το μικρασιατικό γενικότερα χώρο. Μαρμάρινα καμπαναριά, τέμπλα, εικονοστάσια, άμβωνες, ηρώα και κάθε λογής επιτύμβια μνημεία, προτομές και ανδριάντες, πού κοσμούν τις εκκλησιές, νεκροταφεία και πλατείες σ' όλες τις ελληνικές πόλεις, είναι έργα της σμίλης του ανώνυμου η επώνυμου Τηνιακού μαρμαρά.

Τα αίτια πού οδήγησαν στην άνθηση αυτή της μαρμαρογλυπτικής στην Τήνο και ειδικότερα μόνο στο βορειοδυτικό της τμήμα, στην περιοχή του Πύργου και των Ύστερνίων, δεν είναι εύκολο να τα προσδιορίσει κανείς.

Είναι γνωστό ότι οι ιστορικές τύχες ενός τόπου επηρεάζουν βαθύτατα τον τρόπο ζωής και τις ασχολίες των κατοίκων του. Η Τήνος είχε την εξαιρετική εύνοια, μόνη αυτή απ' όλο τον ελληνικό νησιωτικό και παραθαλάσσιο χώρο, να μη γνωρίσει ουσιαστικά τον οθωμανικό ζυγό, αφού η τουρκική κυριαρχία, και μάλιστα επιφανειακή, διήρκεσε εκεί ένα περίπου αιώνα (1715-1821). Όμως το γεγονός αυτό δεν αποτελεί επαρκή λογική εξήγηση του φαινομένου.

Ας προστεθεί επιπλέον ότι στη βορειοδυτική περιοχή του νησιού, όπου τα χωριά Πύργος και Υστέρνια, υπάρχουν από τους αρχαιότατους χρόνους πλούσια λατομεία λευκού μαρμάρου. Αναμφισβήτητα λοιπόν το υλικό μάρμαρο, από το όποιο είναι γεμάτος ο τόπος, έπαιξε το ρόλο του στην ανάπτυξη της μαρμαροτεχνίας στην Τήνο. Όμως και πάλι η παρουσία της ύλης δεν αρκεί να εξηγήσει και να δικαιολογήσει το φαινόμενο μιας τόσο βαθιάς και αδιάσπαστης γλυπτικής παράδοσης πού υπάρχει στο νησί, αφού η ίδια ύλη, το μάρμαρο, εξορύσσεται και σ' άλλες περιοχές της χώρας μας, χωρίς και την ανάλογη άνθηση της μαρμαροτεχνίας.

 Το λατομείο βρίσκεται στην περιοχή "Αχινοί" του Πανόρμου της Τήνου

Υπάρχει, τέλος, και η ρομαντική στο βάθος της και αρκετά ελκυστική εξήγηση, πού στηρίζεται στην επίδραση την οποία ασκεί το φυσικό περιβάλλον πάνω στον άνθρωπο και τού καλλιεργεί τις διάφορες έμφυτες κλίσεις και ροπές. Ο μεγάλος γλύπτης Αντώνης Σώχος, γόνος παλιάς οικογένειας μαρμαράδων και γλυπτών από τα Υστέρνια, παρατηρεί σχετικά: «Αυτές οι στιγμές κάνουν αληθινά την ψυχή να τραγουδά μέσα στο μεγαλείο της φύσεως πότε με τη σμίλη, πότε με τα πιο αληθινά λόγια και πότε με τις πιο δυνατές σφυριές πάνω στην άψυχη ύλη του μαρμάρου, του ξύλου ή της πέτρας... Μπορούμε να πούμε ακόμα πώς κι αυτός ο αγριοβοριάς, πού φυσά και λυσσομανά ολάκαιρης, συντελεί σ' αυτό το πνευματικό ξύπνημα, καθώς και στη δημιουργία και καλλιέργεια του ωραίου».

Το αγόρι πού γεννιόταν στα χωριά της Έξωμεριας, απ' τις πρώτες του κιόλας στιγμές πού έβλεπε το φώς της ημέρας, είχε κληρονομήσει πολλά από τη φλέβα και το πνεύμα της μακρόχρονης γλυπτικής παράδοσης. Μωρό ακόμα, μόλις άρχιζε να περπατά, όπου κι αν πήγαινε, άκουε συνεχώς τον ξερό και καμπανιστό ήχο των μαντρακάδων σαν μια ρυθμική μουσική. Στο εργαστήρι του πατέρα του και των συγγενών του παρακολουθούσε τους τεχνίτες να μετασχηματίζουν υπομονετικά το άμορφο μάρμαρο και να το μεταβάλλουν σε συγκεκριμένα καλλιτεχνικά σχήματα, σε ποικίλα αρχιτεκτονικά μέλη και σε εντυπωσιακές διακοσμητικές μορφές.

