Γιατί συμβαίνουν οι οικονομικές κρίσεις

Γιατί συμβαίνουν οι οικονομικές κρίσεις

Γιατί, παρά την εμπειρία και τη γνώση μας, οι οικονομικές κρίσεις εξακολουθούν να συμβαίνουν; Τι κάνουμε λάθος; Η πραγματικότητα δεν κουράζεται να διαψεύδει την ανθρώπινη υπεροψία, τις ακλόνητες βεβαιότητες και τις απίστευτα άστοχες προβλέψεις. Μήπως, τελικά, απλώς πληρώνουμε την ανοησία μας;

ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΗ

Μπορούμε να τιθασεύσουμε τους οικονομικούς κύκλους; Να εξαλείψουμε τις οικονομικές κρίσεις; Να δαμάσουμε τα πάθη και τις ορμές που οδηγούν σε υπερβολές; Να αξιοποιήσουμε τη συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία, για να οδηγήσουμε τις οικονομίες σε ένα αμετάβλητα υψηλό οροπέδιο; Η σύγχρονη οικονομική ιστορία είναι γεμάτη από τέτοιου είδους βεβαιότητες ή, πιο σωστά, ψευδαισθήσεις. Υπό την ευφορία της επιτυχίας, οι άνθρωποι, και μάλιστα οι πιο ειδικοί, θεωρούν ότι «αυτήν τη φορά είναι διαφορετικά», ότι η νέα γνώση, οι νέες τεχνολογίες και τα νέα οικονομικά μοντέλα εξασφαλίζουν την ανοδική πορεία. Και ύστερα έρχεται η Μαύρη Δευτέρα...

Το Δεκέμβριο του 1928 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Κάλβιν Κούλιτζ παρατηρούσε εύθυμα: «Η χώρα δεν συνάντησε ποτέ πιο ευχάριστη προοπτική. Μπορούμε να κοιτάζουμε το παρόν με ικανοποίηση και το μέλλον με αισιοδοξία». Και μπορεί σήμερα ο Κούλιτζ να έχει υποπέσει σε ανυποληψία, ωστόσο οι εκτιμήσεις του απλώς αντανακλούσαν τη βεβαιότητα των ανθρώπων της εποχής για τις ισχυρές βάσεις και τις μεγάλες δυνατότητες της οικονομίας. Το φθινόπωρο του 1929 ο σπουδαίος οικονομολόγος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Γέιλ Ιρβινγκ Φίσερ διατύπωσε την ακόλουθη, αθάνατη σήμερα, εκτίμηση: «Οι τιμές των μετοχών έφτασαν σε αυτό που μοιάζει με αμετάβλητα υψηλό οροπέδιο». Λίγες εβδομάδες αργότερα ήρθε το μεγάλο Κραχ και η μεγαλύτερη παγκόσμια οικονομική κρίση όλων των εποχών. Παρ' όλα αυτά, η οικονομική Εταιρεία του Χάρβαρντ ακόμα και στις 10 Νοεμβρίου 1929 έλεγε ότι «...μια σοβαρή ύφεση παρόμοια με εκείνη του 1920-21 είναι εκτός φάσματος πιθανοτήτων».

Από τότε πολλά άλλαξαν. Η τεχνολογική πρόοδος, η νέα γνώση και η επιτυχής αντιμετώπιση κρίσεων -άλλες φορές ευκολότερα, άλλες δυσκολότερα- μας γέμισαν υπερβολική αυτοπεποίθηση και σιγουριά για τις δυνατότητες των κοινωνιών και των οικονομικών μοντέλων να προβλέπουν και να διατηρούν υπό έλεγχο την κατάσταση. Συν τω χρόνω ξεχάστηκαν οι υπερβολές και οι επιπολαιότητες του παρελθόντος.

