Η
συναρπαστική ιστορία του Ηρώδη Αττικού και της
βίλας του στην Εύα Λουκούς Κυνουρίας
Την 1η Φεβρουαρίου 2011
στην συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου εγκρίθηκε ομόφωνα η
κήρυξη του ρωμαϊκού συγκροτήματος - έπαυλης του Ηρώδου του Αττικού στην Εύα
Λουκούς Κυνουρίας και του αρχαίου λατομείου πωρολίθου στη θέση «Κουφογή», ως
ενιαίου αρχαιολογικού χώρου.
Το συγκρότημα, που ξεπερνά
τα 20.000 τ.μ., αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία των ρωμαϊκών
αυτοκρατορικών χρόνων στην Ελλάδα. Ανήκε στον Ηρώδη Αττικό (103-179 μ.Χ.),
διάσημο ρήτορα και χορηγό της εποχής, ο οποίος διέθετε επαύλεις και κυνηγετικά
περίπτερα στον Μαραθώνα, την Κηφισιά, τη Δραγονάρα Εύβοιας και τη Ρώμη.
Περιλαμβάνει την κυρίως
έπαυλη με τα προσκτίσματά της (βασιλικές, τρικλίνια, λουτρά, υδραγωγείο), στα
οποία ανήκουν και οι πολυτελείς εγκαταστάσεις για τους ιδιοκτήτες, τους
φιλοξενούμενούς τους, τους υπηρέτες και τους πελάτες. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα,
τα γλυπτά και τα ψηφιδωτά, που βρέθηκαν στην περιοχή, είναι εξαιρετικής
ομορφιάς και πλούτου.
Η έπαυλη βρίσκεται στην
περιοχή της Ιεράς Μονής Λουκούς, κτίσμα του 12ου αιώνα και με τοιχογραφίες του
17ου αιώνα, η οποία έχει θεμελιωθεί πάνω σε χριστιανικό ναό του 5ου αιώνα. Η
μονή, που είναι αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, έχει χτιστεί στα
ερείπια του ιερού του Πολεμοκράτη, εγγονού του Ασκληπιού και στον προαύλιο χώρο
της έχουν βρεθεί γλυπτά από το ιερό, αλλά και την έπαυλη.
Στον αρχαιολογικό χώρο
εντάσσεται επίσης το ρωμαϊκό υδραγωγείο, του οποίου σώζεται το τόξο, η πλούσια
πηγή «Μάνα Νερού», από την οποία υδρεύεται το Άργος και η γύρω περιοχή, με
ορατά κατάλοιπα αρχαίων κιόνων, που δηλώνουν θέση μνημείου, και το αρχαίο
λατομείο στη θέση «Κουφογή», που προμήθευε τα υλικά για τις ανάγκες της βίλας
του Ηρώδη Αττικού.
Το ΚΑΣ ενέκρινε τη νέα
οριοθέτηση του αρχαιολογικού χώρου για λόγους προστασίας και ανάδειξης των πολύ
σημαντικών μνημείων της περιοχής.
Πηγή:Αρκαδικές
Ειδήσεις
Η
χαμένη έπαυλη του Ηρώδη Αττικού
Γράφει ο Π. Φακλάρης
Ήδη πριν από την
Επανάσταση του 1821 ο χώρος πλησίον της Μονής Λουκούς Κάτω Δολιανών Κυνουρίας
ήταν γνωστός για τις αρχαιότητές του και κυρίως για τα γλυπτά που
αποκαλύπτονταν εκεί από μοναχούς κατά την καλλιέργεια. Τα ευρήματα αυτά
συγκεντρώνονταν και φυλάσσονταν στον χώρο της Μονής.
Το πλήθος των τυχαίων
ευρημάτων προκάλεσε και οργανωμένες προσπάθειες αποκάλυψης αρχαιοτήτων. Όταν ο
Βελή Πασάς έγινε διοικητής της Πελοποννήσου, με έδρα την Τρίπολη (1807-1812),
πραγματοποίησε ανασκαφές στη Λουκού αναζητώντας γλυπτά προς πώλησιν. Άγνωστο
είναι τι βρήκε και σε ποια αγορά διοχέτευσε τα προϊόντα της έρευνάς του.
