Παναγία, η ανθρώπινη ουτοπία

Παναγία, η ανθρώπινη ουτοπία

«Ο Ευαγγελισμός δεν είναι μια πράξη υποταγής αλλά μια συμφωνία ελευθερίας»

Του Σταμάτη Σακελλίωνα

Διδάκτορος Θεολογίας

ΣΤΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟ βρίσκει την απάντηση του το πανάρχαιο αίτημα του ανθρώπου για τη συνάντηση των δύο κόσμων, του φθαρτού με το άφθαρτο. Το πρωτευαγγέλιο, δηλαδή η υπόσχεση του θεού στον άνθρωπο όσον αφορά στη σωτηρία του και στη μετοχή του στην αθανασία, στον Ευαγγελισμό εκπληρώνεται. Η προφητεία βρίσκει τη δικαίωση της και το χάσμα ανάμεσα στον χαμένο Παράδεισο και τον κόσμο της πτώσης αρχίζει να καλύπτεται.

Το Πρόσωπο, η Γυναίκα, η Παναγία είναι αυτή που θα συμφωνήσει, αποδεχόμενη τη θεϊκή προτροπή -«Χαίρε κε-χαριτωμένη [...]. Ευλογημένη συ εν γυναιξί και ευλογημένος ο καρπός της κοιλίας σου»-, είναι γέφυρα που αποδέχεται εντός της τον Υιό, αναλαμβάνοντας το κόστος και το ρίσκο της επιλογής της. Μη λησμονούμε ότι η γυναίκα στον Ισραήλ, και μάλιστα η αρραβωνιασμένη, ελάχιστα δικαιώματα είχε, ειδικά δε σε «έκνομα» για την εποχή και την ηθική της γεγονότα. Η μόνη εγγύηση της Μαρίας είναι η πίστη. Σε απτό ρεαλιστικό επίπεδο, δηλαδή, δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα. «Έκνομη» η εγκυμοσύνη της και παράτολμη η αποδοχή της πρότασης του αρχαγγέλου.

Ίσως αυτό το τόλμημα της Γυναίκας είναι που καθιστά σταδιακά την Παναγία ως ένα από τα πιο οικεία πρόσωπα όχι μόνο στη θεολογία, αλλά, κυρίως και πρωτίστως, στη λαϊκή παράδοση. Η Εύα συναντά το ιστορικό αντίστοιχο της και δικαιώνεται. Η «κατάρα» των πρωτοπλάστων αίρεται, γιατί η νέα Εύα, η Μαρία, θα γεννήσει τον νέο Αδάμ, τον Χριστό. Η συμφωνία ανάμεσα στον απεσταλμένο-του-Θεού-άγγελο και στον άνθρωπο-Μαρία ουσιαστικά ανατρέπει τα θέσμια και αβιάστως συντελείται.

Εύα σημαίνει Ζωή

Έχει πολλές αναγνώσεις ο Ευαγγελισμός. Η Μαρία δεν είναι μόνο η μητέρα του θεού, ταυτόχρονα γίνεται και, στο διηνεκές, η πλατυτέρα των ουρανών, η μεσίτρια, η σαρκωμένη βεβαιότητα της ανθρώπινης ουτοπίας. Από το σημείο αυτό και ύστερα, θα υπάρξουν πολλές αγίες, σε εποχές που η Εκκλησία ήταν πιο αρχοντική. Αλλά ας κρατηθεί μια σημείωση: Εύα σημαίνει Ζωή. Δηλαδή η γυναίκα οιονεί στην ιστορία καταγράφεται ως υποκείμενο ζωής. Αυτή η λεπτή και μακριά γραμμή από την πρώτη Εύα φτάνει στη δεύτερη, τη νέα Εύα, έχοντας πάντα ως κοινό μοτίβο τη δημιουργία της ζωής.

Η Μαρία, με την αποδοχή της πρότασης να γεννήσει τον Χριστό, έρχεται να ισχυροποιήσει τον μητροκεντρικό πολιτισμό, ο οποίος ήδη υπάρχει από τα χρόνια του Ισραήλ, όχι βεβαίως ως κυρίαρχος αλλά ως κατεξοχήν ζωοποιός. Άλλωστε η Παναγία δεν έρχεται να «καθαρίσει» την ενοχή του «προπατορικού-σεξουαλικού αμαρτήματος». Αυτή η σχολαστικιστική αντίληψη για την ενοχή της γυναίκας μπορεί να εξυπηρέτησε ιδεολογήματα και να ταλαιπώρησε πιστούς και θεολογική σκέψη, αλλά σίγουρα δεν αντέχει σε μια τίμια ανάγνωση τόσο των ιερών κειμένων όσο, βεβαίως, και της πραγματικότητας, όχι μόνο στον αρχαίο Ισραήλ αλλά και αργότερα.