Λάθος προφητείες

Όταν ξέσπασε η κρίση του 2008, όλοι έλεγαν ότι «αυτήν τη φορά είναι διαφορετικά». Η άνευ προηγουμένου κούρσα των τιμών των ακινήτων στις ΗΠΑ δεν ήταν φούσκα, σημείωναν με βεβαιότητα οικονομολόγοι και πολιτικοί, καθώς υποστηριζόταν από την ανάπτυξη της οικονομίας, τη σταθερή εισροή ξένων  κεφαλαίων και τις νέες χρηματοοικονομικές καινοτομίες (όπως και τα subprime δάνεια). Η κατακόρυφη άνοδος των τιμών των μετοχών επίσης «αυτήν τη φορά ήταν διαφορετική», καθώς υποστηριζόταν από μια πραγματικά εντυπωσιακή αύξηση της παραγωγικότητας της αμερικανικής οικονομίας. Ακόμα και η υπερχρέωση των ΗΠΑ θεωρούνταν δικαιολογημένη λόγω των νέων οικονομικών εξελίξεων. Τα νέα συστήματα διαχείρισης κινδύνου, με τα περίτεχνα μαθηματικά μοντέλα, είχαν τιθασεύσει τον κίνδυνο. Ζούσαμε την πιο μακρόχρονη περίοδο συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης στις ΗΠΑ, με το χαμηλότερο ποσοστό ανεργίας των τελευταίων 30 ετών. Ολοένα και περισσότεροι πίστευαν ότι ο οικονομικός κύκλος πέθανε. Ο Μπεν Μπερνάνκι, σήμερα πρόεδρος της FED, το 2004 υπογράμμιζε ότι ένα από τα πιο αξιοσημείωτα γνωρίσματα της οικονομίας τα τελευταία 20 και πλέον χρόνια ήταν μια ουσιαστική μείωση της μακροοικονομικής αστάθειας. Η ανθρωπότητα ζούσε τη Χρυσή Εποχή, την περίοδο της Μεγάλης Εξομάλυνσης, όπου η χαλαρή νομισματική πολιτική και τα επί μακρόν χαμηλά επιτόκια δεν προκάλεσαν πληθωριστικές πιέσεις ούτε διατάραξαν την ανάπτυξη, όπως αναμενόταν.

Αυτή η πρωτόγνωρη, επίμονη μακροοικονομική σταθερότητα οδήγησε πολλούς να πιστέψουν ότι οι μακροοικονομικοί κίνδυνοι είχαν μειωθεί σημαντικά. Ο Αλαν Γκρίνσπαν, πρώην πρόεδρος της FED, υπογράμμισε ότι οι (τότε) πρόσφατες οικονομικές επιδόσεις δεν είναι εφήμερες. Στο τέλος του 2007 ο Γκρίνσπαν εξέδωσε το βιβλίο «Η εποχή των αναταράξεων», όπου εξυμνούσε τον «νέο» κόσμο, την επανανακάλυψη της ισχύος του καπιταλισμού της αγοράς και την αποτελεσματικότητα της αυτορρύθμισης των αγορών. Μάλιστα, προχώρησε στη διατύπωση προβλέψεων για το πώς θα είναι η δομή της παγκόσμιας οικονομίας το 2030. 0 Γκρίνσπαν ατένιζε με σιγουριά το μακρινό μέλλον, αδυνατώντας να αντιληφθεί το παρόν και το τι έφερνε το αύριο. Όταν έγραφε το βιβλίο το 2007, ήδη εκδηλώνονταν τα πρόδρομα συμπτώματα της κρίσης. Η λαίλαπα της πιστωτικής κρίσης, η οποία σε μεγάλο βαθμό δημιουργήθηκε και γιγαντώθηκε λόγω των ενεργειών του Γκρίνσπαν, διέλυσε την ανθρώπινη αυταρέσκεια, την υπεροψία, τη σιγουριά και τις ακλόνητες βεβαιότητες για το πού βαδίζουμε. Η πιστωτική κρίση μάς έφερε μια ανάσα πριν από το αδιανόητο, δηλαδή την επανάληψη μιας παγκόσμιας κρίσης ανάλογης εκείνης του 1929.

Το δις εξαμαρτείν...

Όταν οι άνθρωποι βιώνουμε μια παρατεταμένη περίοδο ευημερίας, η κοινή λογική, το μέτρο, ατροφεί. «Όσο πιο ευτυχισμένος είναι κάποιος, τόσο πιο εύπιστος γίνεται», υπογράμμισε τον περασμένο αιώνα ο Γουόλτερ Μπέιτζορτ, παλιός εκδότης του Economist. Εποπτικές αρχές, πολιτική εξουσία, τράπεζες και επιχειρήσεις, όλοι μας θεωρούμε την επιτυχία που απολαμβάνουμε αποτέλεσμα της υψηλής ευφυΐας, των μεγάλων ικανοτήτων και των εξαιρετικών ταλέντων που διαθέτουμε. Τα πράγματα πάνε καλά, οι περισσότεροι προβλέπουν ακόμα καλύτερες ημέρες, αναλαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερους κινδύνους, η ανάπτυξη επιταχύνεται και κάποια στιγμή, όταν τα δανεικά στερέψουν έρχεται με πάταγο το τέλος. Η ευφορία που οδηγεί στη ακραία νοητική διαταραχή, υπογραμμίζει ο καθηγητής Τζον Κένεθ  Γκαλμπρέιθ στο βιβλίο του «Οικονομική Ευφορία» (εκδόσεις Λιβάνη), είναι ένα χρόνιο φαινόμενο που θέτει το επηρεαζόμενο άτομο, τη συγκεκριμένη επιχείρηση και την οικονομική κοινότητα σε κίνδυνο.