Πιθανολογείται ότι μια μαρμάρινη κεφαλή νέου, που βρίσκεται σήμερα στο
Βερολίνο, έχει αυτή την προέλευση. Στα χρόνια της Επανάστασης οι μοναχοί
έσκαψαν σε διάφορα σημεία και αποκάλυψαν γλυπτά, τα οποία αρχικά συγκεντρώθηκαν
στη Μονή και στη συνέχεια δωρήθηκαν στο πρώτο ελληνικό Μουσείο που ίδρυσε το
1829 ο Καποδίστριας στην Αίγινα. Πρόκειται για μια αμαζόνα, υπερφυσικού
μεγέθους (ύψους 2,79 μ.), που λειτουργούσε ως Καρυάτιδα, μια ακέφαλη σφίγγα,
ένα γυναικείο ακέφαλο άγαλμα, ένα ανάγλυφο αφηρωισμένου νέου (ίσως του Αχιλλέα,
ενός από τους αγαπημένους εφήβους του Ηρώδη του Αττικού) και το «ανάγλυφο της
Τελετής». Τα έργα αυτά αποτέλεσαν τον πυρήνα της συλλογής γλυπτών του πρώτου
ελληνικού Μουσείου και αργότερα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
στην Αθήνα, όπου βρίσκονται σήμερα. Αλλά και μετά την αρχαιολογική
δραστηριότητα των μοναχών δεν έπαψαν να βρίσκονται τυχαία διάφορα γλυπτά, τα
οποία παραδίδονταν είτε στο Εθνικό Μουσείο είτε στο Μουσείο Άστρους. Το 1872
παραδόθηκε στο Εθνικό Μουσείο το γνωστό στην αρχαιολογική έρευνα ανάγλυφο των
Ασκληπιαδών (αττικό έργο περί το 380 π.Χ.). Απεικονίζονται οι Ασκληπιάδες
(Ασκληπιός, Ηπιόνη, Ποδαλείριος, Μαχάων, Ακεσώ, Ιασώ, Πανάκεια) και η
οικογένεια του αναθέτη, συνολικά 14 μορφές. Επίσης στο περιβόλι της Μονής
βρέθηκε το σημαντικό άγαλμα ένθρονης Αθηνάς που εκτίθεται σήμερα στο
Αρχαιολογικό Μουσείο Τριπόλεως.
Η
άνοδος ενός επιχειρηματία
Μια εξαίρετη κεφαλή,
πορτρέτο του Αίλιου Βέρου (86-138 μ.Χ.) από πεντελικό μάρμαρο, βρέθηκε στα
χρόνια της γερμανικής κατοχής από τον Ι. Οικονόμου, κάτοικο Δολιανών, ο οποίος
τη μετέφερε στο σπίτι του. Το 1944, κατά την εκκαθαριστική επιχείρηση των
Γερμανών στην Κυνουρία, ένας γερμανός αξιωματικός είδε εκεί το κεφάλι, το
περιεργάστηκε και έφυγε. Ο Οικονόμου αντιλαμβανόμενος τις προφανείς προθέσεις
του έθαψε αμέσως το τεράστιο κεφάλι (ύψους 0,41 μ. και βάρους 30-40 κιλών) σε
έναν λάκκο που έτυχε να έχει ανοιγμένο στον κήπο του για να φυτέψει ένα δέντρο.
Σύντομα ο γερμανός αξιωματικός επέστρεψε με στρατιώτες και το αναζήτησε
επίμονα, αλλά μάταια. Το άγαλμα έτσι σώθηκε. Έμεινε θαμμένο εκεί ως το 1970,
όταν τα παιδιά του Οικονόμου που καλλιεργούσαν τον κήπο το ξαναβρήκαν τυχαία
και το παρέδωσαν στο Μουσείο Άστρους.
Από τον περασμένο ο αιώνα
οι ευρωπαίοι περιηγητές είχαν επισημάνει τη σημασία του χώρου αυτού, όπου είχαν
εντοπιστεί τόσα και τέτοια γλυπτά. Αλλά πρώτος ο αείμνηστος καθηγητής
Αρχαιολογίας Κ. Ρωμαίος, το 1906, συνδυάζοντας τα στοιχεία μιας επιγραφής από
τη Λουκού με εκείνα επιγραφής από τον Μαραθώνα, όπου ήταν γνωστή η ύπαρξη
έπαυλης του Ηρώδη Αττικού, και με τη βοήθεια μιας δεύτερης επιγραφής από τη
Λουκού, κατέληξε στο τολμηρό, για τα λιγοστά αυτά δεδομένα, συμπέρασμα ότι στη
Λουκού θα υπήρχε ακόμη μία έπαυλη του Ηρώδη, παρά την απόλυτη σιωπή των αρχαίων
πηγών σχετικά με την ύπαρξή της και ειδικά την παράλειψη του περιηγητή
Παυσανία, ο οποίος περιέγραψε την περιοχή, να κάνει οποιαδήποτε σχετική μνεία.
Ηρώδης Αττικός
Ο Ηρώδης Αττικός καταγόταν
από τον Μαραθώνα και ήταν γιος του Αττικού Ιππάρχου, ενός βαθύπλουτου Αθηναίου,
ο οποίος όφειλε τον πλούτο του στη μεγάλη τύχη που είχε να βρει έναν αμύθητο
θησαυρό στο σπίτι του! Ως καλός υπήκοος, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης,
ενημέρωσε για το γεγονός τον αυτοκράτορα Νέρβα, ο οποίος του επέτρεψε να
χρησιμοποιήσει το εύρημά του. Ο πλούτος του Αττικού ήταν τόσος ώστε η διαθήκη
του όριζε να δίνεται ετησίως μετά τον θάνατό του ένα ποσόν σε κάθε αθηναίο
πολίτη. Ο κληρονόμος του Ηρώδης αποφάσισε αντί γι' αυτό να πάρει εφάπαξ κάθε
πολίτης πέντε μνας. Οι περισσότεροι όμως δεν πήραν τίποτε, γιατί σύμφωνα με
στοιχεία που παρουσίασε ο Ηρώδης οι ίδιοι ή οι πρόγονοί τους χρωστούσαν στον
πατέρα ή στον παππού του.
