Τ. Κατσιμάρδος : Η φαντασίωση του ισλαμικού χαλιφάτου

Η Κάαμπα στο Μασγίντ αλ-Χαράμ της Μέκκας, του πιο ιερού τόπου του Ισλάμ. Προς τα εδώ στρέφονται οι πιστοί όταν προσεύχονται. Στη σκιά του «κύβου» διαδραματίστηκαν στην πορεία των αιώνων αμέτρητα θρησκευτικο-πολιτικά παιχνίδια δύναμης και εξουσίας.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΩΑΜΕΘ ΕΩΣ ΤΗ ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΝ 13Ο ΑΙΩΝΑ

Η φαντασίωση του ισλαμικού χαλιφάτου

Αν το Ισλαμικό Κράτος (ISIS) δεν σκόρπιζε τον παγκόσμιο τρόμο και αποτροπιασμό, η ανακήρυξη του νέου «χαλιφάτου» θα ήταν μια ιστορική φαρσοκωμωδία.

Μάλλον πηγή έμπνευσης για μια ακόμη σειρά κόμικς «Ιζνογκούντ». Εκεί, όπου ο «κακός» Βεζίρης (Ιζνογκούντ, γαλλικό λογοπαίγνιο με την αγγλική φράση is no good) ταυτίζεται με το επαναλαμβανόμενο «θέλω να γίνω χαλίφης στη θέση του χαλίφη».

Μόνο που χαλίφηδες και χαλιφάτα υπήρχαν στην οργιαστική φαντασία των δημιουργών του «Αστερίξ», Γκοσινί και Ταμπαρί. Στην πραγματικότητα δεν υφίστανται από τα μέσα του 13ου αιώνα. Δεδομένου ότι η αναβίωση του πρώτου χαλιφάτου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, περίπου τρεις αιώνες αργότερα, ήταν περισσότερο πολιτικοθρησκευτική, με άλλα χαρακτηριστικά.

Γι' αυτό, με ιστορικούς όρους, προκαλεί μάλλον κάποια σύγχυση η πληθώρα σύγχρονων αναλύσεων, σύμφωνα με τις οποίες το Ισλαμικό Κράτος αναβιώνει το «χαλιφάτο μετά από 90 χρόνια». Αφήνοντας να αιωρείται ότι υπάρχει μια ιστορική συνέχεια του θεοκρατικού χαλιφάτου από την εποχή του Μωάμεθ τον 7ο έως τον 20ό αιώνα, όταν καταργήθηκε από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Σύμφωνα με τυπικούς ορισμούς, το χαλιφάτο ως θεοκρατική οντότητα περιλάμβανε τη μουσουλμανική κοινότητα, τα εδάφη και τους λαούς κατά τη διάρκεια των έξι αιώνων μετά τον θάνατο του προφήτη Μωάμεθ (632 μ.Χ.).

Οι ισλαμικές στρατιές, με αφετηρία την αραβική χερσόνησο, επεκτάθηκαν βόρεια, προς Συρία - Παλαιστίνη - Μεσοποταμία. Κινούμενες προς τρεις κατευθύνσεις: α) δυτικά μέσω Αιγύπτου στη Βόρεια Αφρική και μέσω Γιβραλτάρ στην Ιβηρική χερσόνησο και Γαλλία, β) βόρεια προς Μικρά Ασία και Καύκασο, γ) ανατολικά μέσω Περσίας προς την Κεντρική Ασία και την ινδική χερσόνησο.

Μικρογραφία σε χειρόγραφο. Ο προφήτης Μωάμεθ οδηγεί τους πιστούς στη Μέκκα. Με επίκεντρο την αραβική χερσόνησο το χαλιφάτο των «Πατριαρχών» θα εξαπλωθεί σε μια τεράστια έκταση.