Το μοτίβο των κρίσεων, λίγο-πολύ, επαναλαμβάνεται. Πάντα προηγείται ένα κερδοσκοπικό επεισόδιο. Κάποια δήθεν καινοτομία, όπως οι εταιρείες επενδύσεων και συμμετοχών το 1929 ή οι εταιρείες υψηλής τεχνολογίας στις ΗΠΑ το 2000 (dot.com) ή τα subprime δάνεια το 2007 βάζουν σε κίνηση τα γρανάζια του γρήγορου πλουτισμού. Κεφάλαια τοποθετούνται μαζικά στα νέα αυτά προϊόντα και το θαύμα της μόχλευσης (δηλαδή του δανεισμού χωρίς κεφάλαιο) αυξάνει εκθετικά τα κέρδη και την ευημερία. Η ευφορία οδηγεί σε μαζική φυγή από την πραγματικότητα, οι τιμές ανέρχονται σε παράλογα επίπεδα και κάποια στιγμή, όταν για ορισμένους λόγους η ρευστότητα περιορίζεται, έρχεται η κατάρρευση.

Οι κρίσεις κρατικού χρέους δεν διαφέρουν ιδιαίτερα. Ορισμένες χώρες, για διάφορους λόγους, προσελκύουν μεγάλα κεφάλαια είτε μέσω δανεισμού είτε μέσω εισροών ξένων επενδυτικών κεφαλαίων. Τα κεφάλαια δημιουργούν ανάπτυξη, η οποία επιταχύνεται όσο εξακολουθεί να ρέει το εύκολο χρήμα. Όταν αυτό σταματήσει, έρχεται η κατάρρευση. Κατόπιν, πάντα ακολουθεί μια μανία για την εύρεση των ενόχων.

Ο Γκαλμπρέιθ εντοπίζει δύο κοινούς παρονομαστές σε κάθε κερδοσκοπικό επεισόδιο. Ο πρώτος είναι η υπερβολικά μικρή οικονομική μνήμη· Αυτό έχει ως συνέπεια η οικονομική καταστροφή να ξεχνιέται γρήγορα. Όταν εμφανιστούν οι ίδιες ή παρόμοιες περιστάσεις, γίνονται δεκτές από μια νέα γενιά, συνήθως νεαρής ηλικίας, και πάντα γεμάτη με πολλή αυτοπεποίθηση. Ο δεύτερος παράγοντας είναι η απατηλή σχέση ανάμεσα στο χρήμα και την ευφυΐα. Όσο περισσότερα χρήματα κερδίζουν μια εταιρεία ή οι άνθρωποι, τόσο αυξάνεται η βεβαιότητα τους για την ευφυΐα τους. Αυτό τους οδηγεί σε ακόμα πιο παράτολμες κινήσεις και απίστευτες υπερβολές.

Λέγεται ότι τον Ιούλιο του 2007 ο Τσακ Πρινς, ανώτατος διευθυντής της Citibank (η οποία λίγους μήνες μετά παραλίγο να αφανιστεί), δήλωσε: « Όταν η μουσική σταματήσει (σ.σ. δηλαδή, όταν δεν θα υπάρχει ρευστότατα), τα πράγματα θα περιπλεχθούν. Όσο όμως η μουσική συνεχίζεται, θα πρέπει να χορεύουμε. Και εξακολουθούμε να χορεύουμε». Ευτυχώς τα πάντα, και οι κρίσεις, έχουν ημερομηνία λήξεως. Οι κοινωνίες πάντα βρίσκουν το βηματισμό τους και αργά ή γρήγορα οι καλύτερες ημέρες έρχονται. «Μην ανησυχείτε για τις οικονομικές κρίσεις», τόνιζε ο Αυστριακός οικονομολόγος Γιόζεφ Σουμπέτερ: «Για τον καπιταλισμό η οικονομική κρίση είναι ένα κρύο ντους». Οι κρίσεις μπορεί να αναζωογονούν τις οικονομίες, ωστόσο η έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση τους είναι το μεγάλο ζητούμενο, ώστε να περιοριστεί η διάρκεια τους και ο αριθμός των θυμάτων που προκαλούν. Στο παρελθόν πολλές γενιές θυσιάστηκαν αντιμετωπίζοντας τις επιπτώσεις των υπερβολών και της ανοησίας των γονιών και των παππούδων τους.

g/K