Ο Ηρώδης πήρε λαμπρή μόρφωση
και έγινε φιλόσοφος, περίφημος σοφιστής και ρήτορας. Από τα πολυάριθμα έργα του
θεωρείται ότι σώθηκε ένα (Περί Πολιτείας), το οποίο και αυτό είναι αμφιβόλου
γνησιότητος. Οι πηγές αναφέρουν ονόματα των πολυάριθμων μαθητών του, μεταξύ των
οποίων και των αυτοκρατόρων Λουκίου Βέρου και Μάρκου Αυρηλίου. Κατάφερε να
αυξήσει σημαντικά την πατρική περιουσία, επενδύοντας σε αγροτικές εκτάσεις σε
διάφορες περιοχές (Μαραθώνα, Κόρινθο, Γύθειο, Εύβοια, Θυρεάτιδα). Η επιλογή των
περιοχών αυτών φανερώνει ότι ενδιαφερόταν για την παραγωγή λαδιού και κρασιού.
Εκμεταλλευόταν επίσης τα περίφημα λατομεία μαρμάρου της Πεντέλης, που τότε ήταν
ιδιαίτερα κερδοφόρα, καθώς το μάρμαρο αυτό ήταν περιζήτητο σε όλη τη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία. Οι επιτυχείς επιχειρηματικές δραστηριότητές του αλλά και οι
άριστες σχέσεις του με τους ρωμαίους αυτοκράτορες τον ανέδειξαν στον
πλουσιότερο και ισχυρότερο άνθρωπο της Ελλάδας. Τιμήθηκε με διάφορα αξιώματα
στην Αθήνα και στη Ρώμη, έγινε μάλιστα ύπατος το 142 μ.Χ. Επιπλέον νυμφεύθηκε
Ρωμαία, τη Ρήγιλλα, ζούσε σύμφωνα με το ρωμαϊκό πρότυπο της εποχής και έφθασε
στο σημείο να τροποποιήσει το όνομά του επί το λατινικότερον. Από Ηρώδης
Αττικού Μαραθώνιος ονομάστηκε Βιβούλιος Ιππαρχος Τιβέριος Κλαύδιος Αττικός
Ηρώδης.
Ευεργέτης
ή εγκληματίας;
Πέρα από το περίφημο ωδείο
με στέγη από πανάκριβο ξύλο κέδρου που ανήγειρε το 160 μ.Χ. προς τιμήν της
Ρηγίλλης και τα άλλα κτίρια που δώρισε στην Αθήνα, πολλά ακόμη λαμπρά
οικοδομήματα σε διάφορες πόλεις και ιερά (Ολυμπία, Δελφοί, Αλεξάνδρεια,
Κόρινθος κ.α.) αποτελούν δωρεές του. Αναμφισβήτητα ήταν ιδιόρρυθμης
ιδιοσυγκρασίας και η προσωπικότητά του παραμένει αμφιλεγόμενη. Μερικοί τον
θεωρούσαν ευεργέτη και άλλοι διεστραμμένο εγκληματία. Οι πολυάριθμοι και
αδιευκρίνιστοι θάνατοι που συνέβησαν στο άμεσο περιβάλλον του τροφοδότησαν τη
δεύτερη άποψη.
Σύμφωνα με τον σοφιστή
Φιλόστρατο (βασική πηγή για τον βίο του Ηρώδη) με εντολή του ένας δούλος
σκότωσε με κλωτσιά την έγκυο Ρήγιλλα. Ο αδελφός της, ο ύπατος Βραδούας, τον
μήνυσε και ο Ηρώδης προσήχθη σε δίκη στη Ρώμη αλλά αθωώθηκε, παρά τις
αναπάντητες υποψίες. Επίσης τα παιδιά του Ελπινίκη, Παναθηναΐς, Αθηναΐς και
Ρήγιλος, πέθαναν σε νεαρή ηλικία υπό σκοτεινές συνθήκες, όπως και οι τρεις
νεαροί νέγροι (Πολυδευκίων, Αχιλλεύς και Μέμνων), που αποτελούσαν την ιδιαίτερη
συντροφιά του, ενώ οι αγαπημένες του δίδυμες οινοχόοι φέρονται ότι σκοτώθηκαν
από κεραυνό. Ο μόνος από την οικογένεια που απέμεινε ήταν ο γιος του Αττικός, ο
οποίος έπασχε από διανοητική ασθένεια και για να μάθει την αλφάβητο ο Ηρώδης
ανέτρεφε μαζί του 24 αγόρια που το καθένα είχε για όνομα ένα γράμμα της
αλφαβήτου! Πάντως ο Ηρώδης εμφανίστηκε να πενθεί για τους θανάτους αυτούς
στήνοντας αγάλματα της Ρηγίλλης και των τριών εφήβων στις επαύλεις του, όπως
ακριβώς είχε κάνει και ο φίλος του αυτοκράτωρ Αδριανός για τον δικό του πρόωρα
χαμένο ευνοούμενο, τον Αντίνοο, του οποίου το άγαλμα που έστησε ο Ηρώδης στη
Λουκού βρήκαμε στην ανασκαφή του 1977. Σε επιγραφή που βρέθηκε στην Κηφισιά,
από άγαλμα που έστησε ο Ηρώδης για τη Ρήγιλλα, τη χαρακτηρίζει «φως της οικίας»
(«Αππία Αννία Ρήγιλλα Ηρώδου γυνή, το φως της οικίας») και αναφέρεται ότι την
πένθησε αναρτώντας στην έπαυλή του μαύρα παραπετάσματα. Ο Φιλόστρατος
περιγράφει τους ακραίους τρόπους με τους οποίους πένθησε τις κόρες του και τους
χαρακτηρίζει και αυτός υπερβολικούς («επένθει δε ταις υπεροβολαίς ταύταις τας
θυγατέρας»).
