Βασου Καραγιωργη : Χίλια χρόνια ελληνοπερσικές επιρροές

Χίλια χρόνια ελληνοπερσικές επιρροές

Του Βασου Καραγιωργη*

Το Νοέμβριο του 2006 πραγματοποιήθηκε στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών στην Αθήνα το πρώτο διεθνές συνέδριο με θέμα «Η Αρχαία Ελλάδα και το Αρχαίο Ιράν - Διαπολιτισμικοί διάλογοι». Οργανωτές του συνεδρίου ήσαν η Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την Ουνέσκο, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και το Πολιτιστικό Κέντρο της πρεσβείας του Ιράν στην Αθήνα.

Τα Πρακτικά του συνεδρίου κυκλοφόρησαν δύο χρόνια αργότερα (πράγμα που αποτελεί επίδοση για τα ελλαδικά δεδομένα) σε ογκώδη τόμο. Γλώσσα του συνεδρίου, για ευνόητους λόγους, ήταν η αγγλική, και όλες οι μελέτες που δημοσιεύονται στον τόμο είναι στα αγγλικά· αν και θα ήταν χρήσιμο για κάθε μελέτη να υπήρχε και μία σύντομη περίληψη στα ελληνικά, αν όχι και στα ιρανικά. Τον τόμο επιμελήθηκαν ο κύριος Mohammad Reza Darbandi, της Διεύθυνσης Πολιτιστικών Γραφείων του Ιράν, και η Ερευνήτρια του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, δρ Αντιγόνη Ζουρνατζή, η οποία ήταν και η «ψυχή» του συνεδρίου που επωμίστηκε το μεγαλύτερο βάρος της οργάνωσής του και της δημοσίευσης του τόμου. Και οι δυο τους είναι άξιοι συγχαρητηρίων για την άρτια, και χωρίς γλωσσικά ψεγάδια που συχνά χαρακτηρίζουν τα πεπραγμένα συμποσίων με ποικίλες συμμετοχές, παρουσίαση των Πρακτικών.

Η ιδέα για την οργάνωση ενός διεθνούς συμποσίου για τις σχέσεις της αρχαίας Ελλάδας και της Περσίας ήταν όχι μόνο πρωτότυπη αλλά και τολμηρή, αν λάβει κανείς υπόψη τις σημερινές πολιτικές συνθήκες και προκαταλήψεις. Ελαβαν μέρος διεθνείς προσωπικότητες από την Ευρώπη και την Αμερική, αρκετοί Ελληνες και Ιρανοί, στο σύνολο τριάντα και ένας ομιλητές.

Από τον 6ο π.Χ. αιώνα

Η πρώτη επαφή μεταξύ Ελλήνων και Περσών χρονολογείται από την κατάκτηση της Ιωνίας από τον Κύρο τον Μέγα λίγο μετά τα μέσα του 6ου π.Χ. αι. Ορόσημα στις μακρόχρονες σχέσεις Ελλήνων και Περσών υπήρξαν οι Περσικοί Πόλεμοι (αρχές του 5ου αι. π.Χ.) και, ενάμιση αιώνα αργότερα, η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η εγκαθίδρυση της δυναστείας των Σελευκιδών στα εδάφη της πρώην περσικής αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένου και του Ιράν. Για πρώτη φορά στην ιστορία των Ελλήνων, οι Περσικοί Πόλεμοι έδωσαν στον ευρύτερο ελληνικό κόσμο την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά, αλλά υπό εμπόλεμες συνθήκες, ένα μεγάλο φάσμα των λαών της Ανατολής. Το ελληνικό εθνικό φρόνημα υψώθηκε κατακόρυφα και επεσκίασε την αμερόληπτη καταγραφή της ιστορίας των ελληνοπερσικών σχέσεων.

Ο εθνικός συναισθηματισμός χρωματίζει έντονα στην τραγωδία «Πέρσες» του Αισχύλου, ο οποίος πήρε και ο ίδιος μέρος στον πόλεμο του 480/79 π.Χ. Πιο νηφάλιος ήταν ο ιστορικός Ηρόδοτος που προσπάθησε να γνωρίσει τους Πέρσες, τον πολιτισμό τους και την ιστορία τους, πολιτική και κοινωνική, για να καταγράψει σωστά τα «έργα μεγάλα τε και θωμαστά» τόσο των Ελλήνων όσο και των βαρβάρων (όπως αποκαλούσε τους Πέρσες) «και δι' ήν αιτίην επολέμησαν αλλήλοισι».

Στις ανακοινώσεις του συνεδρίου θα βρει κανείς αξιόλογες συζητήσεις που αγγίζουν την πολιτική, κοινωνική, θρησκευτική και πολιτιστική πτυχή του «διαλόγου» ανάμεσα στους Ελληνες και τους Πέρσες, πέρα από συναισθηματισμούς και προκαταλήψεις.

Οι συγγραφείς του τόμου αποκαλύπτουν την έντονη ανθρώπινη συμπάθεια προς τους ηττημένους της Σαλαμίνας και των Πλαταιών στους «Πέρσες» του Αισχύλου (Stephen Tracy), παράλληλα ανάμεσα στις ιστορικές και επικές παραδόσεις Ελλήνων και Περσών (Αγγελική Πετροπούλου), τη διείσδυση στοιχείων της αρχαίας ιρανικής θρησκείας στην ελληνική κοσμοθεωρία (Κυριάκος Τσαντσάνογλου), ιδιαιτερότητες στις αντίστοιχες κοινωνικές αντιλήψεις των δύο λαών (Margaret Root), ίχνη πολιτικής και κοινωνικής συμβίωσης Ελλήνων και Ιρανών στις παρυφές του ελληνικού κόσμου (Askold Ivantchik), απόηχους της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης στην ισλαμική παράδοση (Garth Fowden).

Ιδιαίτερα καταφανή είναι τα αποτελέσματα αυτού του διαλόγου στον τομέα της τέχνης που μας είναι γνωστά τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλη την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, κυρίως στην Μικρά Ασία, όπου η επαφή μεταξύ των Ελλήνων της Ιωνίας και των Περσών ήταν άμεση. Ενώ η τεκμηριωμένη και από περσικές πηγές συμβολή Ιώνων τεχνιτών στα μνημειώδη αρχιτεκτονήματα και ανάγλυφα των Μεγάλων Βασιλέων της Περσίας στο Ιράν υπήρξε σημαντική (David Stronach, M. Hassan Talebian), θα ήθελα να κάνω ιδιαίτερη αναφορά στην εμπεριστατωμένη μελέτη της Αντιγόνης Ζουρνατζή, για τις πολιτιστικές διασυνδέσεις μεταξύ Κυπρίων και Περσών. Η αλληλοεπίδραση, κυρίως στην γλυπτική, είναι καταφανής, και δεν μπορεί κανείς παρά να συμφωνήσει με την εισήγησή της, ότι και Κύπριοι γλύπτες γνώρισαν από πρώτο χέρι τη μνημειώδη γλυπτική των Αχαιμενιδών. Στον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μεσογείου, έρευνες του αρχαιολογικού υλικού και πρόσφατα ευρήματα απαντούν παλαιά ερωτήματα, όπως αυτό της προέλευσης του γνωστού αγάλματος «Πηνελόπης» που βρέθηκε στην Περσέπολη (Ολγα Παλαγγιά), και φανερώνουν περαιτέρω κοινούς ορίζοντες ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή στην εικονογραφία (Latife Summerer, Σταύρος Πασπαλάς), μεταλλοτεχνία και υαλουργία (Δέσποινα Ιγνατιάδου, Αθανάσιος Σίδερης, Παύλος Τριανταφυλλίδης) κατά τους 5ο και 4ο αι. π.Χ.

Στους Αλεξανδρινούς χρόνους

Εξίσου σημαντικός είναι ο ελληνοϊρανικός διάλογος κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή, την περίοδο των Σελευκιδών και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Τουλάχιστον η συγκριτική μελέτη των περσικών κρατικών μηχανισμών και της πολιτικής, οικονομικής και διοικητικής πρακτικής των Σελευκιδών (G.G. Aperghis, Christopher Tuplin) μας ενθαρρύνουν να αποστασιοποιηθούμε από θεωρήσεις μιας μονόπλευρης, ελληνικής υπεροχής και επίδρασης σε μία θεσμικά παρωχημένη Ανατολή. Παράλληλα, αρχαιολογικές ανακαλύψεις στο Ιράν παραπέμπουν στη συνέχιση αυτών των διαπολιτισμικών ανταλλαγών, που δεν είναι τόσο γνωστές στην ελληνική επιστήμη, έως την ύστερη ρωμαϊκή/σασσανιδική περίοδο (Massoud Azarnoush, Mehdi Rahbar).

Στο σύντομο αυτό σημείωμα δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ διεξοδικά στην καθεμιά από τις σημαντικές ανακοινώσεις του συνεδρίου και στο άπλετο φως που χύνουν στην μελέτη μιας πτυχής της ιστορίας των σχέσεων του «Ανατολικού» και του «Δυτικού» κόσμου, που για χρόνια τώρα προσπαθούν να διαλευκάνουν οι ιστορικοί της αρχαιότητας. Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς την αναπόφευκτη προκατάληψη των ερευνητών κατά το παρελθόν (Shahrokh Rajmzou). Ο άμεσoς διάλογος είναι σήμερα η ασφαλέστερη μέθοδος για να προσεγγίσουμε την ιστορική αλήθεια. Είναι γι' αυτό που η οργάνωση του Πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου «Αρχαία Ελλάδα και Αρχαίο Ιράν», και η έγκαιρη δημοσίευση των Πρακτικών, αποτελούν μία καλή αρχή. Ευχόμαστε να υπάρξει συνέχεια σ' αυτό τον εποικοδομητικό διάλογο.

* Ο κ. Βάσος Καραγιώργης υπήρξε επί σειρά ετών καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ενώ σήμερα είναι διευθυντής του Ιδρύματος Λεβέντη.

http://www.kathimerini.gr/350423/article/politismos/arxeio-politismoy/xilia-xronia-ellhnopersikes-epirroes