Η Καθαρά Δευτέρα

“Ό,τι μπόρεσα ν’ αποχτήσω μια ζωή από πράξεις ορατές για όλους, επομένως να κερδίσω την ίδια διαφάνεια, το χρωστώ σ’ ένα είδος ειδικού θάρρους που μου ‘δωκεν η ποίηση: ΝΑ ΓΙΝΟΜΑΙ ΑΝΕΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΑΡΤΑΕΤΟ ΚΑΙ ΧΑΡΤΑΕΤΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΕΜΟ, ακόμα και όταν ουρανός δεν υπάρχει. Δεν παίζω με τα λόγια. Μιλώ για την κίνηση που ανακαλύπτει κανείς να σημειώνεται μέσα στη Στιγμή όταν καταφέρνει να την ανοίξει και να της δώσει διάρκεια.”

Οδυσσέας Ελύτης

Καλημέρα!! Καλά Κούλουμα...!! Καλή Σαρακοστή!!

Η Καθαρά Δευτέρα

Δρώμενα και συμβολισμοί στο κατώφλι της Μεγάλης Σαρακοστής

Του Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη

Δρος Φιλολογίας,

Διευθυντή Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Η Καθαρά Δευτέρα είναι ταυτισμένη με τα Κούλουμα, τη γνωστή συνήθεια της ομαδικής εξόδου σας εξοχές, με διασκέδαση και φαγοπότι με θαλασσινά και άλλα νηστήσιμα. Τα Κούλουμα θεωρούνται ότι αρχικά επιχωρίαζαν στην Αθήνα και μάλιστα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, γι' αυτό συνήθως η γιορτή ετυμολογείται από το λατινικό columna (=κολόνα). Συνδέεται ακόμη η Καθαροδευτέρα με το πέταγμα των χαρταετών, που πιστεύεται ότι κατάγεται από τους ανατολικούς λαούς (Κινέζους, Ιάπωνες κ.λπ.), στους οποίους έχει χαρακτήρα μαγικοθρησκευτικής ενέργειας και ευετηρικής σκοπιμότητας.

Εκτός όμως από τα Κούλουμα και τους χαρταετούς, στο γενικότερο παραδοσιακό της γιορτασμό η Καθαρά Δευτέρα παρουσιάζεται σαν προέκταση και κορύφωμα της αποκριάτικης περιόδου, με κύρια στοιχεία την αθυροστομία, τα αλληλοπειράγματα, τα σκώμματα, τη σάτιρα, που σε κανέναν δεν προκαλούν ενόχληση, αλλά, αντίθετα, όλοι τα επιδιώκουν «για το καλό».

Στο Γαλαξίδι π.χ. η μέρα γιορτάζεται με αλληλομουντζουρώματα και αλευρώματα, με κυνηγητά και πειράγματα από ομάδες μεταμφιεσμένων με προβιές και κουδούνια. Στην Αγιάσο της Λέσβου ο γιορτασμός αποτελεί ζωντανό μεταίχμιο, ανάμεσα στις υπαίθριες και σας αστικές εκδηλώσεις της ημέρας, με μεταμφιεσμένους που διαγωνίζονται στην ωραιότερη σάτιρα γύρω από θέματα της κοινωνικής, πολιτισμικής και πολιτικής επικαιρότητας.

Ο πιο χαρακτηριστικός όμως γιορτασμός της Καθαράς Δευτέρας επιχωριαζει στον Τύρναβο της Θεσσαλίας, με το λεγόμενο «μπουρανί», μια αλάδωτη χορτόσουπα που ετοιμάζεται και μοιράζεται με τη συνοδεία άσεμνων τραγουδιών και τολμηρών χειρονομιών, με κυρίαρχο στοιχείο πήλινους φαλλούς και άλλα ευρηματικά φαλλόμορφα σύμβολα.

Με ανάλογη «βακχική μανία» γιορτάζεται η πρώτη μέρα της Σαρακοστής και σε πολλά άλλα μέρη, ιδιαίτερα στα νησιά Κρήτη, Κάρπαθο, Λήμνο, Σκύρο κ.ά., όπου κυριαρχούν τραγούδια που αποχαιρετούν σκωπτικά την Αποκριά:

