ΤΑΚΗΣ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ : 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΦΑΓΗ ΣΤΑ ΔΑΡΔΑΝΕΛΙΑ

Αγγλογαλλική πανωλεθρία στη Χερσόνησο της Καλλίπολης

Ενας αιώνας συμπληρώνεται από την περίφημη επιχείρηση στα Δαρδανέλια ή την εκστρατεία στην Καλλίπολη, όπως είναι επίσης γνωστή (μάχη του Τσανάκαλε στην τουρκική ιστορία).

Κάτι σαν έφοδο στον ουρανό διατάχτηκαν να κάνουν οι χερσαίες δυνάμεις της
ΑΝΖΑΚ με την απόβαση στην Καλλίπολη. Συνολικά η εκστρατεία στα Δαρδανέλια αποτελεί παράδειγμα προς αποφυγήν για τους στρατιωτικούς όλων των εποχών.

Πρόκειται για μια σημαντική πτυχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, που απασχόλησε πολύ και από πολλές πλευρές τα χρόνια που ακολούθησαν.

Οχι μόνο επειδή εκεί, στα γνωστά για τη σημασία τους από την αρχαιότητα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία, εξελίχθηκε ένα από τα πιο πολύνεκρα πολεμικά μέτωπα με ανθρώπινα θύματα που φθάνουν το μισό εκατομμύριο. Ούτε επειδή συγκαταλέγεται ανάμεσα στις μεγαλύτερες μάχες στην παγκόσμια ιστορία, μία από τις πιο καταστροφικές ήττες της Μεγάλης Βρετανίας και η μοναδική τους τελευταίους τρεις αιώνες.

Αλλά και για μια σειρά άλλους λόγους, οι οποίοι τροφοδοτούν συχνά την επικαιρότητα με εκείνα τα μακρινά γεγονότα, όπου σημειώθηκε τόση πυκνότητα πυρός ώστε «να διασταυρώνονται οι σφαίρες»! Οι στρατιωτικές μελέτες για την περίφημη επιχείρηση εμφανίστηκαν από πολύ νωρίς και αποτελούν αντικείμενο μαθημάτων στις απανταχού στρατιωτικές ακαδημίες. Η σχετική βιβλιογραφία -αυτοτελής ή όχι- είναι εκτενέστατη.

Θεωρητικά η επιτυχημένη απόβαση στη Νορμανδία, τέσσερις δεκαετίες αργότερα, βασίστηκε στην αρνητική πείρα απ' όσα διαδραματίστηκαν στα Στενά και τη Χερσόνησο. Σ' αυτή την τεράστια στρατιωτική κινητοποίηση, με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση πλοίων στο πλαίσιο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, δεν «υπήρξε στρατηγικό λάθος που να μη διαπράχθηκε» από τη βρετανογαλλική ηγεσία. Σε αντίθεση με τη γερμανοτουρκική, που αποτελεί σημείο αναφοράς για ζητήματα άμυνας, οχύρωσης και απόκρουσης εχθρικών δυνάμεων.

Προπαγάνδα

Ακόμη και σήμερα βλέπουν το φως βιβλία, άρθρα, αναλύσεις, αφιερώματα και γυρίζονται κινηματογραφικές ταινίες, καθώς τα ιστορικά γεγονότα εξακολουθούν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, να συνδέονται και να παραπέμπουν σε μεταγενέστερα και σημερινά ακόμη δρώμενα στη διεθνή σκηνή.

Χάρτης με τις βασικές αποβατικές απόπειρες των συμμαχικών δυνάμεων, που άρχισαν στις 25 Απριλίου, με στόχο την κατάληψη των τουρκικών οχυρών.

Για τους σύγχρονους Τούρκους το Τσανάκαλε είναι ένα εθνικό και ηρωικό κεφάλαιο. Η 18η Μαρτίου, αλλά και η 25η Απριλίου 1915 (ημερομηνίες κατά τις οποίες υποχώρησε ο αγγλογαλλικός στόλος από τα Στενά και άρχισε η χερσαία απόβαση των δυνάμεων της Μεγάλης Βρετανίας στην ευρωπαϊκή ακτή της Καλλίπολης) γιορτάζεται κάθε χρόνο σαν να είναι η τουρκική «D-Day».

Ενώ τα τελευταία χρόνια οι επετειακές εκδηλώσεις χρησιμοποιούνται εκτεταμένα τόσο για προπαγανδιστικούς σκοπούς ώστε να υπογραμμιστεί η τουρκική ισχύς, αποσιωπώντας συνήθως τη γερμανο-αυστριακή καθοριστική ενίσχυση σε πολεμικό υλικό και τη διεύθυνση των επιχειρήσεων. Αλλά και για τουριστικούς, με την προσέλκυση επισκεπτών στα πεδία των μαχών απ' όλο τον κόσμο και κυρίως την Αυστραλία (ένας όρμος φέρει τ' όνομα ΑΝΖΑΚ από τ' αρχικά των αυστραλιανών και νεοζηλανδικών δυνάμεων που αποβιβάστηκαν εκεί, πολέμησαν με γενναιότητα και χιλιάδες έπεσαν στο πεδίο).

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη εκτίμηση του Τούρκου προέδρου Τ. Ερντογάν, τότε σημειώθηκε μια «νίκη του Αλλάχ και της πίστης». Είτε σε πιο αναπτυγμένη διατύπωση ιστορικών συμπατριωτών του μια «νίκη των δύο Μουσταφά. Του Προφήτη Μωάμεθ και του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ)».

Η προεδρική ερμηνεία, σε μια περίοδο εμφάνισης και ανάπτυξης των τζιχαντισμού, προκαλεί διάφορους ευνόητους συσχετισμούς και αντιδράσεις. Αυτό, φυσικά, είναι μιας άλλης κατηγορίας θέμα και επισημαίνεται εδώ ως μία από τις «επαφές» του Τσανάκαλε με την τρέχουσα πραγματικότητα. Δεν είναι, όμως, αυτή η μοναδική.

Η Αγκυρα φέτος μετέθεσε τους παραδοσιακούς γιορτασμούς της επετείου στις 24 Απριλίου. Τη μέρα ακριβώς που σημειώνεται διεθνώς η εκατοστή επέτειος από τη γενοκτονία των Αρμενίων. Είναι προφανές κι έτσι εκτιμάται από τους πιο διαφορετικούς αναλυτές ότι πρόκειται για μια απόπειρα αντιπερισπασμού και επισκίασης της σφαγής πάνω από 1 εκατ. Αρμενίων στην οθωμανική αυτοκρατορία.

Η σφαγή των Αρμενίων, όπως άλλωστε η εξολόθρευση και οι διωγμοί των Ελλήνων αυτή την περίοδο, σχετίζεται άμεσα με την είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο και στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων εναντίον της Αντάντ. Η γερμανική στρατιωτική αποστολή στην Κωνσταντινούπολη, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ανάμεσα στα άλλα που συμβούλευε τον Σουλτάνο ήταν όχι μόνο η στρατιωτική ενίσχυση των ακτών, με αιχμή τα Δαρδανέλια. Αλλά και εκδίωξη όλων των άλλων μη μουσουλμανικών πληθυσμών από τα δυτικά και βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας. Ετσι ξεκίνησαν από τις αρχές του 1914 οι απηνείς μαζικοί διωγμοί.

Η αρχή του εθνικού διχασμού

Η 25η Απριλίου δεν είναι μόνο μια μέρα που σημειώνεται ως καθοριστικό σημείο για την ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας αλλά αγγίζει και άλλες εθνικές ταυτότητες. Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί που πήραν μέρος στην εκστρατεία, ως μέλη της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, θεωρούν τη μέρα ως σταθμό για την ανάδειξη της εθνικής συνείδησής τους. Οι δυο χώρες μετείχαν για πρώτη φορά στην ιστορία τους ως ενωμένα έθνη σε μια διεθνή σύγκρουση, δίνοντας μεγάλο φόρο αίματος (η Αυστραλία ενώθηκε σε ομοσπονδιακό κράτος το 1901 και η Νέα Ζηλανδία απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1907).

Πέραν των Τούρκων, των Αυστραλών, των Νεοζηλανδών και των Αρμενίων, η μάχη του Τσανάκαλε αποτελεί για διαφορετικούς λόγους σταθμό και για τη βαλκανική ιστορία συνολικά και της περιοχής ολόκληρης. Αλλά και με τα καθ' ημάς σχετίζεται άμεσα, όπως έχουμε δει σε άλλες σελίδες ιστορίας («Εθνος της Κυριακής 12 Απριλίου). Η ελληνική ή όχι συμμετοχή στην επιχείρηση, με χερσαίες δυνάμεις στην Καλλίπολη, ήταν η αρχή του εθνικού διχασμού που ακολούθησε.

ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ

Χρόνος: 19 Φεβρουαρίου - 18 Μαρτίου 1915.

Τόπος: Δαρδανέλια.

Αντίπαλοι: Τεράστια βρετανική και γαλλική ναυτική δύναμη (18 θωρηκτά, 12 καταδρομικά, 40 αντιτορπιλικά και άλλα 50 σκάφη, ανάμεσά τους και υποβρύχια με επικεφαλής τη ναυαρχίδα του αγγλικού στόλου «Queen Elizabeth») εναντίον οχυρωμένων οθωμανικών θέσεων στα Στενά, με 60.000 υπερασπιστές στην πορεία της επιχείρησης οργανωμένους από Γερμανούς στρατιωτικούς.

Αποτέλεσμα: Αποτυχία της επιχείρησης διάπλου και απομάκρυνση της ναυτικής δύναμης από το βεληνεκές των χερσαίων πυροβόλων.

Απώλειες: Εξι μεγάλα πολεμικά και περισσότερα μικρά σκάφη καταστράφηκαν από τις βολές του τουρκικού πυροβολικού ή από νάρκες. Οι νεκροί υπολογίζονται σε εκατοντάδες στα κουφάρια των πλοίων.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ

Χρόνος: 25 Απριλίου 1915 - 16 Ιανουαρίου 1916.

Τόπος: Καλλίπολη (βόρεια ακτή Δαρδανελίων, σημερινή ευρωπαϊκή Τουρκία).

Αντίπαλοι: Τούρκοι υπό τον Γερμανό στρατηγό Λίμαν φον Σέντερς και τον Εσάτ πασά (διοικητή των Ιωαννίνων στους Βαλκανικούς Πολέμους) εναντίον συμμαχικών δυνάμεων (Βρετανοί, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί, Γάλλοι κ.ά.) υπό τους Χάμιλτον και Μπέρνγουντ.

Δυνάμεις: Συνολικά αντίπαλοι βρέθηκαν περίπου 1 εκατ. στρατιώτες. Πήραν μέρος για πρώτη φορά αεροπλάνα σε επιθετικές πτήσεις.

Αποτέλεσμα: Η εγκατάλειψη της περιοχής από ναυτικές και χερσαίες συμμαχικές δυνάμεις καταλογίζεται ως η μεγαλύτερη πανωλεθρία στη βρετανική Ιστορία. Ζωτικό ρόλο έπαιξε ο Μουσταφά Κεμάλ, σε μια κρίσιμη φάση.

Σε αντίθεση με τη διεξαγωγή της επιχείρησης η αποχώρηση «έγινε άψογα» χωρίς να το αντιληφθούν οι Τούρκοι.

Απώλειες: 350.000-500.000 στρατιώτες (νεκροί και τραυματίας) σύμφωνα με διαφορετικούς υπολογισμούς. Από την τουρκική πλευρά οι απώλειες υπολογίζονται σε 251.000 (66.000-87.000 νεκροί) και από τη συμμαχική σε 252.000 (δυσδιάκριτος αριθμός νεκρών με καταμετρημένους 25.000 Βρετανούς, 10.000 Γάλλους, 12.000 Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς, 2.000 Ινδούς κ.ά.). Μερικές πηγές ανεβάζουν τον συνολικό αριθμό των ανθρώπινων ζωών που χάθηκαν σε 214.000.

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ
Το μεγάλο φιάσκο του Ουίνστον Τσόρτσιλ

Η ιδέα της εκστρατείας στα Δαρδανέλια ανήκε στον ΟυίνστονΤσόρτσιλ (υπουργός Ναυτικών τότε). Το σχέδιο προέβλεπε απόβαση στην Καλλίπολη, με την υποστήριξη του στόλου, που θα περνούσε από τα Στενά. Θα βομβάρδιζε τις οθωμανικές οχυρώσεις αποκόπτοντας την ευρωπαϊκή από την ασιατική ακτή.

Η επιχείρηση θα ολοκληρωνόταν «σε δύο εβδομάδες»: θα έβγαζε τη Ρωσία από τον αποκλεισμό της, αποκαθιστώντας την επαφή της με τους Αγγλογάλλους μέσω της Μεσογείου (στη Βαλτική ήταν αποκλεισμένη ήδη από τη Γερμανία), που ήταν και ο στρατηγικός στόχος. Επιπλέον, «ίσως δώσει τέλος στον πόλεμο», καθώς θα καταλαμβανόταν η Κωνσταντινούπολη, αναγκάζοντας τους Τούρκους σε συνθηκολόγηση άνευ όρων, η Βουλγαρία θα έμενε ουδέτερη (συνέβη ακριβώς το αντίθετο καθώς εξελισσόταν η εκστρατεία), θα επέτρεπε στην Ελλάδα να μπει στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων κ.ά. Μετά το «φιάσκο» ο Τσόρτσιλ απομακρύνθηκε από τη θέση του και επήλθε κυβερνητική αλλαγή στη Βρετανία.

Ο «πατέρας της νίκης» ουδέποτε έκανε κριτική ή και αυτοκριτική για τη μάχη της Καλλίπολης. Πολλά χρόνια αργότερα (1959) πρόβαλε ένα ετεροχρονισμένο «επιχείρημα» υπέρ της εκστρατείας: αν είχε επιτυχία, δεν θα γινόταν η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και ο Λένιν δεν θα καταλάμβανε την εξουσία στη Ρωσία.

Η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της εποχής
Στη Λήμνο η συμμαχική βάση των επιχειρήσεων

Η ελληνική εμπλοκή στη μάχη της Καλλίπολης, πέραν του γεγονότος ότι σηματοδοτεί την έναρξη του εθνικού διχασμού και μέρος των συμμαχικών στρατευμάτων μεταφέρθηκαν σε συνέχεια στο μακεδονικό μέτωπο, σχετίζεται άμεσα με τη Λήμνο. Ειδικά με το στρατηγικό λιμάνι του Μούδρου και τη συγκέντρωση στην περιοχή της μεγαλύτερης ναυτικής δύναμης εκείνη την εποχή.

Το νησί είχε απελευθερωθεί από τους Τούρκους κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους (Οκτώβριος 1912) και είχε ενταχθεί ντε φάκτο στον ελληνικό κορμό, μαζί με τα άλλα νησιά του ΒΑ Αιγαίου (πλην της αυτόνομης Σάμου). Η Τουρκία ακόμη και μετά την τυπική παραχώρηση των νησιών (εκτός Ιμβρου και Τενέδου) από τις Μεγάλες Δυνάμεις (Ιανουάριος 1914) δεν αναγνώριζε την ελληνική κυ ριαρχία.

Στις συνθήκες αυτές, η Λήμνος αποτέλεσε την επιχειρησιακή βάση της Αντάντ για την εκστρατεία στα Δαρδανέλια. Σε συνεννόηση με την κυβέρνηση Βενιζέλου και με πλήρη αναγνώριση της ελληνικής κυριαρχίας.

Στο νησί αποβιβάστηκε αρχικώς μια βρετανική μεραρχία και στρατεύματα από την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία (ANZAC από το ακρωνύμιο του στρατιωτικού εκστρατευτικού σώματος: Australian and New Zealand Army Corps), που μεταφέρθηκαν από την Αίγυπτο.

Στον κόλπο του Μούδρου

Επί δέκα μήνες (Μάρτιος-Δεκέμβριος 1915) δεκάδες χιλιάδες στρατού εγκαταστάθηκε στις ακτές του κόλπου του Μούδρου και στα ναυλοχούντα πλοία.

Δημιουργήθηκαν στοιχειώδεις υποδομές, συμμαχικά νοσοκομεία για περίθαλψη τραυματιών-αρρώστων και άλλα αναγκαία έργα. Ιδιαίτερους δεσμούς απέκτησαν οι ντόπιοι με τους Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς (1.271 βρίσκονται εκεί θαμμένοι), που βρήκαν καταφύγιο στο νησί μετά τις λυσσώδεις μάχες στη στεριά.

Οι δεσμοί αυτοί διατηρήθηκαν και ενισχύθηκαν τα κατοπινά χρόνια. Η Λήμνος μαζί με τον όρμο Ανζάκ αποτελούν μέχρι σήμερα «ιερούς τόπους» για Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς. Η Anzac day την 25η Απριλίου γιορτάζεται και στις δύο χώρες ως εθνική επέτειος.

Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64177296