Την «ορμή προς τη Δύση» ανέκοψαν οι Φράγκοι στη Γαλλία, οι Βυζαντινοί στη Μικρά Ασία και οι Χαζάροι στον Καύκασο. Χρονολογικοί σταθμοί στην αναχαίτιση θεωρούνται οι νίκες των Βυζαντινών μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης το 718 (αυτοκράτορας Λέων Γ') και το 732 στο Πουατιέ (Κάρολος Μαρτέλος).

Το σχίσμα

Στο μεταξύ έχει ήδη επέλθει το ιστορικό σχίσμα στο Ισλάμ, με επίκεντρο το ζήτημα της διαδοχής (χιλάφα) και η διαίρεση της κοινότητας ήδη από την εποχή των πρώτων χαλίφηδων. Μετά τους πρώτους τέσσερις χαλίφες-διαδόχους του Μωάμεθ, που είναι κοινά αποδεκτοί, γεννιέται ο σιιτισμός (από τη σι΄α=μερίδιο, παράταξη του Αλί, τελευταίου από τους τέσσερις «εμπνευσμένους» διαδόχους του Μωάμεθ), που χωρίζεται από τον κυρίαρχο σουνιτισμό (από τη σούνα=παράδοση). Από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ, η «ορθοδοξία» υλοποιείται στην εγκόσμια εξουσία του χαλίφη. Ο τελευταίος έπρεπε να είναι ο ενάρετος, ο ικανότερος κ.ά. Επιπλέον, να κατάγεται από τη φυλή του Μωάμεθ (Κουράις). Ο «αιρετικός» σιιτισμός απορρίπτει σχεδόν ολοκληρωτικά την κοσμική εξουσία. Ο χαλίφης έπρεπε να κατάγεται από την οικογένεια του προφήτη. Όπως ο Αλί, εξάδελφος και γαμπρός του Μωάμεθ (είχε παντρευτεί την κόρη του, Φατιμά).

Με φόντο αυτό τον διχασμό τον 9ο αιώνα έπαψε να υπάρχει το χαλιφάτο ως ενιαία οντότητα. Από τις αρχές του επόμενου αιώνα υπήρχαν πλέον τρία χαλιφάτα (Βαγδάτη, Αίγυπτος, Ισπανία). Σταδιακά και τα τρία θα παρακμάσουν και θα κατακερματιστούν τους επόμενους δύο αιώνες, ενώ το 1258 με την κατάκτηση της Βαγδάτης από τους Μογγόλους το χαλιφάτο περνά στην Ιστορία. Αν και τον τίτλο του χαλίφη, που συνεπάγεται θρησκευτική κυριαρχία επί των μουσουλμάνων όλου του κόσμου, διεκδίκησαν από τότε αρκετοί. Με πρώτο και κυριότερο τον Οθωμανό σουλτάνο. Ως θρησκευτική κληρονομιά και πρακτική ολοκλήρωση της εξουσίας.

Η ορμή προς τη Δύση σταμάτησε τον 8ο αιώνα μπροστά στα τείχη της Κωνσταντι­νούπολης και στο Πουατιέ (πίνακας στο Λούβρο με θέμα τη μάχη αυτή).

Με ιστορικούς όρους, επομένως, ουδέποτε υπήρξε ένα ενιαίο χαλιφάτο, αν εξαιρεθούν οι δύο πρώτοι αιώνες του Ισλαμισμού. Τα διάδοχα χαλιφάτα σε συνέχεια κατέρρευσαν, λόγω πολλαπλών εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων. Ανάμεσα στους τελευταίους σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η λαϊκή, όπως θα λέγαμε με κατοπινές έννοιες, αντίδραση. Η περίοδος βρίθει επαναστάσεων και εξεγέρσεων. Σε κάθε περίπτωση «απολεσθείς παράδεισος» και δίκαιη ισλαμική κοινωνία πιστών βρίσκονται στη φαντασία όσων επικαλούνται σήμερα παρόμοια.

