Ένα βυζαντινο ξωκλήσι με ιστορία : Αγίος Γεωργίος στις Λούτρες Μαλίων

Το άρθρο που σας παρουσιάζω παρακάτω το βρήκα δημοσιευμένο τον Ιούλιο του 2010 στο "ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΒΗΜΑ" του τότε ΔΗΜΟΥ ΜΑΛΙΩΝ και το έχει γράψει ο Μηνάς Κατσούλης.

Έχουν περάσει τέσσερα χρόνια από τότε και αρκετά έχουν αλλάξει στην εμφάνισή του και στην εμφάνιση του περιβάλλοντα χώρου όμως η ιστορία του παραμένει πάντα παρούσα και γι' αυτό δημοσιεύω το άρθρο.

Ένας άλλος λόγος που με κάνει να ασχοληθώ με το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου είναι και το γεγονός ότι το ξωκλήσι βρίσκεται σε χωράφι που κληρονόμησα εγώ και τα αδέλφια μου από την μητέρα μας Μαρίκα Γραικιώτη που και αυτή το κληρονόμησε από τον παππού μας τον εκ Μαλίων δικαστή Κων/νο Εμμ. Τσαγκαράκη.

Το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου στις Λούτρες

του Μηνά Κατσούλη

Ανατολικά από τα Μάλια και σε απόσταση δύο χιλιόμετρα περίπου και εκατό μέτρα δεξιά του δρόμου Μάλια - Μεραμπέλλου, μέσα στις ελιές, βρίσκεται το παλιό εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου.

Πότε κτίστηκε το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου μας είναι επί τους παρόντος άγνωστο, διότι δε βρέθηκε ακόμα καμιά γραφή ή χρονολογία που να προσδιορίζει την εποχή του. Πάντως από πληροφορίες της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, στην περιοχή που βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου επί Βενετοκρατίας υπήρχε μεγάλο χωριό που στην απογραφή του 1583 είχε 620 κατοίκους. Στους Βενετσιάνικους χάρτες αναφέρεται ως VIΙΑ DI ΜΑGΙLIΑ (Σ. Σπανάκη, Ιστορ. Αρχ. Τουρ. Α.Τ.σελ367). Η VIΙΑ DI ΜΑGΙLIΑ δεν αναφέρεται μόνο στην απογραφή το 1630, όπως αναφέρεται ο οικισμός το Άζιμο. Άρα το είχαν καταστρέψει οι κουρσάροι που εξορμούσαν στα παράλια της Κρήτης και τα ερήμωναν. Την ονομασία την πήρε από τα πολλά νερά που έτρεχαν εκεί στην περιοχή. Άνοιγαν πολλές πηγές που έτρεχαν όλο το χειμώνα και ακόμα την άνοιξη και καμιά φορά μέχρι τη μέση του καλοκαιριού, όταν τα Λασιθιώτικα βουνά είχαν χιόνια. Σήμερα, από τις πολλές γεωτρήσεις που γίνονται στον κάμπο Μαλίων τα πολλά νερά χάθηκαν από τις Λούτρες.

Το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου μέσα είναι κατάγραφο αλλά με την πάροδο του χρόνου και τις ταλαιπωρίες που έχει δεχτεί οι τοιχογραφίες είναι λίγο κατεστραμμένες, αλλά σε ορισμένες διακρίνονται πολύ καλά τα πρόσωπα των Αγίων. Οι τοιχογραφίες έχουν πάθει και άλλη ζημιά. Όταν οι κουρσάροι επέδραμαν στην περιοχή, η εκκλησία θα ήταν πλούσια από ταξίματα των πιστών. Πήραν ό, τι βρήκαν μέσα και μετά με αιχμηρό όργανο, μαχαίρι ή ξίφος, χάραξαν πάνω στις τοιχογραφίες με λατινικά γράμματα τα ονόματα τους και τις χρονολογίες: 1594,1613,1614,1616. Αυτές οι ενδιαφέρουσες χρονολογίες μαρτυρούν ότι οι κουρσάροι επέδραμαν πολλές φορές στο χωριό και στην τελευταία χρονολογία, το 1616, το κατέστρεψαν εντελώς. Το χωριό ήταν μεγάλο, με διώροφα σπίτια και ένα κάστρο ή μοναστήρι που ήταν το μεγαλύτερο οίκημα του χωριού.

Μόλις μπεις στην εκκλησία τον δεξιό και αριστερό τοίχο κοσμούν οι τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου υπέροχες, καβάλα στο άλογο του. Ση μικρή καμάρα ωραίες τοιχογραφίες και πολύ καλά διατηρημένες οι τοιχογραφίες των αγίων. Αλλά δυστυχώς έχουν πάθει και αυτές ζημιά καθώς τους έχουν βγάλει τα μάτια τους. Μάλλον τα έχουν βγάλει οι μάγισσες και τα έκαναν φίλτρα φυλακτά για τους ερωτευμένους.

