100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΚΩΧΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Κάλαντα στο Μέτωπο

Η Ανακωχή των Χριστουγέννων

Το Δεκέμβριο του 1914, Άγγλοι και Γερμανοί στρατιώτες διέκοψαν για λίγες ώρες τις φριχτές μάχες των χαρακωμάτων, για να ανταλλάξουν ευχές και τσιγάρα, να ψάλουν ύμνους και κάλαντα.

Στη συνέχεια γύρισαν στις θέσεις τους, για να σκοτώσουν ο ένας τον άλλον.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ

«Συνεπώς, κατόπιν διαταγής του διοικητού της Στρατιάς, άπαντες οι διοικητές Μεραρχιών οφείλουν να γνωστοποιήσουν με κάθε δυνατό τρόπο στους υφισταμένους διοικητές τους την απόλυτη αναγκαιότητα ενίσχυσης του επιθετικού πνεύματος του στρατεύματος, μολονότι οι τρέχουσες επιχειρήσεις έχουν αμυντικό χαρακτήρα. Οποιαδήποτε φιλική επαφή με τον εχθρό, ανεπίσημες ανακωχές (π.χ., "δεν θα βάλουμε εναντίον σας εφόσον δεν θα βάλετε εσείς" κ.ο.κ.), η ανταλλαγή καπνού και άλλων αγαθών απαγορεύονται αυστηρά, όσο δελεαστικές ή διασκεδαστικές κι αν είναι».

Αυτή ήταν η σαφής, απαράβατη εντολή του στρατηγού σερ Οράτιου Σμιθ - Ντόριεν, διοικητή της II Βρετανικής Στρατιάς. Είχε κάθε λόγο να εκδώσει και να διανείμει τη διαταγή αυτή τα Χριστούγεννα του 1914, καθώς σε πολλά σημεία του Δυτικού Μετώπου παρατηρήθηκε ένα εκπληκτικό φαινόμενο: οι αντιμαχόμενες πλευρές πέταξαν τα όπλα τους, διέσχισαν τα περίπου πενήντα μέτρα που χώριζαν τα χαρακώματα τους κι έσμιξαν στην Ουδέτερη Ζώνη (No Man's Land), ανταλλάσσοντας χειραψίες και χριστουγεννιάτικες ευχές, έψαλαν ύμνους και κάλαντα και αντάλλαξαν τσιγάρα, ρούμι και καπνό.

Ήταν το μεγάλο γεγονός των ματωμένων, λασπωμένων εκείνων Χριστουγέννων και πέρασε στην Ιστορία ως η «Ανακωχή των Χριστουγέννων», παρότι δεν υπήρξε καμία επίσημη ανακωχή. Επρόκειτο για μια πρωτοβουλία των ίδιων των πολεμιστών, την οποία οι ανώτατες στρατιωτικές αρχές και των δύο πλευρών δεν είδαν με καθόλου καλό μάτι. Το γεγονός μάλιστα ενέπνευσε πλείστους καλλιτέχνες: πιο πρόσφατα είχαμε τη γάλλοβρετανική ταινία «Joyeux Noel» (2005) του Κρίστιαν Κάριον, το 1983 το βιντεοκλίπ του τραγουδιού «Pipes of Peace» του Πολ Μακάρτνεϊ που απεικόνιζε εκείνα τα Χριστούγεννα, ενώ το 1991 η βρετανική μπάντα The Farm ηχογράφησε το χιτ «All Together Now (In No Man's Land)», το οποί ο βασιζόταν σε εκείνη την άτυπη, πλην όμως θρυλική ανακωχή.

