ΤΑΚΗ ΚΑΜΠΥΛΗ : Οι πόλεμοι της μάσκας

Οι πόλεμοι της μάσκας

Του Τακη Καμπυλη

Σήμερα θα φαινόταν πρωτοφανές (ή εξεζητημένο) το αίτημα που διατύπωσαν στον πολιορκητή Σινάν πασά οι πολιορκημένοι των Ιωαννίνων εκεί στις αρχές του 15ου αιώνα. Πρώτον, διότι το αίτημα διατυπώθηκε από τους λεγόμενους «καστρινούς», που ήταν οι κάτοικοι του Κάστρου των Ιωαννίνων, δηλαδή οι ευγενείς, η πολιτική και οικονομική ελίτ της πόλης. Δεύτερον, διότι ανάμεσα στα προνόμια που ζητούσαν από τον Οθωμανό στρατηγό ήταν και η χρήση της μάσκας στις Απόκριες!

Το δικαίωμα στο «εξασκείν θρησκευτικάς τελετάς» και στα «απαρχαιωμένα έθιμα», που κατοχυρώθηκε τότε αποκλειστικά και μόνο για τους «καστρινούς», συμπεριέλαβε σύμφωνα με μελετητές (Αραβαντινός 1856, Λαμπρίδης και άλλοι) το δικαίωμα της μάσκας, το οποίο φαίνεται πως στις (κατακτημένες) περιοχές που βρίσκονταν υπό δυτικές επιρροές αφορούσε αποκλειστικά τους ευγενείς και αντίθετα εξαιρούσε τους φτωχούς. Οπως σημειώνει η Κωνσταντίνα Μπάδα (καθηγήτρια Λαογραφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), «η καταγωγή της μάσκας και ο δυτικότροπος εορτασμός της Αποκριάς ανάγεται σε παλιότερες εποχές, γύρω στο 14ο - 15ο αιώνα, με τους ευγενείς και τους ιππότες, τους καστρινούς, που ήταν οι μόνοι που είχαν το δικαίωμα της μάσκας. Μάλιστα, η νοσταλγική ανάκληση της συγκεκριμένης νικηφόρας επιβολής και παγίωσης τοπικών κοινωνικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών αξιών υπέκρυπτε συχνά μια συμβολική αντιπαράθεση αξιών και ταυτότητας. Αλλωστε, την περίοδο πριν την απελευθέρωση συναντάμε σχεδόν επαναδιατυπωμένο το συμβολικό σύστημα του καρναβαλιού καθώς σ' αυτό γίνονται εμφανή τα συμβολικά σχήματα της ρήξης και της σύγκρουσης με τον κατακτητή».

Το δικαίωμα στη μάσκα, δηλαδή στην κάλυψη του προσώπου, πέρασε από χίλια μύρια κύματα από τις πρωτόγονες κοινωνίες μέχρι τις μέρες μας και φαίνεται πως πάντα, φανερά ή συμβολικά, εξέφραζε μάχη ή κατάσταση εξουσίας. Στην ιστορία, λόγου χάρη, των Απόκρεω στα Ιωάννινα αλλά και στη γειτονική Κέρκυρα οι μελετητές θα διαπιστώσουν (σύμφωνα με την Κωνσταντίνα Μπάδα) ότι ακόμη και στον 18ο και στον 19ο αιώνα στις Απόκριες του «λαού» σε επίπεδο γειτονιάς (μαχαλά) η μάσκα απουσίαζε: «Συνδεδεμένες κατ' αρχήν με τον συλλογικό, δημόσιο εορτασμό του μαχαλά είναι οι «τζιαμάλες», δηλαδή οι φωτιές που ανάβονταν στις χριστιανικές συνοικίες τις βραδινές ώρες της Κυριακής της Κρεατινής και κυρίως της Τυρινής. Σημειώνεται ότι εδώ, τα αποκριάτικα δρώμενα (χορός γύρω απο τη φωτιά, γλέντι, ανταλλαγή λαϊκών στιχουργημάτων με σκωπτικό περιεχόμενο κ. λπ.) συμβαίνουν με δίχως προσωπίδες ιδιαίτερα στα πρόσωπα».

Αλλα καρναβαλικά έθιμα που επιβιώνουν σήμερα έχουν σαφείς αναφορές στη στενή σχέση της μάσκας με την εξουσία (πολιτική ή θρησκευτική - ιδίως όταν αυτές ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες ή η μία υποκαθιστούσε την άλλη). Για παράδειγμα, η Μιράντα Τερζοπούλου (κοινωνική ανθρωπολόγος) θα υπενθυμίζει πως στη Νάουσα οι «Μπούλες», πριν ξεκινήσουν τα σχετικά δρώμενα, θα περάσουν πρώτα από το Δημαρχείο (λίγους αιώνες πριν περνούσαν από τον Οθωμανό διοικητή) ενώ σε άλλα χωριά της Βόρειας Ελλάδας οι καρναβαλιστές πρώτα περνούσαν από τους ιερείς οι οποίοι ευλογούσαν τις στολές!