Επέρασε η Αποκριά με λύρες, με παιγνίδια,

και μπήκε η Σαρακοστή μ' ελιές και με κρομμύδια

Σε αρκετά μέρη ο γιορτασμός παίρνει χαρακτήρα δρωμένου, με κύρια επιδίωξη την ευετηρία, την καλοχρονιά. Η επιδίωξη αυτή φαίνεται καθαρά στον θρακικό χώρο, π.χ. στα Πετρωτά του Έβρου, όπου γίνεται εικονικό όργωμα και μιμητική σπορά, στοιχεία με εμφανή αλληγορικό σκοπό. Συμβολισμός για καλοχρονιά υποδηλώνεται και στον γνωστό «βλάχικο γάμο» της Θήβας τη μέρα αυτή. Προξενιό, προικοπαράδοση, ξύρισμα γαμπρού, νυμφοστόλισμα και όλα τα άλλα γαμήλια νόμιμα γίνονται με την καθιερωμένη εθιμική τάξη. Παλαιότερα υπήρχε ένα στοιχείο, το σημαντικότερο όλων, που σήμερα συνήθως παραλείπεται: σε κάποια στιγμή ένας συμπέθερος ή και ο ίδιος ο γαμπρός έπεφτε καταγής, ύστερα δήθεν από κάποια φιλονικία, προσποιούμενος τον πεθαμένο. Άρχιζε μοιρολόγημα και κοπετός. Ξαφνικά όμως ο πεθαμένος σηκωνόταν σαν να ανασταινόταν, με όλους τους συμβολισμούς μιας τέτοιας παράστασης στην ανοιξιάτικη περίοδο.

Γαμήλιες παραστάσεις την Καθαροδευτέρα επιχωριάζουν σε πάμπολλα μέρη. Κυριαρχεί βέβαια το εύθυμο και σατιρικό στοιχείο, δεν θα πρέπει όμως να παραβλέπεται και ο βαθύτερος συμβολισμός του γάμου ως πράξης που αναιρεί την ιδέα του θανάτου. Στη Μεθώνη π.χ. γίνεται «του Κουτρούλη ο γάμος», ο οποίος, όπως λέγεται, διασώζει ανάμνηση πραγματικού γάμου, που έγινε στην πόλη αυτή πριν από αιώνες. Γαμπρός ήταν «ο καβαλλάριος κυρ-Ιωάννης ο Κουτρούλης», ο οποίος, ύστερα από πολλών χρόνων αναμονή και υπομονή, γιατί αντιδρούσε η Εκκλησία, παντρεύτηκε τη γυναίκα που αγαπούσε. Ο γάμος μεταβλήθηκε σε χαρούμενο πανηγύρι και πραγματικά έμεινε παροιμιώδης.

Σε ορισμένα μέρη, τα έθιμα της  Καθαράς Δευτέρας έχουν πάρει μορφή συμβολικών πράξεων για την Αποκριά που φεύγει και τη Σαρακοστή που αρχίζει. Όμως, και στις περιπτώσεις αυτές, ο χρόνος που τελούνται, την ανοιξιάτικη περίοδο, δηλαδή με το ξύπνημα της φύσης, δεν αφήνει αμφιβολίες για τον πρωτογενή συμβολισμό τους, που τονίζεται και από τη μεταμφίεση των τελεστών. Στην Αραδίππου π.χ. της Κύπρου, το πρωί της Καθαράς Δευτέρας ένας μεταμφιεσμένος υποδύεται τον πεθαμένο και άλλοι μεταμφιεσμένοι τον περιφέρουν στους δρόμους μοιρολογώντας. Στο τέλος, όταν γυρίσουν όλες τις γειτονιές, ο πεθαμένος ανασταίνεται.

Το ευετηρικό στοιχείο ήταν πραγματικά έντονο σε αρκετά δρώμενα της Καθαράς Δευτέρας και γενικότερα της αποκριάτικης περιόδου. Βέβαια το αρχικό περιεχόμενο των δρωμένων αυτών σιγά σιγά μεταβλήθηκε ή ατόνησε, συντηρήθηκε όμως το εύθυμο και ψυχαγωγικό στοιχείο τους, που τα βοήθησε να επιβιώσουν μέχρι σήμερα.

Στην αρχαιότητα βρίσκουμε αντίστοιχα με τα σημερινά ευετηρικά δρώμενα τις τελετές εκείνες που αργότερα συνδέθηκαν με διαφόρους θεούς, κυρίως τον Διόνυσο, που η λατρεία του στάθηκε, προπαντός στους αγροτικούς και ποιμενικούς πληθυσμούς, η πιο αγαπητή σ' όλη την ιστορική αρχαιότητα, με ρίζες τόσο βαθιές, ώστε να παραμείνει ακμαία ακόμα και μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αχ. Τζάρτζανος, «Θεσσαλικά του Τυρνάβόυ», περ. Θεσσαλικά Χρονικά, τ. 2,1931, σ. 63-66. Γ. Α. Μέγας, Ελληνικοί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1956, σ.116-123.

Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Εθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας». περ. Ταξιδεύοντας, τχ. 51, Φεβρουάριος 1982, σ. 7-21.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ /ΤΟΜΟΣ MZ'/ ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ-ΧΕΙΜΩΝΑΣ

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