Η αλήθεια είναι ότι με το πέρασμα του χρόνου (κανένας από τους βετεράνους δεν βρίσκεται πια στη ζωή: ο τελευταίος, ο Σκώτος Αλφρεντ Αντερσον, απεβίωσε το 2005, σε ηλικία 109 ετών!) πολλοί ισχυρίστηκαν ότι το γεγονός είχε περισσότερο σχέση με τη σφαίρα της φαντασίας παρά με την ιστορική πραγματικότητα, ότι διογκώθηκε και πήρε διαστάσεις εξωπραγματικές. Η Ανακωχή των Χριστουγέννων όμως είναι ίσως από τις λίγες εκείνες περιπτώσεις ιστορικού συμβάντος που έχει ελάχιστα διαστρεβλωθεί και διογκωθεί. Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι λίγα πράγματα έτυχαν κάποιας παραποιήσεως. Για παράδειγμα, ο περίφημος «αγώνας ποδοσφαίρου» μεταξύ Βρετανών και Γερμανών πολεμιστών. Στην πραγματικότητα, καθότι το τερέν (ένας βομβαρδισμένος βούρκος γεμάτος λασπωμένους κρατήρες, κομμένα ανθρώπινα μέλη και τζούφιες οβίδες που θα μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να εκραγούν) δεν προσφερόταν για ποδόσφαιρο, κάποιοι στρατιώτες έφτιαξαν πρόχειρα ένα τόπι και αντάλλαξαν μερικές πάσες και σουτ, «για κάνα μισάωρο». Η δεύτερη παραποίηση ήταν αποτέλεσμα του φιλειρηνικού κινήματος της εποχής, αλλά όχι μόνο εκείνης της εποχής: ειπώθηκε δηλαδή ότι οι στρατιώτες αντέδρασαν στον πόλεμο συνολικά και ήθελαν την ειρήνη. Αυτό δεν είναι ακριβές. Μπορεί ο Πολ Μακάρτνεϊ να τραγουδούσε τις «Πίπες της ειρήνης» έχοντας κατά νου εκείνα τα αγαπησιάρικα Χριστούγεννα, οι πολεμιστές των χαρακωμάτων όμως είδαν τη συγκεκριμένη ανακωχή ως ένα διάλειμμα από τις εχθροπραξίες, όχι ως αντίδραση ή αντίσταση στον πόλεμο. Ήταν σαφές, λοιπόν, ότι σύντομα αυτός που έσφιγγε το χέρι του άλλου λίγο αργότερα θα τον σημάδευε και πάλι με το όπλο ή θα τον κάρφωνε με την ξιφολόγχη.

 Γερμανοί και Βρετανοί εμπόλεμοι ανταλάσουν δώρα την παραμονή των Χριστουγέννων του 1914.

The Illustrated London News 9 Ιανουαρίου 1915

Στα χαρακώματα

Το Δεκέμβριο του 1914, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος μετρούσε ήδη τέσσερις μήνες εχθροπραξιών και, για την ακρίβεια, είχε ήδη πάρει τη μορφή του στατικού πολέμου χαρακωμάτων που τον χαρακτήρισε συνολικά. Το γεγονός που καθόρισε την πορεία του πολέμου ήταν η Πρώτη Μάχη του ποταμού Μάρνη (6-12 Σεπτεμβρίου 1914). Ήταν μια πολύνεκρη σύγκρουση κατά την οποία και οι δυο αντίπαλοι έχασαν μεγάλες ευκαιρίες: οι Γερμανοί, αν ήταν λίγο πιο ριψοκίνδυνοι, θα μπορούσαν να είχαν καταλάβει το Παρίσι, ενώ οι σύμμαχοι της Αντάντ θα μπορούσαν να είχαν καταστρέψει τουλάχιστον μία γερμανική στρατιά. Απέτυχαν σε αυτό, διέσωσαν όμως το Παρίσι. Οι δε απώλειες υπήρξαν βαρύτατες: 200.000 Γερμανοί και 250.000 Βρετανοί και Γάλλοι.

