ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ: Ενας λαϊκός λογοτεχνικός φιλοσοφικός διάλογος

Kαζαντζάκης και Σικελιανός διαβάζουν μαζί σε φωτογραφία με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1915.

 Στο Συμπόσιον, ο ποιητής Αγγελος Σικελιανός ως Πέτρος είναι λάτρης της ομορφιάς, 

εκφραζόμενης από τον άκρατο λυρικό ποιητικό αισθησιασμό

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ: Ένας λαϊκός λογοτεχνικός φιλοσοφικός διάλογος

Σε μια εποχή -όπως η δική μας- απαισιοδοξίας και αγανάκτησης, ο Λόγος του περιέχει όλα τα πνευματικά εργαλεία που χρειάζεται ο άνθρωπος για να ξεπεράσει κάθε κρίση,  παραμένει φωτεινός φάρος και ηχεί... φυσικά... πιο επίκαιρος από ποτέ...

Γράφει ο Δρ. Νίκος Μαθιουδάκης*

Το Συμπόσιον συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πρώιμα έργα της ώριμης λογοτεχνικής περιόδου του Νίκου Καζαντζάκη. Το φιλοσόφημα γράφεται προπολεμικά και εκδίδεται για πρώτη φορά πολλά χρόνια αργότερα, αφού για καιρό παρέμενε άγνωστο ως χαμένος θησαυρός.

Ο συγγραφέας περιγράφει μυθιστορηματικά έναν φιλοσοφικό διάλογο ανάμεσα σε φίλους υπό το αρχαιοελληνικό πρότυπο της μορφής του συμποσίου, αναπλάθοντας γεγονότα και πρόσωπα και δημιουργώντας μια ιδιότυπη πνευματική εξομολόγηση βιογραφικού χαρακτήρα.

Η λογοτεχνική προσέγγιση του έργου Συμπόσιον αποκαλύπτει ένα άγνωστο ποιητικό έργο του συγγραφέα που έχει έντονο φιλοσοφικό και θεολογικό υπόβαθρο. Είναι μείγμα αρχαιοελληνικού οικοδομήματος με πρόσμειξη ανάλογων βυζαντινών ψηφιδωτών. Ουσιαστικά αυτό αποτελεί μια -φιλοσοφικά και ιδεολογικά, λογοτεχνικά και μυθιστορικά- περιγραφή του βίου του συγγραφέα στο εικονικό πλαίσιο ενός συμποσίου. Πρόκειται για την αναπαράσταση μιας ιστορίας που αναφέρεται σε ποικίλα αντιθετικά ζεύγη -σύμφωνα με την καζαντζακική σκέψη- της σάρκας και του πνεύματος, του ανθρώπινου και του θεϊκού, του Θανάτου και της Αθανασίας όπου ο κεντρικός ήρωας αγωνιά και αγωνίζεται να μετουσιώσει την Υλη σε Πνεύμα, το καθημερινό σε αιώνιο.

Στο Συμπόσιον του Καζαντζάκη, ο πολιτικός Ίωνας Δραγούμης (1878-1920) ως Κοσμάς 

είναι άνθρωπος της δράσης, εκφραζόμενης από τις πολιτικές και ιδεολογικές του θέσεις.

Ήρωες

Το βιβλίο Συμπόσιον δεν αποτελεί ένα κλασικό μυθιστόρημα το οποίο έχει μυθοπλαστικούς ήρωες που πλάστηκαν λογοτεχνικά προκειμένου να δημιουργήσουν μια φανταστική ιστορία, αλλά ούτε και ένα φιλοσοφικό δοκίμιο που δεν έχει καθόλου ήρωες. Οι χαρακτήρες του έργου έχουν περισσότερα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά και λιγότερα φανταστικά, αφού αποτελούν -πιθανότατα- πραγματικά πρόσωπα. Συγκεκριμένα στο συμπόσιο εμφανίζονται κυρίως τα παρακάτω πρόσωπα: ο Αρπαγος, ο Κοσμάς, ο Πέτρος, ο Μύρος και η Ελένη. Στο πρόσωπο του κεντρικού χαρακτήρα του μυθιστορήματος, του Αρπαγου, εικονοποιείται ο ίδιος ο συγγραφέας: ο ήρωας μάχεται και αναζητά διά μέσου συζήτησης την έννοια της ελευθερίας και του θεού. Οι υπόλοιποι χαρακτήρες είναι αντικατοπτρισμοί πραγματικών προσώπων: ο Κοσμάς είναι ο πολιτικός Ίωνας Δραγούμης, ο οποίος είναι άνθρωπος της δράσης, εκφραζόμενης από τις πολιτικές και ιδεολογικές του θέσεις- ο Πέτρος είναι ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, ο οποίος είναι λάτρης της ομορφιάς, εκφραζόμενης από τον άκρατο λυρικό ποιητικό αισθητισμό- ο Μύρος είναι ο έμπορος Μύρωνας Γουναλάκης, ο οποίος είναι φορέας της αποτυχημένης μεταφυσικής του ενασχόλησης. Η βασική σημασία του έργου βρίσκεται κυρίως στα πρόσωπα, στους στοχασμούς και στις δράσεις των ηρώων -πρωταγωνιστή σε συνάρτηση με τους δευτεραγωνιστές- που λειτουργούν ως αντιθετικές δράσεις και αντιδράσεις με έντονα στοιχεία λογοτεχνικά και συναισθηματικά.