Μια
σημαντική ανακάλυψη
Παρά την επιθυμία του να
ταφεί στον Μαραθώνα, οι Αθηναίοι άρπαξαν το σώμα του και το μετέφεραν στην
Αθήνα, όπου οι πολίτες το δέχθηκαν με δάκρυα και επευφημίες, και το έθαψαν στο
Παναθηναϊκό Στάδιο.
Ως το 1977, λόγω των
γλυπτών και των επιγραφών που είχαν βρεθεί, οι επιστήμονες είχαν πια πεισθεί
για την ορθότητα της ερμηνείας του Κ. Ρωμαίου και για την ύπαρξη έπαυλης του
πάμπλουτου Ηρώδη κάπου στην περιοχή της Λουκούς. Άγνωστη όμως παρέμενε η
ακριβής θέση της, καθώς τίποτε δεν είχε αποκαλυφθεί από το ίδιο το οικοδόμημα.
Το φθινόπωρο του 1977 η Ε' Εφορεία Αρχαιοτήτων, με προϊστάμενο τον Γ.
Σταϊνχάουερ, ενέκρινε το αίτημά μου για πραγματοποίηση ανασκαφικής έρευνας για
τον εντοπισμό της έπαυλης, την οποία και μου ανέθεσε. Η επιλογή του σημείου
όπου θα πραγματοποιούνταν οι πρώτες ανασκαφικές τομές δεν ήταν εύκολη, καθώς η
περιοχή στην οποία είχαν βρεθεί διάσπαρτες οι διάφορες αρχαιότητες ήταν
εκτεταμένη. Η πρώτη μου τομή όμως αποκάλυψε αμέσως τη θαυμάσια προτομή του
Αντινόου και οι άλλες έδωσαν σε λίγες ημέρες τα πολυτελή αρχιτεκτονικά λείψανα
που ζητούσαμε, μαζί με πολυάριθμα άλλα γλυπτά, μεταξύ των οποίων και η γνωστή
αττική επιτύμβια στήλη του 4ου αι. π.Χ., που απεικονίζει τη νεκρή με τη δούλη
της. Με τις αποκαλύψεις αυτές επιβεβαιώθηκε απολύτως η υπόθεση που ο Ρωμαίος
είχε διατυπώσει 70 χρόνια νωρίτερα και η πρόβλεψή του ότι «όποιος σκάψει την
έπαυλη θα βρει έργα πέρα και πάνω από κάθε προσδοκία».
Η ανασκαφή συνεχίζεται ως
σήμερα από την ίδια Εφορεία Αρχαιοτήτων, φέροντας στο φως την ασύλληπτη
πολυτέλεια της έπαυλης που οικοδόμησε ο Ηρώδης στη Θυρεάτιδα, για να
εκμεταλλευθεί τον απέραντο ελαιώνα της, αλλά και δεκάδες έργα πλαστικής, τα
οποία μαρτυρούν το συλλεκτικό πάθος που έτρεφε για τα γλυπτά, σε μια εποχή
παρακμής και υποτέλειας για την Ελλάδα. Είναι βέβαιο ότι η αποκάλυψη
περισσότερων γλυπτών και αρχιτεκτονικών ευρημάτων θα συνεχισθεί, και ευχή μου
είναι να συμπληρωθεί με την ίδρυση ενός μουσείου αντάξιου της γλυπτοθήκης του
Ηρώδη.
Ο κ.
Παναγιώτης Β. Φάκλαρης είναι αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μέλος της πανεπιστημιακής ανασκαφής της
Βεργίνας.
TO BHMA
Υπαίθριο
μουσείο η βίλα του Ηρώδη
Ολόκληρο μουσείο μπορούν
να γεμίσουν τα εκατοντάδες γλυπτά που έφεραν στο φως οι ανασκαφές στην Εύα
Κυνουρίας εδώ και 36 χρόνια. Μουσείο, βέβαια, ακόμη δεν υπάρχει για τα ευρήματα
και προς το παρόν βρίσκονται φυλαγμένα σε αποθήκες, ωστόσο τα αρχιτεκτονικά μέλη
και τα περίφημα ψηφιδωτά καταλαμβάνουν έκταση 1.500 τ.μ., και προστατεύονται κάτω από ένα στέγαστρο. Αυτό
ήταν απαραίτητο κυρίως εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών και των μεταβολών
θερμοκρασίας γιατί παρατηρούνταν όλο και περισσότερες διαβρώσεις και
αποκολλήσεις στα ψηφιδωτά και στα κεραμικά δάπεδα καθώς επίσης καθιζήσεις και
ετοιμορροπίες.
Κάθε
εύρημα και μια ιστορία...