Με τη μάχη αυτή σηματοδοτήθηκε το τέλος του πολέμου κινήσεων και η απαρχή του «πολέμου θέσεων». Δημιουργήθηκε μια εκτενής, λαβυρινθώδης σειρά χαρακωμάτων σε όλο το Δυτικό Μέτωπο, με συνθήκες άθλιες για τους μάχιμους και των δυο πλευρών, οι οποίοι ζούσαν ταμπουρωμένοι μέσα στα μουχλιασμένα, κλειστοφοβικά αμπριά. Τα δε πτώματα των σκοτωμένων απέμεναν αγκυλωμένα πάνω στα συρματοπλέγματα μέχρι να σαπίσουν, σε απίθανες στάσεις, που άλλαζαν κάθε τόσο, ανάλογα με τη φορά του αέρα ή τις αλλεπάλληλες εκρήξεις των βομβαρδισμών.

Υπήρχαν βέβαια και τα πτώματα που απέμεναν άταφα μέσα στα χαρακώματα. Συνέβαινε, σε εφόδους του εχθρού, να φτάσουν οι επιτιθέμενοι μέχρι τα χαρακώματα και να σκοτωθούν σχεδόν ταυτόχρονα με τον αντίπαλο τους. Σφιχταγκαλιασμένα σώματα, με τη λόγχη του ενός περασμένη στο κορμί του άλλου, σε μια αέναη, μακάβρια ερωτοτροπία. Συνήθως όμως τα πτώματα εντός των χαρακωμάτων ήταν αποτέλεσμα διαβολικά εύστοχων βολών του εχθρικού Πυροβολικού: η οβίδα έσκαγε ακριβώς μέσα στο χαράκωμα και κάποιοι κομματιάζονταν επιτόπου, ενώ άλλοι θάβονταν ζωντανοί. Όσοι επιζούσαν, σκέπαζαν τα πτώματα με σανίδες για να μπορούν να βαδίζουν κάπως αξιοπρεπώς μέσα στο λασπωμένο αυλάκι. Μετά από μερικές μέρες, οι κοιλιές των σκοτωμένων τουμπάνιαζαν από τα αέρια της σήψης. Πατώντας πάνω στα καταπλακωμένα από τις σανίδες σώματα, οι στρατιώτες άκουγαν βροντερούς ήχους, ενώ κάποτε οι τουμπανιασμένες κοιλιές έσκαγαν κάτω από τα πόδια τους, άκακες νάρκες που δεν σκορπούσαν το θάνατο, αλλά μια δυσοσμία που δεν έχει όμοιο της.

Βόμβες και ψαλμοί

Σε αυτή την εφιαλτική κατάσταση βρήκαν τους άντρες των δύο πλευρών τα Χριστούγεννα του 1914. Ήδη από τις αρχές του Δεκεμβρίου, διάφορες προσωπικότητες και κινήματα πήραν την πρωτοβουλία να αποστείλουν δημόσιες επιστολές, ζητώντας ειρήνη και κατάπαυση του πυρός. Μία από αυτές ανήκε στον Πάπα Βενέδικτο ΙΕ'. Στις 20 Δεκεμβρίου παρατηρήθηκε μια κάπως πιο... φιλειρηνική διάθεση. Κάποιοι Γερμανοί περισυνέλεξαν εγκαταλελειμμένους Βρετανούς τραυματίες από την Ουδέτερη Ζώνη, προκειμένου να τους παράσχουν ιατρική φροντίδα. Στις 23 Δεκεμβρίου χριστουγεννιάτικοι ύμνοι ακούστηκαν και από τις δύο πλευρές. Η πιο διαδεδομένη άποψη θέλει, την παραμονή των Χριστουγέννων, τους Γερμανούς στρατιώτες που μάχονταν στη βελγική περιοχή του Ιπρ να τοποθετούν αυτοσχέδια στολίδια στα χαρακώματα τους: αναμμένα κεριά και μικρά έλατα, τα οποία συνδυάστηκαν με ψαλμούς και ύμνους. Τα εχθρικά χαρακώματα απείχαν μόλις πενήντα μέτρα και, όπως ήταν φυσικό, οι Βρετανοί τους άκουσαν και τους μιμήθηκαν. Η είδηση διαδόθηκε και σε άλλα σημεία (η θρυλική, διαχρονική «ράδιο αρβύλα») και η κατάπαυση του πυρός επεκτάθηκε. Συμφωνά με άλλη εκδοχή, ορισμένοι Βρετανοί στρατιώτες ανάρτησαν πανό με χριστουγεννιάτικες ευχές προς τους Γερμανούς, οι τελευταίοι ανταπέδωσαν και σιγά-σιγά αποσύρθηκαν τα δάχτυλα από τις σκανδάλες.