Από την εποχή που επέδραμαν οι κουρσάροι και κατέστρεψαν το χωριό Maglia δεν ιστορούνται γεγονότα για το χωριό και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στις Λούτρες. Στη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866-1869, στην περιοχή Λούτρες και γύρω από την εκκλησία έγιναν πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στον τουρκικό στρατό με επικεφαλής τον Αρίφ πασά και των επαναστατών με επικεφαλής τον Κ. Σφακιανάκη και στο επίκεντρο των συγκρούσεων βρισκόταν πολλές φορές η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Οι τοίχοι της εκκλησίας ήταν γεμάτοι από σφαίρες της εποχής αυτής, αλλά με τα σοβαντίσματα που έγιναν καλύφθηκαν. Το 1868, στη μεγάλη μάχη που έγινε εκεί, οι επαναστάτες οπισθοχώρησαν προς τον Προφήτη Ηλία και οι Τούρκοι έκαψαν την εκκλησία.

Μετά τη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866-1869 που ησύχασε λίγο ο τόπος, η ενορία μαζί με την κοινότητα Μαλίων αποφασίζουν να επισκευάσουν την εκκλησία από τις φθορές και το κάψιμο που είχε υποστεί από τους Τούρκους. Από το 1884 έφτιαξαν καινούριο τέμπλο και καινούριες εικόνες που είναι αυτές που υπάρχουν και σήμερα στην εκκλησία.

Με την επισκευή της εκκλησίας άρχισε να συγκεντρώνεται πολύς κόσμος την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου από τα Μάλια, αλλά και την Πεδιάδα. Οι Πεδιαδίτες πήγαιναν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Σεληνάρι και στο γυρισμό ορισμένοι σταματούσαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στις Λούτρες για να προσκυνήσουν και μετά κάτω από τις ελιές να καθίσουν να φάνε και να ξεκουραστούν άνθρωποι και ζώα και μετά θα καβαλήσουν τα ζώα τους και θα συνεχίσουν το δρόμο για τα χωριά τους.

Μετά από χρόνια οι τοίχοι της εκκλησίας παρουσίαζαν φθορές και ρωγμές με κίνδυνο να καταρρεύσει. Έτσι το 1956 η κυρία Ευπραξία Φραγκάκη από τα Μάλια διέθεσε ένα χρηματικό ποσό για να συντηρηθεί η εκκλησία. Ο Εμμ. Καλαϊτζής ανέλαβε και έκανε τις απαραίτητες εργασίες. Έφτιαξε και καμπαναριό που δεν είχε η εκκλησία. Το 1996 έβαλαν και σκεπή από κεραμίδια γιατί ο θόλος άρχισε να κατεβάζει νερά.

Το 1997 άρχισε η αναστήλωση της Παναγίας των Εισοδίων με επίβλεψη από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με γενικό έφορο το Μανόλη Μπορμπουδάκη. Τότες μιλώ για πρώτη φορά στον Έφορο και του θέτω το θέμα για την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στις Λούτρες. Αυτός δεν πείθεται με τη δικαιολογία ότι δεν είναι πουθενά γραμμένη, ούτε στο βιβλίο του GIOUSEPPE GEROLA, ΒΕΝΕΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. Εν τέλει τον πείθω και αποφάσισε μια μέρα να πάμε να δει την εκκλησία.

Μόλις μπαίνει μέσα αναφωνεί: «Πώς το ανακάλυψες αυτό το ιστορικό μουσείο του 13ου αιώνα, Μηνά;». Και συνεχίζει να περιεργάζεται τις τοιχογραφίες και να μουρμουρίζει την έννοια της κάθε τοιχογραφίας. Από τη μέρα αυτή άρχισαν συχνές επισκέψεις των βυζαντινών αρχαιολόγων στην εκκλησία και πάντα με τη συνοδεία τη δικιά μου ή του παπά Βασιλάκη. Εμείς τους θέταμε πάντα την ανάγκη για γενική επιστημονική αναστήλωση του ιστορικού μνημείου.

Εν τέλει, ύστερα από πολλές υποσχέσεις και αναβολές, το καλοκαίρι του 2005 με γενικό έφορο τον κ. Βολονάκη (ο κ. Μπορμπουδάκης είχε πάρει σύναξη), αποφάσισε η 13η Εφορεία να ξεκινήσει την αναστήλωση της εκκλησίας με χρήματα της ενορίας Μαλίων. Υπεύθυνος της ενορίας είναι ο παπά Μανόλης Βασιλάκης, ο οποίος μετά χαράς δέχεται την προσφορά αρκεί να τελειώσει η αναστήλωση της εκκλησίας έξω και μέσα.