Η έπαυλη, που άρχισε να την
ανασκάπτει από τις αρχές της δεκαετίας του '90 από τον Θόδωρος Σπυρόπουλος, καταλαμβάνει μια
επιφάνεια 20.000 τ.μ., και περιείχε εντυπωσιακές συλλογές όπως αποδεικνύουν τα
ευρήματα. Από τις συλλογές αποκαλύπτεται και η ιστορία του ίδιου του Ηρώδη, που
ονειρευόταν μια χαρούμενη βίλα με πρωτότυπα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης
και ρωμαϊκά αντίγραφα αρχαίων έργων. Όταν όμως περιέπεσε σε κατάθλιψη επειδή
έχασε τη σύζυγό του Ρήγιλλα, τα παιδιά και τους μαθητές του, μετέτρεψε τη
χαρούμενη πολυτελή έπαυλη σε μαυσωλείο και χώρο μυστικής λατρείας των νεκρών
του.
«Σε όλη την έκτασή της
τοποθέτησε επιτύμβιες στήλες, νεκρόδειπνα κλασικών χρόνων από νεκροταφεία και
ηρώα της Αττικής και πάνω απ' όλα τις περίφημες στήλες των Μαραθωνομάχων,
ύψιστο μνημείο τιμής σε αφηρωισμένους νεκρούς», σημειώνει ο Γιώργος
Σπυρόπουλος, μελετητής και συνανασκαφέας στην Εύα Κυνουρίας, ο οποίος συγκρίνει
μάλιστα τη βίλα του Ηρώδη με το μουσείο του Βατικανού.
Απόδειξη
οι επιγραφές
Ο πρώτος που ταύτισε τα ερείπια
με ρωμαϊκή βίλα ήταν το 1850 ο Curtius. O K. Ρωμαίος την ταύτισε με τον Ηρώδη
Αττικό γιατί βρήκε επιγραφές όμοιες με εκείνες που είχαν βρεθεί σε άλλες βίλες
του Ηρώδη στην Αττική (Κηφισιά - Μαραθώνα - Ραμνούντα). Μαζί βρήκε επιστύλιο με
επιγραφή στον παππού του Ηρώδη: ΙΠΠΑΡΧΟΣ ATTIKOY ΠΑΤΗΡ. H επόμενη επιγραφή
ΗΡΩΔΟΥ ΦΙΛΟΓΥΜΝΑΣΤΙΚΟΥ, που βρέθηκε από τον Θόδωρο Σπυρόπουλο και τον γιο του
Γιώργο στην Παλαίστρα της βίλας, στο ανατολικό άκρο, ήταν ακόμη μια σημαντική
μαρτυρία. Εκεί, κατά τους ανασκαφείς, «ο Ηρώδης τελούσε επιτάφιους αγώνες για
τους τροφίμους του, όπως απέδειξε ο Louis Rodert».
O Ηρώδης ο Φιλογυμναστικός εξέφρασε με το γλυπτό διάκοσμο της βίλας
του (στήλες, αγάλματα αθλητών), «την εμμονή του στις ελληνικές παιδευτικές
αξίες, στην ελληνική αρετή και παρέπεμπε και στις δικές του αθλήσεις και του
πατέρα του Αττικού, που είχε ηγηθεί χορού εφήβων στη Σπάρτη, στην οποία
αναβίωσαν οι Λυκούργειοι θεσμοί και οι ομαδικές αθλήσεις παίδων και εφήβων»,
λέει ο μελετητής των ευρημάτων.
Η κατασκευή της
συγκεκριμένης βίλας έχει τα χαρακτηριστικά της βίλας του Αδριανού στο Τίβολι. Όπως
σημειώνει ο μελετητής της: «ο Αδριανός ήταν φίλος και προστάτης του Ηρώδη και
επισκέφθηκε τη Μαντίνεια, την Τεγέα και ίσως την Εύα, το 131 - 132 μ.Χ. Τα
κιονόκρανα του περιστυλίου του Κήπου που είναι της Αδριάνειας περιόδου, όπως
και στο Ολυμπιείον της Αθήνας, δείχνουν ότι η έπαυλη ολοκληρώθηκε επί Αδριανού,
δηλαδή γύρω στο 117 - 138 μ.Χ.».
Νεαρές
χορεύτριες
Τα ευρήματα είναι εκατοντάδες.
Κι όλα δείχνουν τη φιλοδοξία του ιδρυτή της βίλας να συγκεντρώσει πρωτότυπα
έργα. Από τα πιο σημαντικά όμως θεωρούνται οι Ορχούμενες Λάκαινες, έργα επώνυμου καλλιτέχνη, κατά τον ανασκαφέα,
του Καλλίμαχου (420 π.Χ.), οι οποίες ήταν τοποθετημένες στην στοά απέναντι από
τις αντίστοιχες έξι Καρυάτιδες αμαζόνες.
Ολόκληρη διασώζεται μία
μόνο και κάποια θραύσματα από τις υπόλοιπες. Ποια είναι η μορφή της; «H νεαρή κοπέλα
έχει εκτιναχθεί αμφίπλευρα σε μια χορευτική φιγούρα κρατώντας στα χέρια της το
ιπτάμενο ιμάτιο», περιγράφει ο Γ. Σπυρόπουλος αυτήν που βρέθηκε. H εικόνα της
μοιάζει με στυλιζαρισμένη ορχηστική κινησιολογία, ενώ ο αισθησιασμός της
επιδιώκει «τον εντυπωσιασμό και την επίδειξη της τεχνικής επιδεξιότητας και
είναι εφάμιλλες των Μαινάδων που αποδίδονται επίσης στον Καλλίμαχο».