Την ημέρα των Χριστουγέννων, κάποιοι πιο τολμηροί διέσχισαν τα πενήντα αυτά μέτρα και συναντήθηκαν με τον εχθρό, αυτήν τη φορά όχι για να τους πνίξουν στα αέρια μουστάρδας ή να τους λογχίσουν, αλλά για να ανταλλάξουν ευχές. Λέγεται ότι οι Γερμανοί ήταν εκείνοι που πρώτοι προσέφεραν χριστουγεννιάτικα δέντρα στους Βρετανούς. Δεν έμειναν όμως εκεί. Οι δύο πλευρές αντάλλαξαν και φαγητό, καπνό, γλυκά, αλκοόλ, καπέλα, κουμπιά. Μερικοί δεν δίστασαν να φωτογραφηθούν χέρι-χέρι με τον εχθρό, ανταλλάσσοντας μάλιστα και κράνη, όπως οι αντίπαλοι ποδοσφαιριστές ανταλλάσσουν τις ιδρωμένες φανέλες τους μετά τον αγώνα.

Η ειρηνική αυτή παρένθεση έδωσε την ευκαιρία στα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα να πράξουν κάτι αναγκαίο και σημαντικό. Δόθηκε η εντολή στους στρατιώτες να συγκεντρώσουν τα πτώματα των δικών τους για να ταφούν αλλά και να οδηγήσουν τους στρατιώτες του εχθρού στους δικούς τους πεσόντες, προκειμένου να προχωρήσουν σε ανακομιδή των πτωμάτων. Η όλη διαδικασία ολοκληρώθηκε ήσυχα, όχι όμως χωρίς παρατράγουδα: ορισμένοι αμετανόητοι ελεύθεροι σκοπευτές άδραξαν την ευκαιρία και σκότωσαν μερικούς άτυχους στρατιώτες. Δεν ήταν δυνατόν το Μέτωπο να ελεγχθεί σε απόλυτο βαθμό. Ούτως ή άλλως, μετά τις δώδεκα η ώρα το βράδυ των Χριστουγέννων, ο καθένας επέστρεψε στο χαράκωμα του και πήρε πάλι το όπλο του. Στις 26 Δεκεμβρίου, οι Βρετανοί είχαν 62 νεκρούς.

Σε άλλα σημεία, ωστόσο, η άτυπη, αυθόρμητη αυτή ανακωχή επαναλήφθηκε την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Σε ορισμένα σημεία αναφέρθηκε ότι, για να ξεκινήσουν και πάλι οι εχθροπραξίες, χρειάστηκε να μετατεθούν οι μονάδες σε άλλα σημεία του Μετώπου. Κάτι ανάλογο επαναλήφθηκε και τα Χριστούγεννα του 1915 (μάλιστα, τότε ήταν που κάποιοι έπαιξαν λίγο ποδόσφαιρο, όχι το 1914), ενώ στο Ανατολικό Μέτωπο ανάλογο συμβάν παρατηρήθηκε το Πάσχα του 1916.

Κοινή φρίκη

Η ανώτατη διοίκηση αποφάσισε να μην επαναληφθεί κάτι τέτοιο. Κάθε χρόνο, την παραμονή των Χριστουγέννων δινόταν εντολή να βομβαρδίζεται ανηλεώς ο εχθρός, ενώ εγκαινιάστηκε η διαδικασία της εναλλαγής. Δεν άφηναν τις ίδιες μονάδες στα ίδια χαρακώματα, ακριβώς για να αποφευχθεί η εξοικείωση με τον αντίπαλο. Ήταν τόσο κοντινή η απόσταση ανάμεσα στις δύο γραμμές, που οι στρατιώτες είχαν φτάσει στο σημείο να γνωρίζονται με τα μικρά τους ονόματα. Και ενώ η διαταγή για το μπαράζ του πυροβολικού ακολουθήθηκε πιστά, και οι δύο πλευρές συμφώνησαν σιωπηρά να ρίχνουν στον λεγόμενο «γάμο του Καραγκιόζη».