Αρχές του καλοκαιριού του 2005 έρχονται τρεις συντηρητές και πιάνουν δουλειά, δύο γυναίκες και ένας άντρας. Η κα Κούλα Μόσχου, η κα Αντωνία και ο κ. Παύλος. Έντυσαν με εσωτερική επένδυση από λεπτή γάζα όλο το εσωτερικό του ναού, για να κολλήσουν και να στερεωθούν οι τοιχογραφίες και να μην πάθουν καμιά ζημιά από το τράνταγμα του τοίχου κατά τις ώρες της εσωτερικής εργασίας. Οι συντηρητές δούλευαν περίπου ένα μήνα, μετά έρχεται τέλος Αυγούστου ο Κωνσταντίνος Μπαρμπούνης, αρχιτεχνίτης της 13ης Εφορείας, ένας καλλιτέχνης για την αναστήλωση του ναού. Αρχινάει τους εξωτερικούς τοίχους του ναού και μετά μπαίνει μέσα στο ναό. Βγάζει το τέμπλο. Η Αγία Τράπεζα ήταν ένας σωρός σιδερόπετρες και απάνω είχαν ρίξει λίγο τσιμέντο.

- Κώστα, χάλασε τη.

Με κοιτάζει λίγο:

- Ναι Κώστα, χάλασε τη. Μόλις σπάει την τσιμεντόπλακα και αρχίζει να χαλάει τις σιδερόπετρες, πεταχτήκανε μέσα από τις πέτρες ποντίκια, που γέμισε η εκκλησία.

- Μηνά, φύγε από την πόρτα διότι θα μας φάνε.

Μέσα στις σιδερόπετρες είχαν φωλιάσει ποντίκια, αλλά μέσα στις πέτρες υπήρχε ένα μαρμάρινο κιονόκρανο του 5ου αιώνα, το οποίο ήταν Αγία Τράπεζα, όπως είναι και η Αγία Τράπεζα της Παναγίας των Εισοδίων, επίσης από κιονόκρανο. Αυτά και τα δύο προέρχονται από την πρωτοχριστιανική βασιλική που υπήρχε στο Λιβάδι μέσα.

Καθάρισα το πάτωμα και το κιονόκρανο, γιατί την επόμενη θα ερχόταν ο αρχαιολόγος κ. Γεώργιος Κατσάλης. Ερχότανε δύο τρεις φορές την εβδομάδα και παρακολουθούσε την εργασία. Βλέπει το πάτωμα καθαρό και λέει στον μάστορα τον Κωστή:

- Σκάψε εδώ να δούμε τι είναι από κάτω. Βγάζει το πρώτο πάτωμα, τίποτα.

- Μηνά, να σκάψομε και από κάτω.

Στο δεύτερο πάτωμα υπήρχε ένα μνήμα με ένα σκελετό μέσα. Παίρνει το κεφάλι ο αρχαιολόγος, φωτογραφίζει το μνήμα και το κεφάλι και μετά τα βάζει μέσα στο μνήμα και στρώνομε το πάτωμα. Το μνήμα βρίσκεται όπως μπαίνομε στην εκκλησία στη δεξιά μεριά, κοντά στο δεξιό τοίχο. Καθαρίσαμε καλά γύρω τα θεμέλια και βλέπουμε ότι ο ναός είναι κτισμένος πάνω σε παλιά θεμέλια του 9ου αιώνα. Ίσως να το είχαν καταστρέψει οι Άραβες. Και στα παλιά θεμέλια έχτισαν μετά το σημερινό ναό που έφτασε μέχρι σήμερα. Σαν Τράπεζα χρησιμοποιήθηκε το κιονόκρανο και απάνω μια πλάκα από μάρμαρο.

Από την ημέρα που άρχισε η ανακαίνιση του ναού μέχρι σήμερα που γράφω έχουν περάσει πέντε χρόνια (2005-2010) και όμως ο ναός δεν έχει τελειώσει ακόμα. Οι γάζες παραμένουν στις τοιχογραφίες απάνω και ορισμένες άλλες εργασίες δεν έχουν γίνει. Αλλά παρ όλες τις ενοχλήσεις που κάνω, μόνο υποσχέσεις δίνονται ότι «είναι μέσα στο πρόγραμμα και θα έλθομε!» Πήρε σύνταξη ο κ. Βολονάκης και τώρα είναι προσωρινά ο κ. Μ. Ανδριανάκης.

Αυτός είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στις Λούτρες. Όταν τελειώσει θα είναι το ιστορικό μουσείο των Μαλίων.

"ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΒΗΜΑ" ΔΗΜΟΥ ΜΑΛΙΩΝ

ΙΟΥΛΙΟΣ 2010