Οτι έφτιαξε ο καλλιτέχνης
αυτές τις μορφές το πληροφορούμαστε και από τον Πλίνιο. O Wolters θεώρησε ότι
οι Ορχούμενες Λάκαινες αποδίδουν τις κοπέλες από τη Σπάρτη που χόρευαν
λατρευτικούς χορούς προς τιμήν της Αρτέμιδος. «Το πρόγραμμα της γιορτής
περιελάμβανε χορούς παρθένων επιφανών οικογενειών της χώρας».
Δεν είναι όμως μόνο η
πανέμορφη Λάκαινα που βρέθηκε. Θραύσματα χάλκινων αγαλμάτων, αντίγραφα κλασικών
αριστουργημάτων (Αθλητής του Λύσιππου, Ηρακλής Πολύκλειτου, Αφροδίτη του
Πραξιτέλη), αντίγραφα από Opera Nobilia (το σύμπλεγμα του Αχιλλέα και της Πενθεσίλειας),
αντίγραφα Αμαζόνων τύπου Mattei του Φειδία, Κένταυροι, Νύμφες, αγάλματα
αθλητών, προτομές φιλοσόφων, κ.ά.
Για εκείνους που απορούν
γιατί στη βίλα του Ηρώδη αποκαλύπτονται αποσπασματικά επιτύμβια μνημεία και
στήλες, ο Γ. Σπυρόπουλος, εξηγεί: «H ιδιομορφία αυτή αντιστοιχούσε σε μια
τραγική ιδιαιτερότητα της ζωής του Ηρώδη Αττικού, όπως την καταγράφει ο
βιογράφος του Φιλόστρατος και όπως την επιβεβαίωσαν ευρήματα από μικρές
επαύλεις του στην Αττική. Μετά το 165 μ.Χ. ο Ηρώδης περιέπεσε σε θλίψη διότι έχασε
όλα τα προσφιλή του πρόσωπα». Επένδυσε τις βίλες με λέσβιο μάρμαρο «για να
βιώνει το πένθος του». Μετέτρεψε λοιπόν την χαρούμενη έπαυλη σε πένθιμο
μαυσωλείο.
Θρήνησε κραυγαλέα και
μετέτρεψε «σε πένθιμη σκηνογραφία της βαρυαλγούσης ψυχής του» την έπαυλη όταν
τον έπνιξαν οι συμφορές. Όμως, όπως λέει ο μελετητής, αυτό δεν έγινε με κενή
θεατρικότητα και επίδειξη: «Οι εκδηλώσεις αυτές είχαν το πνεύμα του ηρωϊκού
ελληνικού τρόπου, στην έκφραση του πένθους για τους προσφιλείς νεκρούς».
Πανέμορφα και τα δυο ευρήματα
με τον Ηρακλή που βρέθηκαν στον κήπο της βίλας που είχε τη μορφή ιπποδρόμου. O
Ηρακλής του Σκόπα (αντίγραφο από το γλυπτό που βρίσκεται στο Μάλιπο) ήταν
τοποθετημένος απέναντι ακριβώς από τον Ηρακλή που κρατάει στα χέρια του τα μήλα
των Εσπερίδων. Από τις στήλες των αθλητών ξεχωρίζει μια ανάγλυφη παράσταση με
γυμνό νέο που έχει πλούσια και λαξευμένη κόμη και η δεύτερη που παρουσιάζει
ιματιοφόρο αθλητή, ανυπόδητο που φέρει γάντια πυγμαχίας. Στα ανάγλυφα σημαντικό
θεωρείται εκείνο με τις Εννέα Μούσες και τον Απόλλωνα κ.α.
Και
μετά τον Ηρώδη
Τα ευρήματα αρχίζουν από
την αρχαϊκή εποχή και φτάνουν έως και τον 2ο αι. μ.Χ. και μετά αφού
αποκαλύφθηκαν και πορτρέτα αυτοκρατόρων που έζησαν μετά τον Ηρώδη. «Αυτό
σημαίνει ότι η βίλα ήταν ακόμη σε χρήση, δηλαδή οι κληρονόμοι συνεχίζουν να
εμπλουτίζουν τη συλλογή. Βρέθηκαν μεταξύ άλλων πορτρέτο του Σεπτήνου Σεβήρου,
ψηφιδωτά της εποχής του M. Κωνσταντίνου κ.ά.».
Οι δύο οικοδομικές φάσεις
της έπαυλης πιστοποιούνται από τα κιονόκρανα. Έχουμε λοιπόν αυτά της εποχής των
Φλαβίων τα οποία βρέθηκαν στη βασιλική της βίλας, δηλαδή στην αίθουσα ακροάσεων
και τα κιονόκρανα της Αδριάνειας περιόδου (2ος μ.Χ. αι.) που στόλιζαν την
αψίδα.