Γιατί, αλήθεια, θα ήταν παράδοξο ο Θεός να προσφέρει το δώρο της γέννας του γιου του στο «ατιμασμένο πλάσμα», τη γυναίκα, όπως πολλοί θεολόγοι ήθελαν, άλλωστε, να θεωρούν το άλλο μισό του κόσμου.

Η Μαρία, με την επιλογή της να γεννήσει τον Χριστό, σηματοδοτεί μια ελευθεριακή έκρηξη. Αρνείται τα θέσμια και αγνοεί κάθε «καθωσπρεπισμό».

Στον αντίλογο βεβαίως όλων αυτών θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η Μαρία λειτουργεί ως όργανο του θεού και επομένως στερείται δικής της βούλησης. Όμως, αλήθεια πια, μπορούμε να συζητήσουμε υπό το βάρος λογικών του απόλυτου προορισμού; Είναι άραγε παραδεκτή η υπονόμευση της ανθρώπινης ελευθερίας -γιατί περί αυτού πρόκειται-, στο όνομα βεβαιοτήτων που η ίδια η Μαρία ανατρέπει; Είχε τη δυνατότητα της άρνησης, κι αυτό είναι κάτι που πολλές φορές αποσιωπάται.

Έκτοτε η Παναγία συνδέεται με την Γυναίκα αλλά και με τον Άνδρα, ως καταθέτης εμπειρίας μοναδικής: της γέφυρας ανάμεσα στον Άνθρωπο και τον Θεό. Καταγράφεται στην Τέχνη, στη Μουσική, βρίσκει σταθερή και εδραία θέση στην Ποίηση και την Πεζογραφία, πάντα ως σύμβολο.

Μια συμφωνία ελευθερίας

Ο Ευαγγελισμός δεν είναι μια απλή διαπιστωτική πράξη κατά την οποία ο Θεός ανακοινώνει την απόφαση του και ο άνθρωπος, εν προκειμένω η Μαρία, αποδέχεται. Αν ίσχυε αυτό, τότε ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι θα έβρισκε απαρέγκλιτα την ιστορική του δικαίωση, και τούτο γιατί «το θαύμα που θα υποχρέωνε τους ανθρώπους να πιστέψουν» θα είχε συντελεστεί: η Παναγία, μέρος του πειθήνιου κοπαδιού, των ανθρώπων δηλαδή, θα είχε υποταχθεί. Όμως ο Ευαγγελισμός δεν είναι μια πράξη υποταγής αλλά μια συμφωνία ελευθερίας.

«Τούτη η θεμελιακή θέση της γυναίκας στην ιστορία της θείας οικονομίας, που η ανδροκρατική κυριαρχία με λογιώ λογιώ καταπιέσεις πότε την αμαυρώνει και πότε, απεναντίας, ίσως εξαιτίας της σκληρής διαλεκτικής αντιπαράθεσης, την κάνει να φαίνεται λαμπρότερη, αναδείχθηκε ακόμη περισσότερο και ρίζωσε βαθύτερα στις μεσσιανικές ελπίδες. Κάποια από τις γυναίκες του Ισραήλ θα ήταν η ευλογημένη να κυοφορήσει τον Μεσσία και να γεννοβολήσει τη μοναδική ελπίδα σωτηρίας», σημειώνει ο καθηγητής Ν. Ματσούκας.

Αυτή η ιστορική πραγμάτωση της ουτοπίας κρύβει μέσα της τη χαρά, την ελπίδα αλλά και τον πόνο. Η Μαρία αποδέχεται -και θα τη συνοδεύσουν τα χαρμόσυνα και τα μαρτυρικά της ζωής του Χριστού. Ενυπάρχουν μέσα στην αποδοχή της όλα εκείνα τα ακραία συναισθήματα που αγγίζουν τον άνθρωπο.

Η Παναγία είναι ταυτόχρονα η Εύα της Θεολογίας και η Γυναίκα της Ιστορίας.

ΤΟΜΟΣ ΜΗ' / ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ - ΑΝΟΙΞΗ

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