Φιλειρηνικό μεν το πνεύμα, όμως αυτή η πρόσκαιρη συναδέλφωση έδωσε την ευκαιρία σε μερικές εκ του ασφαλούς αποστολές αναγνώρισης. Ξαφνικά, βρισκόσουν στο εχθρικό χαράκωμα, χωρίς να κινδυνεύεις να σκοτωθείς. Κάποιοι αξιωματικοί και στρατιώτες βρήκαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν λεπτομερώς την εχθρική περιοχή, συγκεντρώνοντας πληροφορίες χρήσιμες για τις μελλοντικές επιχειρήσεις.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι, καθώς όλο αυτό συνέβαινε κυρίως σε γαλλικό έδαφος, στο οποίο οι Γερμανοί είχαν εισβάλει και επιδοθεί σε θηριωδίες εις βάρος των αμάχων Γάλλων, οι τελευταίοι, μόλις πληροφορήθηκαν τη στάση των Βρετανών, άρχισαν να τους βρίζουν. Ο στρατιώτης Φρανκ Ρίτσαρντς έχει μεταφέρει και μια σκηνή όπου Γαλλίδες φτύνουν τους Βρετανούς στρατιώτες.

Εξοικειωμένοι με τον αντίπαλο

Σε κάθε περίπτωση, δεν ήταν μόνο το πνεύμα των Χριστουγέννων, αλλά και το στοιχείο αυτό της εξοικείωσης με τον «αποκρουστικό εχθρό» της εθνικής προπαγάνδας που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στο να δημιουργηθεί αυτό το φιλειρηνικό κλίμα. Πάνω απ' όλα, εχθροί και συμπολεμιστές μοιράζονταν το ίδιο πράγμα: ζούσαν μέσα σε αυτές τις φρικαλέες συνθήκες, μοιράζονταν τις ίδιες αγωνίες και φόβους. Οι κοντινές αποστάσεις τούς επέτρεπαν και σε άλλες περιόδους να τραγουδούν μαζί, να ανταλλάσσουν προστυχιές και καλαμπούρια. «Τους μισούσαμε όπως ο διάολος το λιβάνι», έχει καταθέσει ένας βετεράνος, «ειδικά όταν σκότωναν τους φίλους μας· τότε πραγματικά τους απεχθανόμασταν. Διαφορετικά, κάναμε πλάκα μαζί τους και νομίζω και αυτοί μ' εμάς. Σκεφτόμασταν ότι, τέλος πάντων, κι αυτοί οι κακόμοιροι βρίσκονταν στα ίδια χάλια». Ένας άλλος Βρετανός είχε εξομολογηθεί σε επιστολή του: «Σκέψου, μόνο, να τρώω γαλοπούλα κλπ. και να μιλάω και νά σφίγγω το χέρι του ανθρώπου τον οποίο λίγες ώρες πριν προσπαθούσα να σκοτώσω. Ήταν εκπληκτικό!».

Υπήρξαν κι άλλες παρεξηγήσεις και παραποιήσεις του γεγονότος. Όπως το ότι μόνο στρατιώτες συμμετείχαν σε αυτή την ανακωχή (ψέμα: πολλοί αξιωματικοί και υπαξιωματικοί έλαβαν μέρος) ή ότι οι ανώτατοι αξιωματικοί έγιναν όλοι έξαλλοι. Επίσης, μία ακόμη παρεξήγηση αφορά στην πεποίθηση ότι το γεγονός κρατήθηκε πολύ καιρό μυστικό. Και εδώ, η αλήθεια είναι ότι το νέο κυκλοφόρησε άμεσα, τον Ιανουάριο του 1915, στις εφημερίδες της εποχής, σε πηχυαίους τίτλους, με φωτογραφίες κ.λπ. Ο σερ Αρθουρ Κόναν Ντόιλ χαρακτήρισε το γεγονός ένα «θαυμαστό θέαμα... Ένα ανθρώπινο επεισόδιο εν μέσω των θηριωδιών που έχουν κηλιδώσει τη μνήμη του πολέμου».

Σφαίρες και προσβολές

Κάποιοι στρατιωτικοί ιστορικοί έχουν εκφράσει εύστοχα την άποψη ότι στην εποχή των υπερσύγχρονων, τεχνολογικών πολέμων, οι αποστάσεις ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές έχουν μεγαλώσει σε τεράστιο βαθμό. Συχνά, ο εχθρός δεν είναι παρά μια κουκκίδα σε ένα μόνιτορ, ενώ, από την άλλη, οι πολιτισμικές και γλωσσικές διαφορές είναι τόσο μεγάλες, που δεν θα μπορούσαν ποτέ να επιτρέψουν κάτι ανάλογο να συμβεί - όπως δεν το είχαν επιτρέψει στα διάφορα μέτωπα του Ειρηνικού κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα στους Αμερικανούς και τους Ιάπωνες. Οι μάχες εκείνες, ωστόσο, ήταν κατεξοχήν μάχες έκ του συστάδην, μέσα στην τροπική ζούγκλα, γι' αυτό και συχνά οι Ιάπωνες, με μια γκροτέσκα αγγλική προφορά λίγο πριν αποδυθούν στις περίφημες επιθέσεις «μπαντζάι», εκτόξευαν προστυχιές στους Αμερικανούς, κυρίως εις βάρος του προέδρου Ρούζβελτ. Οι Αμερικανοί ανταπαντούσαν με ανάλογες ύβρεις εις βάρος του αυτοκράτορα Χιροχίτο, οι Ιάπωνες επανέρχονταν με σεξουαλικά σχόλια για την Ελινορ Ρούζβελτ. Οι άναυδοι Αμερικανοί απαντούσαν «Ε, όχι και την Πρώτη Κυρία!» όπως γράφει ο Αμερικανός ιστορικός Ερικ Μπέργκερουντ. Ήταν από τις ελάχιστες φορές που Ιάπωνες και Αμερικανοί ξεσπούσαν σε γέλια ταυτόχρονα, προτού αλληλοσκοτωθούν.

Το πνεύμα αυτό, όμως, απέχει πολύ από εκείνο των Χριστουγέννων του 1914, μεταξύ χριστιανών, κατά βάσιν, Δυτικών πολεμιστών. Πάντως, ανάλογα περιστατικά είχαν παρατηρηθεί και στον πόλεμο της Κριμαίας, στον αιματηρό αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο και στον πόλεμο των Μπόερς, με σποραδικές ανταλλαγές τροφής, χαρτοπαιξία και κατανάλωση αλκοόλ. Πουθενά, όμως, δεν πήρε την έκταση που πήρε τα Χριστούγεννα του 1914. 

Στις 11 Νοεμβρίου 2008 έγιναν τα αποκαλυπτήρια ενός μνημείου αφιερωμένου στην Ανακωχή των Χριστουγέννων στη Γαλλία, ενώ στο ίδιο σημείο διοργανώθηκε και ποδοσφαιρικός αγώνας ανάμεσα σε Γερμανούς και Βρετανούς στρατευμένους, οι οποίοι ανήκαν στις μονάδες που πολεμούσαν το 1914: το 1 ο Ταγμάτων Royal Welsh Fusiliers με το 371ο Τάγμα των Γερμανών Panzergrenadier. Ως συνήθως, οι Γερμανοί κέρδισαν με 2-1._

Δεκέμβριος 2010_GK