Μέχρι το 1995, οι
αποκαλύψεις ήταν σποραδικές. Από τον Αύγουστο όμως εκείνης της χρονιάς, άρχισαν
να έρχονται στο φως όλο και περισσότεροι «θησαυροί». Την ίδια εποχή στη δυτική
πλευρά της βίλας ανάμεσα στα πορτρέτα που βρέθηκαν ήταν και το εντυπωσιακό
σύμπλεγμα του Αχιλλέα και της Πενθεσίλειας αλλά και θραύσματα από τις
Ορχούμενες Λάκαινες.
Μια ανασκαφή που ξεκίνησε
πριν από 36 χρόνια
Ο αρχαιολογικός χώρος της
ρωμαϊκής βίλας του Ηρώδη Αττικού βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα βορειοδυτικά του
Αστρους, δίπλα στη Μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρος. O κεντρικός πυρήνας της έπαυλης
αποτελείται από ορθογώνια αυλή, ένα κήπο ο οποίος περιβάλλεται από ένα τεχνητό
ποταμό. Στις τρεις πλευρές της η αυλή πλαισιώνεται από στοές και διαδρόμους με
πανέμορφα ψηφιδωτά δάπεδα στο αίθριο, ενώ στην τέταρτη υπάρχει ένα Νυμφαίο -
Εξέδρα.
Δυτικά ήρθε στο φως μια
μικρή βασιλική, ενώ στη νότια πλευρά αποκαλύφθηκε μια οκταγωνική κατασκευή
(φυλάκιο), λουτρά, μια ημικυκλική διαμόρφωση (Νυμφαίο), καθώς και μια δεύτερη
βασιλική (Ιερό του Αντίνοου). Μια σειρά δωματίων ήταν τα ευρήματα ανατολικά, τα
οποία καταλήγουν επίσης σε μιαν αυλή όπου υπολογίζεται ότι μετά ακολουθούσαν οι
κήποι. H τρίτη βασιλική βρέθηκε στη βόρεια πλευρά, ενώ ανάμεσα σε αυτή και μια
άλλη στοά, σχηματίζεται ένας επιμήκης χώρος που ήταν η Βιβλιοθήκη.
Οι έρευνες που έγιναν επί 36
χρόνια αποκάλυψαν τρεις χρονολογικές φάσεις, αφού τα ευρήματα που βρέθηκαν
μαρτυρούν τη συνεχή χρήση του χώρου από τον 1ο - 2ο αι. μ.Χ. έως τον 6ο αι.
μ.Χ., ενώ οι εντυπωσιακές επιγραφές, τα γλυπτά και τα ανάγλυφα δηλώνουν την
παρουσία του Ηρώδη του Αττικού και της οικογένειάς του στην περιοχή.
Οι πρώτες αρχαιότητες
εντοπίστηκαν στην περιοχή τον 19ο αιώνα, το 1962 κηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος
με το όνομα «Κολώνες» και γύρω στο 1978 άρχισαν οι πρώτες έρευνες από τον τότε
έφορο κ. Γ. Σταϊνχάουερ. H αποκάλυψη ωστόσο του μνημείου, έγινε τη δεκαετία του
'90 από τον έφορο Θ. Σπυρόπουλο
Η πρώτη στήλη των Μαραθωνομάχων από την έπαυλη
Ένα
μείζον εύρημα
Βρέθηκε λίγο μετά το 2000
στη βίλα του Ηρώδη του Αττικού στην Εύα της Κυνουρίας, χτισμένη σε ένα πρόχειρο
τοίχο των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Ήταν γυρισμένη στο πλάι, με την ενεπίγραφη
πλευρά της να «βλέπει» προς το Νότο. Είναι το εύρημα που που μελέτησε και μελετά
ο αρχαιολόγος Γιώργος Σπυρόπουλος και καμαρώνει γι' αυτό. Και ποιος δεν θα
έκανε το ίδιο;
Πρόκειται άλλωστε για μια
ενεπίγραφη στήλη με τους πεσόντες στη μάχη του Μαραθώνα. Της Ερεχθηίδος φυλής.
Χρονολογείται στον 5ο αι. π.Χ., και όπως οι άλλες (εννιά ή δέκα υπολογίζουν οι
επιστήμονες), είχε στηθεί σε βάση στη μεγάλη υπόστυλη αίθουσα (Μεγάλη
Βασιλική). Το αρχαιότερο και επισημότερο κτίσμα της εντυπωσιακής βίλας, εκεί
όπου συγκεντρώνονταν όλα τα σπουδαία έργα και αγάλματα.
Οι στήλες των
Μαραθωνομάχων και τα «Νεκρόδειπνα» κοσμούσαν την έπαυλή του δείχνοντας όχι μόνο
το πάθος του Ηρώδη για τη γλυπτική και τις τέχνες αλλά και τις αλλαγές στη
διακόσμηση που έκανε αργότερα.
Αφορμή για την αλλαγή στο
γλυπτό διάκοσμο στάθηκαν οι αλλεπάλληλοι θάνατοι των προσφιλών του προσώπων
(μεταξύ του 165 - 170 μ.Χ.) που μεταμόρφωσαν την έπαυλη σε μαυσωλείο.
Ο αρχαιολόγος Γ.