Η ισλαμική φεουδαρχική κοινότητα, από κοινωνική άποψη, ακολουθώντας τη δική της πορεία, είχε μια παρόμοια εξέλιξη με τις άλλες μεσαιωνικές οντότητες.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΕΛΙΜ Α' (1517) ΣΤΟΝ ΚΕΜΑΛ (1924)

Η υφαρπαγή του τίτλου και η καθαίρεση του χαλίφη

Όπως η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς σήμανε την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έτσι και η κατάκτηση της Συρίας-Αιγύπτου (1516-17) σηματοδότησε το τέλος της αραβοϊσλαμικής ηγεμονίας. Αμέσως ο σουλτάνος Σελίμ Α' (Γιαβούζ = σκληρός, βλοσυρός) χρίζεται χαλίφης, με κληρονομικά δικαιώματα. Δεν αρκείται στην κατοχή των ιερών πόλεων Μέκκας και Μεδίνας. Τα ενισχύει μεταφέροντας ενδύματα και τρίχες από τα γένια του Προφήτη στην οθωμανική πρωτεύουσά του.

Αργότερα οι διάδοχοί του για να νομιμοποιήσουν περισσότερο την κληρονομιά θα επινοήσουν ένα νέο αφήγημα. Υποτίθεται ότι ο τελευταίος χαλίφης των Αββασιδών (συγγενής του Μωάμεθ της φυλής Κουράις), που ζούσε στο Κάιρο, είχε μεταβιβάσει τον τίτλο στον Σελίμ.

Ο πρώτος Οθωμανός χαλίφης από το 1517 Σελίμ Α'.

Συμβολικό επιστέγασμα αυτής της εξουσίας επί του ισλαμικού κόσμου ήταν η ανακήρυξη των Οθωμανών σε φύλακες (χατζήδες) της Μέκκας. Συνοδεία επίχρυσου ετήσιου μανδύα για να καλύπτει την Κάαμπα (οίκος του Θεού), το πιο ιερό σύμβολο των μουσουλμάνων.

Η «σούνα» που επέβαλε ο χαλίφης να κατάγεται από τη φυλή του Μωάμεθ, γινόταν μεν δεκτή από τους Οθωμανούς αλλά με τη διασταλτική ερμηνεία ότι αυτό δεν ήταν και αναγκαίο.

Με τις αλλαγές στη δομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο σουλτάνος-χαλίφης μεταβλήθηκε σε αρχή νομιμοποίησης των κέντρων εξουσίας (βεζίρης, στρατιωτική ελίτ, άλλοι τιτλούχοι κ.λπ.). Στην πράξη η κοσμική εξουσία είχε αποχωριστεί από τη θρησκευτική.

Την επαναφορά της επεδίωξε προς τα τέλη του 19ου αιώνα ο Αμπντούλ Χαμίτ. Όχι τόσο για θρησκευτικούς λόγους όσο για την εδραίωση της θέσης του, που κλονιζόταν στα ευρωπαϊκά εδάφη και παντού. Επέβαλε το όνομά του να αναφέρεται στις προσευχές της Παρασκευής, μοίραζε Κοράνια σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο κ.ά. Οι καιροί είχαν αλλάξει όμως, καθώς ανέτειλε και ο ισλαμικός εθνικισμός. Έτσι, όταν εκθρονίστηκε από τους Νεότουρκους (1908) οι διάδοχοί του (Μωάμεθ Ε' και ΣΤ') είχαν διακοσμητικό ρόλο. Ο δε τελευταίος σουλτάνος (Αμπντούλ Μετζίτ Β') ήταν μόνο χαλίφης.

 Ο Αμπντουλάχ Χαμίτ που επιχείρησε να αναβιώσει το χαλιφάτο στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ο Αμπντουλάχ Χαμίτ που επιχείρησε να αναβιώσει το χαλιφάτο στα τέλη του 19ου αιώνα αναγκάστηκε μαζί με τους οικείους του να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και έφυγε (Μάρτιος 1924) φορτωμένος με μια γενναία αποζημίωση από το τουρκικό κράτος. Πέθανε στο Παρίσι μια εικοσαετία αργότερα και το μόνο που έμεινε ήταν ο τάφος του στη Μεδίνα.

