ΠΕΡΙ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ

Η γέννηση ενός όρου

Η λέξη "γενοκτονία" προσετέθη στα λεξικά μόλις το 1944, χάρη σε έναν επίμονο "γραφικό" Πολωνοεβραίο.

ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ

Η λέξη γενοκτονία μοιάζει παλιά και όσα ορίζει φαίνονται ακόμη παλαιότερα. Ωστόσο, πρόκειται για ένα σχετικά πρόσφατο νομικό και πολιτικό όρο, που κατασκευάστηκε από έναν διακεκριμένο νομικό του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, τον Ραφαήλ Λέμκιν, για να περιγράψει τόσο το γερμανικό έγκλημα, τη ναζιστική "Τελική Λύση", όσο και "τη βαρβαρότητα και το βανδαλισμό" των Τουρκών κατά των Αρμενίων.

Ο γεννημένος το 1900 νομικός είχε ασχοληθεί με την γενοκτονία των Αρμενίων πριν φτάσει, το 1943, να αναγνωρίσει τη θλιβερή αναγκαιότητα για τη δημιουργία μιας νέας λέξης, που θα περιέγραφε ακριβώς το συγκεκριμένο μαζικό έγκλημα. Για τη δημιουργία του όρου προσέφυγε στην ελληνική -απ' όπου το "γένος"- και στη λατινική -απ' όπου το cide, ο φόνος.

Είναι ιδιαίτερη σύμπτωση το γεγονός ότι ο άνθρωπος που δημιούργησε τον όρο και που ασχολήθηκε πολύ πριν το ναζιστικό έγκλημα με τις άλλες γενοκτονίες -την αρμενική και την ασσυριακή- ήταν ο ίδιος Εβραίος, Πολωνοεβραίος. Η ενασχόλησή του με την μορφή αυτή πολιτικής δράσης ξεκίνησε από τα φοιτητικά του χρόνια ακόμη, όταν προσπάθησε να εντάξει μέσα στο υπάρχον σύστημα διεθνών πολιτικών σχέσεων και διεθνούς δικαίου, μία νέα μορφή εγκλήματος. Το 1933, πριν καταλήξει στον επιτυχέστατο νεολογισμό του, είχε ήδη παρουσιάσει τις θέσεις τους για την αντιμετώπιση των γενοκτονιών ως εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας, αν και ακόμη τις ονόμαζε "Έγκλημα της Βαρβαρότητας".

Για να καταδείξει το είδος του εγκλήματος χρησιμοποίησε ως παραδείγματα τη Γενοκτονία των Αρμενίων, με θύτες τους Τούρκους, και τη Γενοκτονία των Ασσυρίων του Σίμελε, με θύτες τους Ιρακινούς - ένα κοινό σημείο των δύο γενοκτονιών είναι ότι διαπράχθηκαν με τη βοήθεια Κούρδων. Στη Μαδρίτη τον θεώρησαν μάλλον υπερβολικό, σχολαστικό και επίμονο. Οι απόψεις του τού κόστισαν την θέση του ως εισαγγελέα στην Πολωνία. Η επιμονή του στην διεθνή αναγνώριση της "βαρβαρότητας" ως εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας, έμοιαζε τότε εκτός τόπου και χρόνου...

Τη λέξη "γενοκτονία" τη χρησιμοποιεί πρώτη φορά στο έργο του "Η διακυβέρνηση του άξονος στην κατεχόμενη Ευρώπη", το οποίο κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ -όπου ο Λέμκιν διέφυγε για να γλιτώσει από τους ναζί- το 1944 και διευκρινίζει τα χαρακτηριστικά εκείνα που διαφοροποιούν τη γενοκτονία από άλλα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Η διεθνής Κοινότητα κλήθηκε να υπογράψει την Συμφωνία για την Πρόληψη και Τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, πνευματικού τέκνου του "σχολαστικού και επίμονου" Πολωνοεβραίου, το 1948. Η εικοστή υπογραφή μπήκε τέλη του 1950 και η Συνθήκη έγινε νόμος από το 1951, αν και πολλά κράτη υπέγραψαν εξαιρώντας εαυτά ή απορρίπτοντας άρθρα.

Η πρώτη φορά που η Συνθήκη επιβλήθηκε ως νόμος ήταν το 1998, κατά τις δίκες που διενήργησε το Διεθνές Δικαστήριο για τη γενοκτονία εις βάρος των Τούτσι στη Ρουάντα, το 1994, με δράστες οργανώσεις των Χούτου που είχαν την έγκριση της κυβέρνησης.

