Τ' Αγιονικολοβάρβαρα

Τ' Αγιονικολοβάρβαρα

Του Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη

Δρος Φιλολογίας, Διευθυντή Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

ΣΤΟ ΛΑΪΚΟ ΚΑΛΑΝΤΑΡΙ, τα «Νικολοβάρβαρα», με τις γιορτές της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σάββα και του Αγίου Νικολάου (4, 5 και 6 Δεκεμβρίου) παρουσιάζουν μια αγιωνυμική ενότητα. Ενότητα χρονική, που δημιουργείται από τις συνήθως ακραίες καιρικές συνθήκες τις μέρες αυτές: «Τ' Αγιονικολοβάρβαρα, ή βρέχει ή χιονίζει», λέγουν στη Σίφνο. Την κλιμακωτή επέλαση του κρύου εκφράζει παραστατικά και ο ποντιακός λόγος: «άε-Βάρβαρα φύσα, άε-Σάββα βρέξον, άε Νικόλα σόντσον (χιόνισε)». Υπάρχουν όμως και αντίθετες δοξασίες, ότι τότε μπορεί να επικρατεί και καλοκαιρία: «Τα Νικολοβάρβαρα κι οι τοίχοι βράζουν» (Χίος).

Πέρα όμως από τη σύνδεση των γιορτών αυτών με τα καιρικά φαινόμενα τις πρώτες μέρες του Δεκεμβρίου, κάθε άγιος χωριστά έχει τη δική του θέση στη λαϊκή δοξασιολογία και εθιμολογία.

Η Αγία Βαρβάρα, λέει μια παράδοση, ήταν πολύ όμορφη, επειδή όμως ο πατέρας της την πίεζε να παντρευτεί ειδωλολάτρη, παρεκάλεσε τον Θεό και προσβλήθηκε από ευλογιά. Έχασε έτσι την ομορφιά της, με τα σημάδια που άφησε στο πρόσωπο της η αρρώστια αυτή, κέρδισε όμως το χάρισμα να προφυλάσσει τους ανθρώπους και να τους θεραπεύει από τη μολυσματική αυτή αρρώστια, όπως σημειώνεται και στην υμνογραφία της: «λοιμικών παθημάτων λώβην αφανίζει», «την λοιμικήν νόσον εκδιώκουσα, τους πιστούς θεραπεύει».

Χαρακτηριστικά για τη γενικότερη, εθιμική και δεισιδαιμονική, λατρεία της αγίας, με προβολή της θεραπευτικής ιδιότητας της, ήταν τα εθιζόμενα στη Σμύρνη. Εκεί, όταν εμφανιζόταν ευλογιά («γλυκιά» και «μελογαλούσα» την έλεγαν ευφημιστικά), οι γυναίκες καλούσαν τον παπά και έκανε αγιασμό στη μέση ενός τρίστρατου. Στη συνέχεια οι μάνες με μικρά παιδιά έφερναν μια κανάτα «μελόγαλα» και ψωμί «ζεστοφούρνιστο». Μια μητέρα έκοβε το ψωμί σε φέτες, μια άλλη βουτούσε τις φέτες στο μελόγαλα και μια τρίτη πασπάλιζε το μελόψωμο με κανέλα και το έδινε στα παιδιά, που το έτρωγαν λέγοντας εξευμενιστικά για την προσωποποιημένη ευλογιά: «Μέλι και γάλα στη στράτα της». Στην τελετουργία αυτή απηχούνται ευδιάκριτα στοιχεία από τη λατρεία της Εκάτης, που λατρευόταν στα σταυροδρόμια («Τριοδιτις», «Ενοδιτις») και της πρόσφεραν τα λεγόμενα «Εκαταία δείπνα» τις τελευταίες μέρες κάθε μήνα.

Πανελλήνια προσφορά προς την Αγία Βαρβάρα, «με εκβιαστική ομοιομαγεία για την ίδια την ευλογιά», όπως παρατηρεί ο Δ. Σ. Λουκάτος, αποτελούν τα εορταστικά κόλλυβα ή «σπερνά», γνωστά περισσότερο σαν «βάρβαρα», από βρασμένο σιτάρι, ζάχαρη και μυρωδικά, που μοιράζονται στις γειτονιές, πολλές φορές μάλιστα, αφού πρώτα ευλογηθούν στην εκκλησία, με τη μαγική σκέψη ότι έτσι εξευμενίζεται η ευλογιά και κάθε άλλη εξανθηματική αρρώστια και περνά χωρίς να αφήσει σημάδια.

Τον Άγιο Σάββα, από τις κορυφαίες μορφές του μοναχισμού, τον τιμούν με εθιμική αργία και είναι αξιοπρόσεκτα συχνό το όνομα του ως βαφτιστικό. Παλιά στην πατρίδα του την Καππαδοκία τον τιμούσαν με θυσίες ζώων (κουρμπάνια) και όσοι πήγαιναν στο μοναστήρι του στα Ιεροσόλυμα για προσκύνημα (χατζήδες) έφερναν χουρμάδες από τα γύρω δέντρα, που τους πρόσφεραν σε άτεκνους ως μέσα θεραπευτικά της στειρότητας.

Σε διαφορετικό εθιμολογικό πλαίσιο κινείται η λαϊκή λατρεία του αγίου Νικολάου, που θεωρείται κύριος του υγρού στοιχείου και των καιρικών συνθηκών που επικρατούν στη θάλασσα, γι' αυτό τιμάται ιδιαίτερα από τους ναυτικούς, στους οποίους έρχεται σωτήρας σε δύσκολες στιγμές, σύμφωνα με συναξαρικές αφηγήσεις και νεοελληνικές παραδόσεις. Λέγεται μάλιστα ότι ο άγιος Νικόλαος είναι αυτός που επινόησε το πηδάλιο, χαρίζοντας στα πλοία ασφαλή ταξίδια.

Χαρακτηριστικά της θαλασσινής ιδιότητας του αγίου είναι και τα λατρευτικά επίθετα του:

Ναύτης (Γαλαξίδι), Θαλασσίτης (Χίος, Πάρος), Αρμυρής (Μάνη) κ.ά., όπως χαρακτηριστικά είναι και τα τάματα των ναυτικών, κυρίως ομοιώματα καραβιών, που κρέμονται από την εικόνα του αγίου στις πολυάριθμες εκκλησίες του σε όλον τον ελληνικό χώρο θαλασσινό και στεριανό (αντιπροσωπευτικά παραδείγματα, αντίστοιχα, οι ναοί του στο Γαλαξίδι και στην Κοζάνη, με εξαίρετα και οι δύο ξυλόγλυπτα τέμπλα), αφού είναι άγιος «της γης και του πελάου», ο οποίος «τους μεν εν θαλασσή / τους δ' εν τη γη / ου διαλείπει σώζων εκάστοτε», κατά τον Ρωμανό τον Μελωδό.

Σε ώρες κινδύνου των ναυτικών δεν έφθαναν μόνο οι επικλήσεις και τα τάματα  προς τον προστάτη τους. Συχνά λειτουργούσε και η μαγικοδεισιδαιμονική σκέψη. Έτσι, κατέβαζαν με σχοινί το εικόνισμά του στα αγριεμένα κύματα με την παράκληση «Αϊ-Νικόλα, στο τιμόνι μας», ή έχυναν λάδι στη θάλασσα από το καντήλι του, που άσβεστο καίει στο εικόνισμα του σε κάθε πλοίο. Και οι πειρατές ακόμα παρακαλούσαν τον άγιο να τους βοηθήσει, τάζοντας του πλούσιο μερίδιο από τη λεία τους.

Η πίστη περί του αγίου Νικολάου ως κυρίου της θάλασσας είχε επικρατήσει ήδη τον 9ο αιώνα. Έτσι η καταστροφή το 807 του στόλου των Αράβων αποδόθηκε σε επέμβαση του Αγίου, όπως αναφέρει ο χρονογράφος Θεοφάνης: «[...] φανερώς κατεπολέμηθη υπό του Αγίου και θαυματουργού Νικολάου [...] πολλών ανέμων και θαλαττίων κυμάτων, βροντών τε και αστραπών ανωμαλία τον στόλον κατέλαβεν, ως ικανά συντριβήναι σκάφη[...]».

Τον άγιο Νικόλαο όμως δεν έχουν μόνο οι ναυτικοί προστάτη. Τον έχουν και όλοι που χρειάζονται κάποιον να τους «κυβερνήσει»: ορφανά παιδιά, φτωχοί, ανύπανδρα κορίτσια. Σχετική είναι και η προσφώνηση του ως «Αϊ-Νικόλα των Μοιρών», παρετυμολογικά από το όνομα της πατρίδας του, τα Μύρα της Λυκίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δ. Σ. Λουκάτος, Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης, Αθήνα 1985.

Γ. Α. Μέγας, Ελληνικοί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1957.

Στ. Μάνεσης, Ο κύκλος του χρόνου. ΕΘιμικά-λατρευτικά-μετεωρολογικά, Αθήνα 1981.

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΟΜΟΣ ΜΖ΄