  

Ο Νίκος Καζαντζάκης στον Ναό της Αφαίας στην Αίγινα (φθινόπωρο 1927).

Το Συμπόσιον είναι ένα είδος ιδεολογικο-πνευματικο-πολιτικού λαϊκού φιλοσοφικού μυθιστορήματος που από τη μια πλευρά, αποτελεί έναν ξεχωριστό λογοτεχνικό διάλογο με συνοδοιπόρους πραγματικά πρόσωπα, φίλους του συγγραφέα, και από την άλλη πλευρά θεωρείται μία ιδιότυπη εξομολόγηση και ένας ιδιόρρυθμος αγώνας. Η αφηγηματική δομή του έργου προσομοιάζει με τη δομή και το πρότυπο αρχαιοελληνικού συμποσίου και συγκεκριμένα με το πλατωνικό συμπόσιο. Η ποιητική διάθεση του κειμένου είναι υποκειμενική και εξομολογητική, πράγμα που δημιουργεί ένα λογοτέχνημα με προσωπικές αναφορές, όπως γονείς, παιδικά χρόνια, χριστιανική παραίτηση, πολιτική δράση κ.ά. Σε πολλά σημεία η πρώιμη συγγραφική εξομολόγηση του Καζαντζάκη προσομοιάζει με το κύκνειο άσμα του, Αναφορά στον Γκρέκο· η νεανική συγγραφικότητα που διακατέχει τον Κρητικό συγγραφέα τον οδηγεί στην αποκάλυψη μιας περισσότερο ασύνειδης λυρικής πλευράς του κατά τη συγγραφή του Συμποσίου σε σχέση με την Αναφορά, που διακατέχεται από μια ενσυνείδητη λογοτεχνική ωριμότητα.

Το νεανικό φιλοσοφικό μυθιστόρημα αποτελεί πραγματικά μια συμβολική μεταφυσική εξομολόγηση και μια αλληγορική ακροβασία μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου του συγγραφέα: στο συμπόσιο συναντώνται τέσσερις φίλοι της νιότης και συνδιαλέγονται για την πνευματική ελευθερία, την ψυχική λύτρωση, τον απόκρυφο θεό. Στο φιλοσόφημα η στοχαστική προσπάθεια του Κρητικού συγγραφέα αναδεικνύει μια άλλη διάσταση: την πνευματική, ιδεολογική και ηθική περιπέτεια του Ανθρώπου, προκειμένου να επιτύχει με τον αγώνα και την αυτοθυσία τη «θεο-ανθρώπινη» σωτηρία του και ελευθερία του.

Στο Συμπόσιον του Πλάτωνα (427 π.Χ.-347 π.Χ.)

 διατυπώνονται οι ιδέες του φιλοσόφου σχετικά με την έννοια του Έρωτα.

Αντιπαραβάλλοντας την Ασκητική, στην οποία ο συγγραφέας πρεσβεύει δυναμικά ότι ο Άνθρωπος έχει ανάγκη τον Θεό και αντίστοιχα ότι ο Θεός έχει ανάγκη τον Άνθρωπο, το Συμπόσιόν του έχει τέσσερα βασικά πρόσωπα: τον Ίωνα Δραγούμη ως Κοσμά, τον Άγγελο Σικελιανό ως Πέτρο, τον Μύρωνα Γουναλάκη ως Μύρο, τον Εαυτό του ως Αρπαγο. Όμως υπάρχει και ένας πέμπτος συμποσιαστής που παραμένει Αόρατος: είναι ο ίδιος ο Θεός, τον οποίο οι Ορατοί οραματίζονται με τη φαντασία τους και αναζητούν με τον νου τους.

Συμπόσια Περί έρωτος και Περί Θεού

Ο Καζαντζάκης κατάφερε να συνθέσει ένα εξαιρετικό ποιητικά και μυθιστορικά εξομολογητικό κείμενο το οποίο περιγράφει και τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο: ουσιαστικά πρόκειται για φιλοσοφική πραγματεία υπό μορφή διαλογικής εξομολόγησης.

  

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ: Ενας λαϊκός λογοτεχνικός φιλοσοφικός διάλογος

Περί Συμποσίων

Το Συμπόσιον του Καζαντζάκη αντιπαραβάλλεται -άμεσα και έμμεσα- με το πασίγνωστο από την αρχαιότητα Συμπόσιον του Πλάτωνα, το οποίο αποτελεί έναν από τους Σωκρατικούς διαλόγους του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου Πλάτωνα, μαθητή του Σωκράτη.

Σχεδόν ολόκληρος ο διάλογος είναι σε μορφή αφήγησης προς τον Εταίρο από τον Απολλόδωρο, στον οποίο μεταφέρθηκε η συζήτηση από τον Αριστόδημο. Στο συμπόσιο πήραν μέρος ο Αριστόδημος, ο Φαίδρος, ο Αγάθωνας, ο γιατρός Ερυξίμαχος, ο Παυσανίας, ο Αριστοφάνης, ο Αλκιβιάδης και αργότερα ο Σωκράτης.

Το έργο χωρίζεται σε τρία αυτοτελή μέρη: α) στην Εισαγωγή και στους πέντε λόγους Περί έρωτος, β) στον λόγο του Σωκράτη και γ) στον λόγο του Αλκιβιάδη.

Στο πλατωνικό συμπόσιο διερευνάται ο Ερωτας, ενώ στο καζαντζακικό συμπόσιο βασικό θέμα είναι το Θείον και η Θε(ι)ότης. Ο Πλάτωνας φλέγεται και διατυπώνει την ιδέα του σχετικά με την έννοια του έρωτα, όχι μονάχα του απλού, γνωστού και κοινού, αλλά κυρίως του έρωτα που κινεί το Σύμπαν ως υψηλή δύναμη.

Αντίστοιχα, ο Καζαντζάκης αναζητά και διατυπώνει την αμοιβαία αγωνία Θεού και ανθρώπου για αλληλοστήριξη και αλληλοσωτηρία υπό την ποιητική αγιορείτικη ατμόσφαιρα.

Ο Κρητικός συγγραφέας κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα ποιητικό φιλοσοφικά σχεδίασμα που πηγάζει από τον νου και την καρδιά του, περιγράφοντας διαλογικά ζητήματα τόσο πνευματικής όσο και σωματικής αναζήτησης - το Συμπόσιον αποτελεί ένα βαθυστόχαστο έργο που αποτυπώνονται μυθιστορηματικά οι αναζητήσεις του Κρητικού συγγραφέα: είναι ένα άλαλο τραγούδι, μια ανείπωτη κραυγή, ένας υπερανθρώπινος ύμνος που προβάλλει την αγωνία και την απελπισία για τα αναπάντητα μεταφυσικά προβλήματα που ταλανίζουν τον Άνθρωπο - η δομή του έργου χαρακτηρίζεται από έντονα συναισθήματα που διαποτίζουν τις περιγραφές και τα πρόσωπα του κειμένου, δημιουργούν σκηνές εξαιρετικής αξίας, τόσο από την άποψη της λογοτεχνίας όσο και από την άποψη της γενικότερης διδασκαλίας ιδεών και ιδανικών.

Από τη συγγραφή έως την έκδοση

* Ο Καζαντζάκης συγγράφει το φιλοσοφικό μυθιστόρημα Συμπόσιον το 1922 στο Βερολίνο - όπως πληροφορεί ο ίδιος ο συγγραφέας σε επιστολή του στον φίλο του Εμμ. Παπαστεφάνου. Σύμφωνα με τον Παντ. Πρεβελάκη, πιθανότατα να ασχολήθηκε πάλι με το ίδιο έργο το 1924, στο Ηράκλειο - δεν αποκλείεται ο συγγραφέας να έγραψε το έργο για δεύτερη φορά, αφού το κείμενο που εκδόθηκε διαφέρει αρκετά από τον σκελετό που ο Καζαντζάκης περιγράφει στον Παπαστεφάνου.

* ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ του έργου βρέθηκε μέσα στο χρηματοκιβώτιο του Μιχάλη Καζαντζάκη, πατέρα του συγγραφέα, όταν το άνοιξαν μετά τον θάνατό του, στα 1932.

* Το Συμπόσιον εκδίδεται για πρώτη φορά το 1971 σε φιλολογική επιμέλεια του Εμμ. Χ. Κάσδαγλη από τον εκδοτικό οίκο της Ελένης Καζαντζάκη. Μέχρι και σήμερα αναλαμβάνουν την έκδοση του φιλοσοφικού μυθιστορήματος -όπως και του συνόλου της εργογραφίας του Κρητικού συγγραφέα- οι Εκδόσεις Καζαντζάκη. Από το 2009 το βιβλίο κυκλοφορεί σε επιμέλεια του Πάτροκλου Σταύρου με εμπλουτισμένο επίμετρο και φωτοαντιγραφική ανατύπωση του σωζόμενου χειρογράφου που φυλάσσεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.

*Ο Νίκος Μαθιουδάκης είναι διδάκτωρ Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας & Λογοτεχνικής Υφολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και εργάζεται ως επιστημονικός σύμβουλος των Εκδόσεων Καζαντζάκη.

nikosmathious@gmail.com

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22808&subid=2&pubid=63998458