Τη σχέση της μάσκας με την εξουσία την ανέδειξε ο μεγάλος Claude Levi - Strauss στην κλασική μελέτη του για τον «δρόμο της μάσκας». Αναζητώντας τον μίτο της Αριάδνης από τις μάσκες των Ινδιάνων του Βανκούβερ (και νωρίτερα αυτών της Νότιας Αμερικής), ανάμεσα στα πολλά και ενδιαφέροντα συμπεράσματα, ο διάσημος Γαλλοεβραίος ανθρωπολόγος επίσης θα καταλήξει: «Οι μάσκες εμφανίζονταν στα πότλατς και άλλες λαϊκές τελετές (…) ανήκαν αποκλειστικά σε μερικές γενιές ευγενών και μεταβιβάζονταν μόνο λόγω κληρονομικής διαδοχής ή γάμου». (Το πότλατς ήταν ένα σημαντικό έθιμο των χαρακτηριζόμενων «πρωτόγονων» κοινωνιών μέσω του οποίου οι «έχοντες» επιβεβαίωναν την εξουσία τους σ' αυτές τις κοινωνίες. Αλλωστε το «κατέχειν» ήταν η ικανή και αναγκαία συνθήκη της πηγής ή του αποτελέσματος των σχέσεων εξουσίας.). Επιπροσθέτως, μελετώντας τους μύθους που μεταφέρονταν (και) μέσω της μάσκας ο Levi - Strauss θα εξειδικεύσει τις παρατηρήσεις του και θα ενισχύσει τα συμπεράσματά του για τη σχέση της με την εξουσία αρχηγών ή σαμάνων ιερέων.

Με την Αναγέννηση, η μάσκα από τα μεσαιωνικά θέατρα του δρόμου θα αποκτήσει και πάλι τον συμβολικό της χαρακτήρα. Η χρήση της θα περιοριστεί σχεδόν αποκλειστικά μέσα στην αυλή και μεταξύ των ευγενών. Κατάλοιπο ή όχι της ιπποσύνης, πάντως η χρήση της θα συνδεθεί και πάλι με την εξουσία. Ο δυτικότροπος εορτασμός της Αποκριάς με προσωπίδες θα περιοριστεί μεταξύ των ελίτ, ενώ αντίθετα οι πολλοί δεν συνέπιπταν με τους μασκοφόρους ευγενείς ούτε στο χώρο ούτε στον τρόπο εορτασμού.

Τον 19ο αιώνα η ανερχόμενη αστική τάξη στις περιοχές των Ιωαννίνων της Κέρκυρας και αλλού θα «κληρονομήσει» το προνόμιο της μάσκας, φορώντας τες σε κλειστές για τις άλλες τάξεις χοροεσπερίδες.

Τα επόμενα χρόνια το καρναβάλι ως περίοδος απελευθέρωσης ανατροπής, ενίοτε και εξέγερσης, θα εντάξει τη μάσκα στη δυναμική του και έτσι σε αρκετές περιπτώσεις οι μεταμφιεσμένοι θα ζητήσουν τη νομιμοποίησή τους. Η κάλυψη του προσώπου κρύβει τα χαρακτηριστικά αλλά και απελευθερώνει. Μεταφορικά, αλλά κάποτε και κυριολεκτικά.

Η ιδιαίτερη σχέση της μάσκας με την εξουσία γνώρισε πολλές μεταλλάξεις καταλήγοντας πλέον -στα χρόνια της Δημοκρατίας- να «εντοπίζεται» αποκλειστικά στον χώρο της ανυπακοής. Αλλά δεν παύει να υποδηλώνει τον πολιτικό χαρακτήρα αυτής της σχέσης. Και επομένως παραπέμπει στην αναζήτηση πολιτικής και όχι αστυνομικής ανάλυσης.

Οσο περισσότερο λειτουργεί το γενικό κανονιστικό πλαίσιο μιας κοινωνίας, τόσο μικρότερος χώρος μένει για τις μάσκες. Οσο περισσότερο «οι μασκοφόροι της γραβάτας» λειτουργούν με συνέπεια και αντλούν την ισχύ τους από τους θεσμούς της δημοκρατικής νομιμοποίησης, τόσο λιγότερο οι μασκοφόροι - κουκουλοφόροι θα βρίσκουν επιχειρήματα ανατροπών. Και πάντως, πολλά τέτοια επιχείρηματα θα βρουν οι κουκουλοφόροι εντός των φυλακών, οι οποίες σήμερα δεν είναι στην Ελλάδα παρά η μάσκα της πολιτικής αποτυχίας εκπροσώπων της εξουσίας.

Ιnfo
- Γιάννη Κιουρτσάκη, «Καρναβάλι και Καραγκιόζης», Αθήνα 2008, εκδ. Κέδρος.
- Claude Levi-Strauss, «Οι δρόμοι της μάσκας», Αθήνα 1981, εκδ. Χατζηνικολή.
- Ted C. Lewellen, «Πολιτική Ανθρωπολογία», Αθήνα 2009, εκδ. Κριτική.
- Ρίκας Μπενβενίστε, «Από τους βαρβάρους στους μοντέρνους», Αθήνα 2007, εκδ. Πόλις.
- Paolo Virno, «Γραμματική του πλήθους», Αθήνα 2007, εκδ. Αλεξάνδρεια - Οδυσσέας.

http://www.kathimerini.gr/713830/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/oi-polemoi-ths-maskas