 

www.skai.gr/news/opinions/article/48435/Η-γέννηση-ενός-όρου/#ixzz2zKZpQjRC

Η γενοκτονία της Ρουάντα ήταν η μαζική δολοφονία περίπου 850.000 ανθρώπων της φυλής Τούτσι

Η γέννηση της γενοκτονίας

Του Ηλια Μαγκλινη

Γενοκτονία: εκ του «γένος» και «κτείνω» (σκοτώνω). Σύνθετη ελληνική λέξη για την οποία πολλή κουβέντα γίνεται τελευταία: το εβραϊκό Ολοκαύτωμα, η αναγνωρισμένη από την ελληνική Βουλή Γενοκτονία του Ποντιακού και Μικρασιατικού Ελληνισμού ή η Αρμενική Γενοκτονία και οι αντιδράσεις της Τουρκίας απέναντι σε ξένα Κοινοβούλια που την αναγνωρίζουν. Αρνητές γενοκτονιών, νομοσχέδια που προβλέπουν την ποινικοποίηση της άρνησης μιας γενοκτονίας – έννοια απόλυτα συνυφασμένη με τον ταραγμένο 20ό αιώνα, η οποία μας ακολουθεί ακόμα. Πώς όμως και πότε ακριβώς προέκυψε ως όρος;

Εδώ υπάρχει ένα μικρό παράδοξο. Παρότι ελληνικός όρος, δεν χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά, αλλά στα αγγλικά (genocide). Το 1944, στο βιβλίο «Η διοίκηση του Αξονα στην κατεχόμενη Ευρώπη», ο Αμερικανός νομικός Ραφαέλ Λέμκιν χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον νεολογισμό «γενοκτονία» ανατρέχοντας για τη δημιουργία του στην ελληνική γλώσσα. (Είχε προτείνει και έναν εναλλακτικό όρο, αντλημένο επίσης από την ελληνική γλώσσα: «εθνοκτονία».) Ηδη από το 1933, σε ένα διεθνές συνέδριο, ο Λέμκιν είχε προτείνει τη θέσπιση διεθνούς συνθήκης που θα προέβλεπε την τιμωρία κάθε είδους επιθέσεων εις βάρος εθνικών, θρησκευτικών και εθνοτικών ομάδων.

Νυρεμβέργη

Το 1945, στη δίκη των ναζί εγκληματιών στη Νυρεμβέργη, εκτός από τον όρο «γενοκτονία», χρησιμοποιήθηκε ο επίσης κομβικός όρος «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας». Ακολούθησαν ζυμώσεις στους κόλπους του ΟΗΕ και, τρία χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1948, θεσπίστηκε στη Γενική Συνέλευση η «Συνθήκη για την Πρόληψη και την Τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας», η οποία αποτελείται από 19 άρθρα. Η συνθήκη διακηρύττει ότι «η γενοκτονία, συντελουμένη είτε εν καιρώ ειρήνης είτε εν καιρώ πολέμου, τυγχάνει έγκλημα διεθνούς δικαίου» και οι συμβαλλόμενοι «αναλαμβάνουν την υποχρέωσιν να προλαμβάνουν και να τιμωρούν τούτο». Στο άρθρο 2 δινόταν ο ορισμός της γενοκτονίας: «οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας ως τέτοιας α) ανθρωποκτονία μελών της ομάδας, β) πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, γ) με πρόθεση επιβολής επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει, δ) επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, ε) διά της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα». Επιπροσθέτως, η συνθήκη καθιστούσε σαφές ότι όσοι συμμετέχουν, εμμέσως ή αμέσως, σε ένα τέτοιο έγκλημα τιμωρούνται «ανεξαιρέτως αν έδρασαν με συνταγματικότητα, με δημόσια εντολή ή ατομικά». Μάλιστα, «τα άτομα που διέπραξαν γενοκτονία... θα τιμωρούνται ανεξάρτητα αν είναι μέλη κυβέρνησης, κρατικοί λειτουργοί ή ιδιώτες», ενώ θα δικάζονται «στη χώρα που έχει διαπραχθεί το αδίκημα ή σε κάποιο διεθνές ποινικό δικαστήριο που θα γίνει αποδεκτό από τους συμβαλλόμενους...».

Οπως γράφει στο συλλογικό έργο «Crimes of War. What the Public should know» (Norton & Company, 1999) η Diane F. Orentlicher, καθηγήτρια του Δικαίου και διευθύντρια του Γραφείου Ερευνών Εγκλημάτων Πολέμου στο Washington College of Law (American University), η ερμηνεία του όρου από τον ΟΗΕ περιόριζε δραστικά αυτό που είχε αρχικά στον νου του ο Λέμκιν, καθώς ο τελευταίος δεν αρκούνταν στον βιολογικό αφανισμό μιας φυλής. «Γενικά, η έννοια της γενοκτονίας δεν σημαίνει απαραιτήτως την άμεση καταστροφή ενός έθνους», γράφει ο Λέμκιν, τονίζοντας ότι η γενοκτονία δεν είναι μονάχα οι «μαζικοί φόνοι» αλλά και μια πιο σταδιακή διαδικασία που μπορεί να περιλαμβάνει τον πολιτισμικό αφανισμό μιας φυλής ή εθνοτικής ομάδας, πολύ πριν φτάσουμε στον βιολογικό.

Η Orentlicher υπογραμμίζει ακόμα ότι από την τελική εκδοχή της συνθήκης του ΟΗΕ αφαιρέθηκαν δύο βασικές παράμετροι: πρώτον, η δίωξη πολιτικών ομάδων και, δεύτερον, η έννοια της «πολιτισμικής γενοκτονίας: η καταστροφή μιας ομάδας μέσα από την επιβεβλημένη αφομοίωσή της από την κυρίαρχη κουλτούρα».

Με εξαίρεση μεμονωμένες δίκες ναζί εγκληματιών (με πιο χαρακτηριστική εκείνη του Αϊχμαν το 1961 στο Ισραήλ), χρειάστηκε να φτάσουμε στη δεκαετία του ’90 για να λειτουργήσουν για πρώτη φορά διεθνή δικαστήρια που θα εξέταζαν «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας», όπως μετά την οργανωμένη απόπειρα εθνοκάθαρσης στην πρώην Γιουγκοσλαβία, τη σφαγή στη Σρεμπρένιτσα κ.ά. Επίσης, η πρώτη σχετική ετυμηγορία που ανακοινώθηκε από διεθνές δικαστήριο ήταν για τους υπαίτιους της γενοκτονίας που διαπράχθηκε στη Ρουάντα το 1994.

Ωστόσο οι διαφωνίες μεταξύ ιστορικών, πολιτικών επιστημόνων, αλλά και μεταξύ κρατών, πάνω σε συγκεκριμένες περιπτώσεις μαζικών σφαγών και αν αυτές εμπίπτουν στον ορισμό της γενοκτονίας, αφθονούν. Ενδεικτικά: η εθνοκάθαρση συνιστά γενοκτονία; Οι σφαγές των Κούρδων αμάχων στο βόρειο Ιράκ (50.000 θύματα); Οι εκτοπίσεις και οι μαζικές σφαγές ιθαγενών της αμερικανικής ηπείρου τον 19ο αιώνα; Οι σφαγές που διέπραξαν οι Βέλγοι αποικιοκράτες στο Κονγκό;

 ΚΑΜΠΟΤΖΗ 1975

Καταστροφή της μνήμης

Στο συλλογικό έργο «Century of Genocide» (Garland Publishing, 1997) αναφέρονται, μεταξύ των άλλων, οι περιπτώσεις της σφαγής της φυλής των Χερέρο από τους Γερμανούς αποικιοκράτες (Νοτιοδυτική Αφρική, 1904 – αποκαλούμενη «η πρώτη γενοκτονία»), ο επιβληθείς λιμός στην Ουκρανία απ’ το σταλινικό καθεστώς (1932-33, 7-12 εκατομμύρια νεκροί), οι σφαγές στην Ινδονησία (1965-66), στο Ανατολικό Τιμόρ (1975), στο Μπανγκλαντές (1971), στο Μπουρούντι (1972), στην Καμπότζη (1975-79) κ.ά. Αιματηρά συμβάντα τα οποία όμως είναι, εν πολλοίς, άγνωστα ή λησμονημένα. Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι το τελικό στάδιο μιας συστηματικής γενοκτονίας είναι η «άρνηση» (Τουρκία για Αρμενική Γενοκτονία) και η λήθη: δεν συνέβη ποτέ, οι επιζήσαντες ψεύδονται. «Ποιος θυμάται σήμερα τους Αρμένιους;», είχε ρωτήσει ο Χίτλερ, ρητορικά, στο Ράιχσταγκ όταν, έστω και εμμέσως, είχε αρχίσει να γίνεται λόγος στη ναζιστική Γερμανία για την εξόντωση της εβραϊκής φυλής. Και είχε δίκιο – μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον (οι Αρμένιοι χρειάστηκε να μοχθήσουν πολύ για να βγει προς τα έξω η τραυματική ιστορία τους). Πράγματι, μια γενοκτονία δεν ολοκληρώνεται με τον βιολογικό αφανισμό ενός έθνους ή φυλής αλλά με την καταστροφή της κουλτούρας και της μνήμης της. Ο Λέμκιν το είχε προβλέψει από πολύ νωρίς.

 

www.kathimerini.gr/735557/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/h-gennhsh-ths-genoktonias