Η διαδοχή

Η κατάργηση του χαλιφάτου από τον Κεμάλ Ατατούρκ, ως επιστέγασμα της εγκαθίδρυσης κοσμικού τουρκικού κράτους, δεν προκάλεσε κάποιες ιδιαίτερες και συνολικές αντιδράσεις στον ισλαμικό κόσμο. Αν και από πριν είχαν εκδηλωθεί αντιδράσεις για τον Οθωμανό χαλίφη, μετά την κατάργηση του χαλιφάτου εμφανίστηκαν υποψήφιοι στον αραβικό κόσμο. Στο ζήτημα της νεοδιαδοχής αναμείχθηκαν και οι μεγάλες αποικιακές δυνάμεις (Γαλλία, Αγγλία), που η καθεμιά ήθελε «ημέτερο» χαλίφη. Μέχρι και απαγωγή του χαλίφη αναφέρεται σε βρετανικά σχέδια...

Ο Χουσεΐν ιμπν Αλί, κυβερνήτης της Μέκκας (πατέρας του ιδρυτή της σημερινής δυναστείας στην Ιορδανία), που αυτοανακηρύχτηκε χαλίφης, προτίμησε να ζει στη Γαλλική Ριβιέρα.

Ο Κεμάλ Ατατούρκ το 1924, όταν κατάργησε και το χαλιφάτο και την αραβική γραφή.

Ο χαλίφης ως πρόσωπο που συγκεντρώνει την κοσμική και θρησκευτική εξουσία ήταν και στη φάση αυτή μια ισλαμική φαντασίωση. Όπως το χαλιφάτο ISIS, που θα εκτείνεται «από τη Μέση Ανατολή μέχρι τη Ρώμη και την Ισπανία» που θα επαναφέρει υποτίθεται ένα «κράτος του Αλλάχ» το οποίο ουδέποτε υπήρξε.

ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΙΔΡΥΘΗΚΑΝ

632-661. To Πατριαρχικό Χαλιφάτο με τους τέσσερις πρώτους διαδόχους του Μωάμεθ (Αμπού Μπακρ, Ομάρ Α' ιμπν αλ-Χατάμπι, Οθμάν ιμπν Αφάν και Αλής - Αλι)

661-750.  Χαλιφάτο των Ομαϋδών (έδρα Δαμασκό Συρίας)

684-1258. Χαλιφάτο των Αβ­βα­­σιδών (Βαγδάτη Μεσο­ποταμίας - Ιράκ). Συμβολική συνέχιση της δυναστείας (Κάιρο) μετά τη μογγολική κατάκτηση

929-1031 Χαλιφάτο της Κόρδοβα (Ισπανίας)

1517-1924.  Οι Οθωμανοί «κληρονομούν» το χαλιφάτο.

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΙ - ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ

Διχασμός στην Αθήνα για την κατάργηση του σουλτανάτου

Έχει ενδιαφέρον μια σχετικά άγνωστη πτυχή για την κατάργηση του χαλιφάτου και την εκδίωξη του τελευταίου χαλίφη από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Πρόκειται για τις ελληνικές αντιδράσεις σε μια εποχή που εκκρεμούσαν ακόμη θέματα με την ανταλλαγή πληθυσμών. Στην Αθήνα την εξουσία ασκούσαν κυβερνήσεις των Φιλελευθέρων (Γ. Καφαντάρης, Αλ. Παπαναστασίου) και σχεδόν ταυτοχρόνως ανακηρυσσόταν η Ελληνική Δημοκρατία (Μάρτιος 1924).

Ποικιλοτρόπως γίνεται δεκτή η κατάργηση. