ΟΦΙΣ & ΚΡΙΝΟ: Ενα ρομαντικό πρωτόλειο του Νίκου Καζαντζάκη

ΟΦΙΣ & ΚΡΙΝΟ:

Ενα ρομαντικό πρωτόλειο του Μεγάλου Στοχαστή

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΔΡ ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ*
nikosmathious@gmail.com
 
Η λογοτεχνική προσέγγιση του έργου Οφις και Κρίνο αποκαλύπτει ένα ερωτικό ψυχογραφικό έργο του συγγραφέα, ένα νεανικό όραμα με φιλοσοφικό υπόβαθρο: την περιγραφή ενός έρωτα μετά φόβου και πίστης.

Ουσιαστικά αποτελεί μια -φιλοσοφικά και ιδεολογικά, λογοτεχνικά και μυθιστορικά- αυτο-περιγραφή του βίου του συγγραφέα στο εικονικό πλαίσιο ενός ημερολογίου: η αναπαράσταση μιας ιστορίας που αναφέρεται σε ποικίλα αντιθετικά ζεύγη -σύμφωνα με την καζαντζακική σκέψη- της σάρκας και του πνεύματος, της ψυχής και του σώματος, του καλού και του κακού, του ανθρώπινου και του θεϊκού- ο κεντρικός ήρωας αγωνιά και αγωνίζεται να μετουσιώσει την Υλη σε Πνεύμα, το καθημερινό σε αιώνιο.

Ηρωες

Το βιβλίο Οφις και Κρίνο δεν αποτελεί ένα κλασικό μυθιστόρημα αλλά ομοιάζει με ένα λογοτεχνικό ψυχογράφημα. Οι χαρακτήρες του έργου έχουν περισσότερα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά και λιγότερα φανταστικά, αφού αποτελούν -πιθανότατα- πραγματικά πρόσωπα. Συγκεκριμένα στο έργο εμφανίζονται κυρίως δύο πρόσωπα: ο Ζωγράφος και η Ερωμένη του.

Ο κεντρικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος είναι ένας ζωγράφος -πιθανός καθρεπτισμός του συγγραφέα-, ο οποίος παρουσιάζεται ως ένας ήρωας με ευαισθησία, ως ένας θιασώτης της φαντασίας και ως λάτρης της ομορφιάς: προσπαθεί αγωνιωδώς να απαλλαγεί από κάθε είδους συναισθηματική πρόληψη και ψυχολογική προκατάληψη: η μάχη, βαθιά εσωτερική, διεξάγεται ανάμεσα στη Υπερανθρώπινη Μοίρα και την Ανθρώπινη Θέληση, ανάμεσα στη σκέψη της συνειδητοποίησης της μοίρας, αφενός ως μιας πανίσχυρης και αδυσώπητης δύναμης και αφετέρου ως ένα ευκολόπλαστο και αναστρέψιμο στοιχείο.

Ο Καζαντζάκης φοιτητής στη Νομική Σχολή Αθηνών, την εποχή που έγραφε το Oφις και Κρίνο.

Ο ήρωας διακατέχεται από τη γνώση της ασκήμιας της καθημερινότητας και της φθοράς του χρόνου, με αποτέλεσμα να προτιμά τον θάνατο παρά μια μη εκλεπτυσμένα αισθητική ζωή: παρουσιάζεται, λοιπόν, να αντιπροσωπεύει από τη μία πλευρά το Εγώ και από την άλλη πλευρά το Αλλο εγώ, αφού συνδέεται και εγκλωβίζεται στα δίχτυα μιας μοιραίας ερωτικά καταστροφικής γυναίκας- η γυναικεία μορφή του κειμένου είναι μια αισθησιακά απελευθερωμένη ερωμένη που εμφανίζεται ως Μούσα και συμβολίζει τον πειρασμό που οδηγεί στην καταστροφή τον κεντρικό ήρωα, με σαφές ιψενικό υπόβαθρο.

Και οι δύο ήρωες -ένας άντρας και μία γυναίκα- παρουσιάζουν τη δυϊκότητα στην καζαντζακική σκέψη ως μια διπολική συμπεριφορά αντιδράσεων, καθώς αποτελούν σχεδόν στην ολότητά τους σημεία ενός διπολικού και αντιθετικού συνεχούς, που το ενδιάμεσο διάστημα διακατέχεται από τη λογοτεχνική ασάφεια που προσδιορίζουν τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα και τις σκέψεις των ηρώων.

Η μυστηριώδης αγαπημένη Ιρλανδέζα φίλη του συγγραφέα, Kathleen Forde.

Το έργο Οφις και Κρίνο είναι μια νεανική λογοτεχνική δοκιμή του συγγραφέα που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ένα είδος ιδεολογικο-πνευματικο-φιλοσοφικού μυθιστορήματος: κυρίως αποτελεί τη συγγραφική προετοιμασία του Καζαντζάκη για τα μετέπειτα μυθιστορηματικά του έργα.

Η πιστή σύντροφος του συγγραφέα, Ελένη Καζαντζάκη, σημειώνει εύστοχα ότι το Οφις και Κρίνο αποτελεί «μια υπερρομαντική νουβέλα», η οποία είναι έργο «κάπως πολύ ρομαντικό κι ο Καζαντζάκης δεν το ήθελε πια τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όπως άλλωστε κι όλα τ' άλλα γραφτά της πρώτης νιότης του. Αλλά με τι ορμή τα έγραφε!». Πράγματι τα πρώτα του έργα -όπως και τις νεανικές του δοκιμές-, ο συγγραφέας προς το τέλος της συγγραφικής του ζωής δεν τα συμπεριλάμβανε δίπλα στις λογοτεχνικές ναυαρχίδες του, με αποτέλεσμα να παρέμεναν για αρκετά χρόνια αδημοσίευτα.

Το ερωτικό διήγημα, πάντως, παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί αποτελεί μια ιδεολογική αμφιταλάντευση του Καζαντζάκη, ο οποίος μακρηγορεί και περιγράφει φλύαρα στην προσπάθειά του να ανασκευάσει διαρκώς τον εαυτό του.

Η νουβέλα φανερώνει σαφείς επιρροές του Κρητικού συγγραφέα τόσο από τη λογοτεχνική τεχνοτροπία του Ιταλού συγγραφέα Gabriele d'Annunzio όσο και από τους Γάλλους παρνασσιστές. Παρ' όλα αυτά, το έργο παραμένει στη μερική αφάνεια των επιστημονικών κρίσεων και επικρίσεων μέχρι σήμερα.

Οι σπουδαστές του Γ΄ Eτους της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου, που δημιούργησαν μια εναλλακτική και πρωτοποριακή παράσταση βασισμένη στο Oφις και Κρίνο.

Ενας μύθος με το όνομα Kathleen Forde

Ο Καζαντζάκης κατάφερε να συνθέσει ένα ιδιαίτερο νεανικό αυτο-βιο-γραφόμενο κείμενο με έντονες τάσεις αισθητισμού και ρομαντισμού: ουσιαστικά πρόκειται για νεανική πνευματική πραγματεία με ιδεολογικά και φιλοσοφικά ψήγματα, ενδεδυμένα με το ρούχο του Πάθους για έρωτα και τον Πόθο για δημιουργία. Ο συγγραφέας προσωποποιείται στον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή υπό τη μορφή ενός ζωγράφου, ο οποίος αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο- το γυναικείο πρόσωπο του έργου παρέμενε σχεδόν έως τις μέρες μας ένα άλυτο πρόβλημα: μια Μούσα δίχως τεκμηριωμένη ταυτότητα.

Στιγμιότυπο της παράστασης από την Ομάδα Gestus.

 

Μούσα

Τον μίτο του μυστηρίου ξεδίπλωσε με προσωπική πολυετή έρευνα η Νίκη Σταύρου, Διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη, η οποία αποκάλυψε το πραγματικό πρόσωπο της Kathleen Forde: τη γυναικεία μορφή που απεικονίζεται στο ρομαντικό λογοτεχνικά ημερολόγιο του Κρητικού συγγραφέα. Ο δεκαοχτάχρονος Νίκος Καζαντζάκης τη συναντά το καλοκαίρι του 1901 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ο έρωτάς τους καταγράφεται -από τον ίδιο τον συγγραφέα- στην Αναφορά στον Γκρέκο. Η δίψα του νεαρού συγγραφέα για μάθηση ενσαρκώθηκε ολοκληρωτικά σ' αυτήν τη νεαρή κοκκινομάλλα Ιρλανδέζα δασκάλα των Αγγλικών, που έμοιαζε με ηρωίδα από ρομαντικό μυθιστόρημα.

Ο Καζαντζάκης, πριν φύγει από την Κρήτη για την Αθήνα για να σπουδάσει στη Νομική Σχολή, καλεί τη φίλη του να ανέβουν μαζί στον Ψηλορείτη και να θαυμάσουν τη θέα ολόκληρης της Κρήτης από ψηλά. Και οι δύο γνώριζαν ότι η ανάβαση τούτη θα ολοκλήρωνε τον έρωτά τους. Μετά από το συμβάν αυτό, αποχωρίστηκαν ο ένας τον άλλον μέχρι την επιστροφή του Καζαντζάκη στην Κρήτη, που έμελλε να μπει ένα μυθιστορηματικό τέλος στη σχέση τους, αφού η Forde είχε φύγει. Ο νεαρός φοιτητής, νιώθοντας ενοχή που την είχε εγκαταλείψει, επέστρεψε στο πατρικό του σπίτι τρεκλίζοντας και έπεσε στο κρεβάτι με υψηλό πυρετό. Την τέταρτη μέρα - όπως περιγράφει ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα: «-τινάχτηκα από το κρεβάτι πρωί πρωί και, χωρίς να ξέρω τι θα 'κανα, πήρα την πένα κι άρχισα να γράφω. Ετούτη στάθηκε κρίσιμη στη ζωή μου στιγμή, [-] Υστερα από λίγες μέρες τέλειωσα- έκλεισα το χειρόγραφο, έγραψα απάνω με κόκκινα βυζαντινά γράμματα ''Οφις και Κρίνο'' και σηκώθηκα, πήγα κατά το παράθυρο, πήρα βαθιά αναπνοή. Η Ιρλαντέζα δε με τυραννούσε πια, είχε φύγει από μένα, είχε ξαπλώσει στο χαρτί, δεν μπορούσε πια να ξεκολλήσει από κει- γλίτωσα».

Το ερωτικό διήγημα Οφις και Κρίνο, πάντως, είναι ένα τραγικό ποιητικά μελοδραματικό έργο με στοιχεία αισθητισμού και αντι-αισθητισμού που πηγάζει από τον νου και την καρδιά του δημιουργού σε συνάρτηση με την αυθόρμητη επιρροή των προσωπικών γεγονότων τα οποία φιλοτεχνήθηκαν υπό τη γυναικεία ερωτική Μούσα.

Αστερίσκοι
Η θεατρική μεταφορά του έργου

* TO ΟΦΙΣ ΚΑΙ ΚΡΙΝΟ αναπαριστάται για πρώτη φορά παγκοσμίως τον Μάιο του 2010 στο Θέατρο Σημείο από την Ομάδα Gestus σε μια ανατρεπτική σκηνοθεσία του Μάνου Χασάπη και με ερμηνείες των Αλέξανδρου Μπαλαμώτη, Μαρίας Φραγκούλη και Αλέξανδρου Μιτρόπουλου- επιπλέον, τα σκηνικά-κοστούμια σχεδίασε η Βενετία Νάση, τον φωτισμό φρόντισε η Γεωργία Μιχοπούλου, την κίνηση χορογράφησε η Ελεάνα Παπαχρήστου, ενώ το μακιγιάζ επιμελήθηκε η Ειρήνη Λουκάκη.

* ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ εμπνέει θεατρικά και το Γ΄ Ετος της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου (ακαδημαϊκή χρονιά 2012-2013), που δημιούργησαν μια εναλλακτική και πρωτοποριακή παράσταση βασισμένη στο Οφις και Κρίνο στο πλαίσιο του μαθήματος δραματουργίας του καθηγητή Σάββα Κυριακίδη, ο οποίος τους καθοδήγησε εύστοχα στη μεταφορά του ομώνυμου έργου επί μιας σύγχρονης σκηνής. Οι σπουδαστές που «προσωποποίησαν» τον καζαντζακικό ρομαντικό λόγο ήταν οι: Μάνος Βαβαδάκης, Στέλλα Βογιατζάκη, Ελίζα Γεροντάκη, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Ελλη Ιγγλίζ, Δάφνη Ιωακειμίδου-Πατακιά, Μιχάλης Κίμωνας, Αναστασία-Ραφαέλα Κονίδη, Γιάννης Νιάρρος, Γιώργος Ονησιφόρου, Μάρκος Παπαδοκωνσταντάκης, Κατερίνα Παπανδρέου, Σπύρος Σταμούλης, Αλέξανδρος Φράγκος.

* Ο Νίκος Μαθιουδάκης είναι διδάκτωρ Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας & Λογοτεχνικής Υφολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και εργάζεται ως επιστημονικός σύμβουλος των Εκδόσεων Καζαντζάκη.

 

 Στη νέα σχολιασμένη έκδοσή του (2002), που από το 2005 κυκλοφορεί με νέο συμπλήρωμα, ο αναγνώστης βρίσκει το αυθεντικό κείμενο της πρώτης έκδοσης και την αλήθεια ως προς την πηγή της έμπνευσής του.

Ο έρωτας, η ομορφιά και ο θάνατος

  

Το Οφις και Κρίνο συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πρώιμα λογοτεχνικά έργα του Νίκου Καζαντζάκη. Το μυθιστόρημα γράφεται το 1906 -πιθανότατα στο Ηράκλειο- και αποτελεί το πρώτο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη, για το οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας έμελλε αργότερα να έχει αλληλοσυγκρουόμενα αισθήματα. Το έργο εκδίδεται την ίδια χρονιά υπό το φιλολογικό ψευδώνυμο «Κάρμα Νιρβαμή».

Ο συγγραφέας περιγράφει μυθιστορηματικά τη σχέση ενός ζευγαριού, δημιουργώντας μια ανατρεπτική -για την εποχή της- μυθιστορία, που τα θέματά της δεν είναι μόνο επινοήσεις της φαντασίας αλλά εμπεριέχουν και στιγμές της πραγματικότητας, καθώς αναδεικνύονται στοιχεία του συγγραφέα, όπως η απέχθειά του στις αστικές αξίες και η εμμονή του με τον θάνατο.

«Είναι μαζί ιστορία και ποίημα. Η ιστορία εκτυλίσσεται ως ένας μονότροπος μονόλογος μέσα εις τας σελίδας του ημερολογίου του καλλιτέχνου.

Ενας ζωγράφος που αποφασίζει ότι ο θάνατός του, όπως και η ζωή του, θα είναι συνδεδεμένος με τον έρωτα και την ομορφιά, είναι ο ήρωας του «Οφις και Κρίνο», του πρώτου βιβλίου του Νίκου Καζαντζάκη

Το ποίημα είναι χυμένον πανταχού. Ποίημα νεανικόν και νοσηρόν και ωραίον και θανάσιμον, συμπλέκον αστόχαστα ομού και βαθύγνωμα τας εκστάσεις του μυστικισμού με του πριαπισμού την λύσσαν, [...] εικών ενός Σατύρου και μιας ψυχής εις σύμπλεγμ' αδιάρρηκτον, εφιάλτης και παραλήρημα, πάθος και κελάδημα· έργον [...] ενθυμίζον όλην την ηθικήν αντινομίαν τού αθλίου ανθρώπου, φυλακή, μέσα εις την οποίαν αλληλοσπαράσσονται αδιάκοπα η Σαρξ και το Πνεύμα. [...] Αλλ' εν ταυτώ ελπίζω ότι ο όφις αυτός ο δολερός και το κρίνον αυτό [...] δεν είναι παρά αι πρώται εκδηλώσεις της ευαισθησίας νεαρού λογοτέχνου, όστις με τον καιρόν θα δημιουργήση έργα ωραία και υγιή, ομού συγκινούντα και ευεργετούντα, ανυψώνοντα και καθαρίζοντα την ψυχήν, ως είναι τα γεννήματα της αρτίας και ιδεώδους Τέχνης.»

(Από τη βιβλιοκρισία του «Διαγόρα», δηλ. του Κωστή Παλαμά, για το «Οφις και Κρίνο»,η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια, έτος ς΄ , τόμος 11, 15 Φεβρουαρίου 1906).

«Πρώτος έρωτας, πρώτο βιβλίο», όπως σοφά αναφέρεται.

Το «Οφις και κρίνο» είναι το πρώτο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη για το οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας έμελλε να έχει αλληλοσυγκρουόμενα αισθήματα.

Το βιβλίο ο Καζαντζάκης το πρωτοκυκλοφόρησε το 1906, με το φιλολογικό ψευδώνυμο «Κάρμα Νιρβαμή».

Την υπερ-ρομαντική αυτή νουβέλα με την απόκοσμη ατμόσφαιρα ενέπνευσε μια... εγκόσμια μούσα, με σάρκα και οστά: η Kathleen Forde, η Ιρλανδέζα δασκάλα των Αγγλικών τού Νίκου Καζαντζάκη στο Ηράκλειο, που υπήρξε και ο πρώτος του έρωτας.

Πρόκειται για την «Ιρλαντέζα» στην οποία αφιέρωσε ολόκληρο κεφάλαιο στην «Αναφορά στον Γκρέκο».

Τα «ραβασάκια»

Δημοσιεύονται, επίσης, τα «ραβασάκια» της Forde προς τον Καζαντζάκη και ανακαλύφθηκαν ίχνη της πορείας της αφότου εγκατέλειψε το Ηράκλειο, μέχρι το δραματικό τέλος της στην Αμερική.

Εκτενές κείμενο με σχόλια και πληροφορίες για το έργο, τον ίδιο τον Καζαντζάκη και τις βιοθεωρίες του, έγραψε o επιμελητής και εκδότης Πάτροκλος Σταύρου, ενώ την έρευνα για την τύχη της Kathleen Forde -και για φωτογραφία της, που δημοσιεύεται τώρα για πρώτη φορά- έκανε η κόρη του και διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη Νίκη Π. Σταύρου, Senior Lecturer Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Indianapolis.

Παρατίθενται, επίσης, έξι βιβλιοκρισίες της εποχής (1906-1907) καθώς και μία μεταγενέστερη (1977).

Στις σελίδες του βιβλίου και όσον αφορά την υπόθεση, ένας ζωγράφος, λάτρης του ωραίου και της ηδονής, έχει απολαύσει ό,τι του προσέφερε η ζωή και σταδιακά κυριαρχείται από την ιδέα του θανάτου.

Αποφασίζει ότι ο θάνατός του, όπως και η ζωή του, θα είναι συνδεδεμένος με τον έρωτα και την ομορφιά.

Ετσι καλεί την ερωμένη του και περνά μαζί της μια ερωτική νύχτα μέσα σ' ένα δωμάτιο γεμάτο λουλούδια, το πρωί τους βρίσκουν νεκρούς από ασφυξία, ενώ η κάμαρα είναι πλημμυρισμένη με το άρωμα των λουλουδιών.

ΕΛΕΝΗ ΓΚΙΚΑ

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22808&subid=2&pubid=63982968