Η φυσική, λιτοδίαιτη και ενάρετη ζωή των Τηνιακών κοντά σε μια αγνή φύση, πάνω στο πετρώδες και άνικμο έδαφος του νησιού, μέσα σ' ένα περιβάλλον όπου όλα είναι ρυθμισμένα με τάξη και μένουν αναλλοίωτα από αιώνες, όπου τα πάντα υπαγορεύει η σκληρή εργασία του πετροκόπου, κρατεί πάντοτε σε μια γαλήνη αλλά και εγρήγορση το πνεύμα και τις ψυχές των ανθρώπων της απόμερης αυτής γωνιάς της γης. Τους κάνει να αισθάνονται και να σκέπτονται βαθιά ανθρώπινα και να βλέπουν τους συνανθρώπους τους σαν ένα κομμάτι του ίδιου τους του εαυτού, να συμμετέχουν με τον ίδιο ευφρόσυνο ενθουσιασμό στις χαρές τους, να συμπάσχουν στις λύπες τους και στα δεινά του βίου τους, και να εικονίζουν στις ώρες της σχόλης τους τις εντυπώσεις τους από τη ζωή, τα αισθήματα και τις συγκινήσεις τους, σε ωραία πρωτόγονα και αυθόρμητα έργα τέχνης, έργα πού, παρόλο τον πριμιτιβισμό τους, είναι γεμάτα από αλήθεια, ειλικρίνεια και δύναμη, κατασκευασμένα με μια παρθένα έμπνευση και φιλοκαλία. Πραγματικά, στέκει κανείς με θαυμασμό και σεβασμό μπροστά στα δυνατά δημιουργήματα του ανώνυμου Τηνιακού μαρμαρά «πού με της σμίλης το φιλί ανάστησε την πέτρα».

 Το Καλλιτεχνικό Πάρκο του άφαντου Λατόμου που το δημιούργησε ο Προοδευτικός Σύλλογος ΜΑΡΛΑ-ΜΑΜΑΔΟΥ Τήνου

Μια μικρογραφία της Φλωρεντίας, στις παραμονές της Αναγέννησης, θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς την Τήνο της προεπαναστατικής εποχής και των άρχων του ΙΘ' αιώνα, όπου το πνεύμα της καλλιτεχνικής παράδοσης τροφοδοτούσε και διατηρούσε ακμαία τη φλέβα εκείνη, μεσ' απ' την οποία ξεπήδησε αργότερα η μεγάλη σειρά των Τηνίων καλλιτεχνών, πού τίμησαν διεθνώς το ελληνικό όνομα με τα απαράμιλλα δημιουργήματα τους. Έτσι οι μεγάλοι καλλιτέχνες, ζωγράφοι και γλύπτες, Νικόλαος Γύζης, Νικηφόρος Λύτρας, αδελφοί Φυτάληδες, Βιτάληδες, Λάζαρος και Αντώνιος Σώχος (θείος και ανιψιός), Δημήτριος Φιλιππότης, Λουκάς Δούκας, ο τραγικός καί μεγάλος Γιαννούλης Χαλέπας και τόσοι άλλοι, δεν είναι μεμονωμένα και χωρίς εξήγηση φαινόμενα, αφού οι ίδιοι γεννήθηκαν και ανατράφηκαν μέσα σ' αυτή την καλλιτεχνική παράδοση, αφού οι παππούδες και πατεράδες τους ήταν κι εκείνοι σπουδαίοι γλύπτες και μαρμαράδες.

Κατά τους μετεπαναστατικούς χρόνους, με τη δημιουργία του ελεύθερου Ελληνικοί Κράτους, οι Ευρωπαίοι καθώς και οι δικοί μας μεγάλοι αρχιτέκτονες της εποχής χρησιμοποίησαν σχεδόν αποκλειστικά Τηνιακούς μαρμαράδες, καλλιτέχνες και εφαρμοστές για την κατασκευή όλων των αξιόλογων δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων πού κοσμούν σήμερα την Αθήνα αλλά και άλλες πόλεις.

Οικογένειες ολόκληρες μαρμαράδων από την Έξω Μεριά — Φιλιππότηδες, Λυρίτηδες, Λυρίτηδες η Καραΐσκοι, Κουλουρηδες, Σκαρήδες, Κολλάροι, Καπαριάδες, Καρπάκηδες, Σοφιανοί, Ρενιέρηδες, Ρηγαίοι, Άρμπιλιάδες, Παλαμάρηδες, Μαλακατέδες, Γλύνηδες, Λαμέρηδες, Βουλγαραίοι, Δουκαίοι, Περράκηδες, Γαΐτηδες, Βαλάκηδες, Βασιλάκηδες, Βιδάληδες, Λαμπαδίτες, Κουσκουρήδες, Μαυράκηδες, Σπαρβέρηδες, Φορτωματαίοι, Καραγιώργηδες, Διαμαντόπουλοι, Χονδρογιάννηδες, Ράλληδες κ.ά. — συντηρούν ζωντανή, τους δύο τελευταίους αιώνες, την καλλιτεχνική παράδοση του νησιού και την μεταλαμπαδεύουν ως ιερή παρακαταθήκη από γενιά σε γενιά.

Απόσπασμα από το βιβλίο

"Τήνος" του Δημ. Ζ. Σοφιανού

Εκδόσεις ΕΡΙΝΝΗ