Σπυρόπουλος είναι βέβαιος για κάτι ακόμη. Ότι ο Τύμβος του Μαραθώνα είναι
δημιούργημα του Ηρώδη Αττικού, στην προσπάθειά του να αποτρέψει την αλλοίωση
του μνημείου, των τάφων, δηλαδή, που είδε στην περιοχή ο Παυσανίας.
Νέα
δεδομένα
«Η καταγωγή της
οικογένειας από τους Ηρακλείδες και τους μυθικούς προγόνους του Αχιλλέα
αναφέρεται πολλές φορές στις γραπτές πηγές και ο ίδιος ο Ηρώδης θεωρούσε
προγόνους του τον Μιλτιάδη και τον Κίμωνα», λέει στην «Κ» ο αρχαιολόγος και μας
εφιστά την προσοχή: η στήλη με τα ονόματα των πεσόντων στη Μάχη του Μαραθώνα το
490 π.Χ. που βρέθηκε στο σπίτι του Ηρώδη Αττικού στην Κυνουρία, προέρχεται από
τους Τάφους κι όχι από τον Τύμβο των Αθηναίων στον Μαραθώνα.
Αυτά εξηγεί ο Γ.
Σπυρόπουλος στο βιβλίο του «Die Architektur der Villa des Herodes Attikus zu
Eva» (Η αρχιτεκτονική της έπαυλης του Ηρώδη Αττικού στην Εύα») που εκδόθηκε στη
Γερμανία, αφού όπως υποστηρίζει: «ο Τύμβος στον Μαραθώνα δεν αποτελεί
πρωτογενές, δηλαδή αρχικό συστατικό του Μνημείου των Μαραθωνομάχων. Οι νεκροί
της μάχης κάηκαν και ετάφησαν σε τεφροδόχους Κάλπεις, οι συγγενείς τους τους
έθαψαν τρώγοντας δίπλα τους σε αποχαιρετιστήριο γεύμα».
Από το «νεκρόδειπνο» αυτό
έχουμε αποδείξεις. «Αγγεία των αρχών του 5ου αι. π.Χ., του μελανόμορφου ρυθμού
(κύλικες, υδρίες, κρατηρίσκοι κ.ά.). Αυτό ενίσχυσε και την απόδοση του
ευρήματος στους πεσόντες στη Μάχη του 490 π.Χ.
Οι ανασκαφές έγιναν, όπως
υπογραμμίζει, στα κράσπεδα του μεγάλου Τύμβου ύψους εννέα μέτρων και διαμέτρου
50. «Όλοι πίστευαν ότι ο Τύμβος έγινε συγχρόνως με τους τάφους, αλλά ο
Παυσανίας δεν μίλησε για Τύμβο, δηλαδή «γης χώμα», όπως χαρακτηρίζει τους
τύμβους αλλά για τάφους, πάνω στους οποίους (κι όχι στον Τύμβο) τοποθετήθηκαν
οι Στήλες κατά Φυλές. Συνολικά 9 ή 10 με τα ονόματα των πεσόντων (193 κατά των
Ηρόδοτο)».
Το
μείζον εύρημα
Δεν γνωρίζουμε αν οι
Στήλες είχαν τοποθετηθεί χωριστά ή ενιαία, αν και πιστεύει τη δεύτερη εκδοχή.
Θα στοιχειοθετηθεί στην τελική δημοσίευση. Επίγραμμα βέβαια έφερε μόνο η πρώτη
στήλη που παρουσιάζουμε σήμερα, η οποία «σώθηκε και εμπλουτίζει την
επιγραμματολογία της περίφημης Μάχης και με το κείμενό της τεκμηριώνει την
ανάθεσή της στους Μαραθωνομάχους».
Γραμμένη σε Προευκλείδειο
αλφάβητο, αναγράφει κατάλογο ανδρών στοιχηδόν και σύντομο κείμενο που αναφέρεται
στην αρετή τους (...ΑΡΕΤΕΝ ΠΕΥΣΕΤΑΙ... ΜΑΡΝΑΜΕΝΟΙ ΜΕΔΟΙΣ...).
Στην έπαυλή του μετέφερε
κι άλλα τέτοια έργα ο Ηρώδης, μετατρέποντάς την σε ύψιστο μνημείο ηρωολατρείας
των Αθηναίων. «Γι' αυτό κατηγορήθηκε, δικάστηκε και αθωώθηκε», λέει ο
μελετητής. «Ο Τύμβος», συνεχίζει ο Γ. Σπυρόπουλος, «είναι συσσώρευση χώματος
από γειτονικές θέσεις και περιείχε όστρακα από τα Πρωτοελλαδικά ως τους
μεταγενέστερους χρόνους. Τι σημαίνει αυτό; Ότι δεν έγινε για «στιγμές εθνικής
έξαρσης», όπως έχει ειπωθεί, αλλά μετά το 165 μ.Χ. από τον ίδιο τον Ηρώδη, ο
οποίος πήρε τις Στήλες και στη θέση τους «εσώρευσε» τον μέγα Τύμβο ως
αντιστάθμισμα και για να αποκρύψει την παράτολμη αλλοίωση του Μνημείου». Αυτό
υποστηρίζει ο αρχαιολόγος μελετητής της βίλας που μιλάει για μεγάλο αρχαιολογικό
γεγονός.
Από δύο άρθρα της Γιώτα
Συκκα στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου