Αναστάσεως καντάτες, ορατόρια, συμφωνίες

Αναστάσεως καντάτες, ορατόρια, συμφωνίες

Οι συνθέτες της Δύσης εμπνεύστηκαν στην πλειοψηφία τους από το Θειο Δράμα

Του ΝΙΚΟΥ Α. ΔΟΝΤΑ

Το θεμελιώδες γεγονός της Αναστάσεως, κατά το οποίο ο Χριστός με την σταύρωση και την ταφή Του κατάργησε το κράτος του θανάτου και χάρισε αιώνια ζωή στο ανθρώπινο γένος, κατέχει διαφορετική θέση στη δυτική απ' ό,τι στην ανατολική  εκκλησία.  Η έμφαση του Καθολικισμού αλλά και των Διαμαρτυρομένων στο Θείο Δράμα, με κορύφωση την σταύρωση και την ταφή, αντικατοπτρίζεται και στη δυτική μουσική. Παρότι διαθέτουμε πλήθος έργων που αναφέρονται αναλυτικά σε καθένα από τα επεισόδια της Μεγάλης Εβδομάδας, ελάχιστα προχωρούν πέραν της Μεγάλης Παρασκευής.

Οι συνθέτες της Δύσης εμπνεύστηκαν στην πλειοψηφία τους είτε λειτουργική μουσική, όπως τα «Πάθη», είτε καθαρά ενόργανη μουσική, όπως λόγου χάριν τα «Επτά Τελευταία Λόγια του Χριστού» του Ι. Χάιδν, είτε ακόμη σκηνικά δράματα, όπως ο «Πάρσιφαλ» του Ρ. Βάγνκερ. Μονάχα σπανιότερα τιμάται η Ανάσταση, είναι δε ενδιαφέρον πως συχνά αυτό συμβαίνει κατά παραγγελία κοσμικών και όχι θρησκευτικών αρχόντων.

Ο χαρούμενος κόσμος του Μπαρόκ

Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση του σχετικού ορατόριου του Γκέοργκ Φριντριχ Χέντελ. Ήταν Άνοιξη του 1708 στη Ρώμη, όταν ο συνθέτης γράφει την «Ανάσταση» του για τον μαρκήσιο του Ρούσπολι. Οι στίχοι ανήκουν στον Κάρλο Σιγκισμόντο Καπέτσε, φίλο του ευγενή. Για την περίσταση, ο ζωγράφος Τσερούτι φιλοτέχνησε μεγάλο πίνακα με το ίδιο θέμα, που αναρτήθηκε στο μεγαλύτερο από τα σαλόνια του παλατιού, όπου θα παρουσιαζόταν το ορατόριο. Το έργο δόθηκε με εξαιρετική λαμπρότητα και μεγάλη επιτυχία μπροστά σε ένα ακροατήριο 1.500 φιλόμουσων.

Τα νέα ταξίδεψαν γρήγορα και έφτασαν στα αυτιά του Πάπα. Όμως εκείνη την εποχή οι γυναίκες έπρεπε να σιωπούν κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών - "mulier taceat in ecclesia" είχε διδάξει ο Απόστολος Παύλος. Κατά συνέπεια, η παρουσία της διάσημης υψιφώνου Μαργκερίτα Ντουρασάντι στη διανομή του ορατόριου σκανδάλισε τον προκαθήμενο της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας τόσο, ώστε να επιπλήξει δριμύτατα τον μαρκήσιο και να απειλήσει με  ραβδισμό τη  δυστυχή τραγουδίστρια. Το ενδιαφέρον του Πάπα περιορίσθηκε σε αυτό!

Την ίδια χρονιά, βορειότερα, ο Ι. Σ. Μπαχ συνέθετε την καντάτα BWV 4 για την Κυριακή του Πάσχα. Περίπου είκοσι χρόνια αργότερα, ως κάντορας του Αγ. Θωμά της Λειψίας, ο κορυφαίος Γερμανός συνθέτης παρουσιάζει το «Ορατόριο του Πάσχα».

Πρόκειται στην ουσία για την επεξεργασία μιας κοσμικής καντάτας ποιμενικού χαρακτήρα, την οποία ο Μπαχ είχε συνθέσει προγενέστερα για τα γενέθλια του δούκα Χριστιανού της Σαξονίας - Βάισενφελς. Καθότι η... ανακύκλωση μουσικού υλικού ήταν πράξη απόλυτα συνηθισμένη και διόλου επιλήψιμη την εποχή του Μπαρόκ, ο Μπαχ μετέγραψε το έργο αρχικά ως καντάτα του Πάσχα και στη συνέχεια ως ορατόριο.

Η πληθωρική ακολουθία από ρετσιτατίβα, άριες και χορωδιακά διαθέτει τον απαραίτητο χαρμόσυνο τόνο και μοιάζει σχεδόν ιταλική στο ύφος της.

Ορατόριο για την «Ανάσταση και Ανάληψη του Ιησού» συνέθεσε το 1774 και ο τρίτος γιος του Ι.Σ.Μπαχ, ο Καρλ Φιλιπ Εμάνουελ. Για ακόμα μία φορά το κείμενο που χρησιμοποιήθηκε δεν ήταν εκκλησιαστικό, αλλά έργο ποιητή σύγχρονου με το συνθέτη.

Ο Μπαχ είχε συναντήσει τον Ράμλερ στην Αυλή του Φρειδερίκου του Μεγάλου, στο Βερολίνο. Η συνεργασία τους έδωσε έναν από τους σημαντικότερους καρπούς της αισθητικής που κυριάρχησε ανάμεσα στο «Διαφωτισμό» και την εποχή του κινήματος «Θύελλα και Ορμή». Το ορατόριο δόθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά σε αίθουσα συναυλιών στο Αμβούργο στις 13 Μαρτίου 1778.

Αναζητώντας την πνευματικότητα

Το μήνυμα της Ανάστασης τιμήθηκε περισσότερο κατά τα νεότερα χρόνια. Ο Πολωνός Κζίοτοφ Πεντερέτσκι εκτός από τα «Κατά Λουκάν Πάθη» έχει προσφέρει στον μουσικό μας πολιτισμό την «Ουτρένγια» (1971), τα δύο μέρη της οποίας αναφέρονται στην Ταφή και την Ανάσταση του Κυρίου.

«Ουτρένγια» είναι η πρωινή λειτουργία της ανατολικής εκκλησίας. Το έργο του Πεντερέτσκι, που εκτιμάται ως ένα από τα σημαντικότερα της σύγχρονης μουσικής, έχει αξιοποιήσει επιλεκτικά μέρη της λειτουργίας του Μεγάλου Σαββάτου και της Κυριακής του Πάσχα. Ύστερα από εκτενή ταξίδια στη Ρωσία και τη Βουλγαρία, ο συνθέτης αποφάσισε να μελοποιήσει εκκλησιαστικά   σλαβονικά   κείμενα της Ανατολικής εκκλησίας. Ειδικότερα για το δεύτερο μέρος, ο Πεντερέτσκι έχει χρησιμοποιήσει κείμενο που βασίζεται στην Ακολουθία της Αναστάσεως, Η κορύφωση έρχεται με το τροπάριο «Χριστός Ανέστη εκ νεκρών» που αποδίδεται σύμφωνα με την παράδοση στα ελληνικά, τα λατινικά και τα σλαβονικά.

Ανάληψη

Η Ανάληψη του Κυρίου αποτελεί τη μεγαλόπρεπη κατάληξη του ορατόριου «Οι Απόστολοι» (1903) του σερ Έντουαρντ Ελγκαρ, ενώ είναι και το θέμα μιας σύνθεσης σε τέσσερα μέρη αρχικά για ορχήστρα (1932) και στη συνέχεια για εκκλησιαστικό όργανο (1933), του Ολιβιέ Μεσιάν.

Οι δύο εκδοχές διαφέρουν κατά το τρίτο μέρος, είναι ωστόσο απόλυτα χαρακτηριστικές της βαθιάς πίστης του καθολικού συνθέτη, της αγάπης του για τις φωνές των πουλιών αλλά και τις προτίμησης του στα εξωτικά ρυθμικά στοιχεία.

Αντ' αυτού

Μένει, τέλος, η γνωστή ως «Συμφωνία της Αναστάσεως» του Γκούσταφ Μάλερ. Πέρα από τις μεταφυσικές ανησυχίες του συνθέτη, το έργο ουδεμία σχέση έχει με την Ανάσταση του Κυρίου. Το 1894, στην κηδεία του διάσημου αρχιμουσικού Χανς φον Μπίλοου, ο Μάλερ άκουσε την «Αναστάσιμη Ωδή» του Κλόπστοκ να τραγουδιέται με μεγαλόπρεπο τρόπο από χορωδία με συνοδεία εκκλησιαστικού οργάνου. Η εμπειρία αυτή υπήρξε καταλυτική και τον βοήθησε στην ολοκλήρωση της δεύτερης του συμφωνίας.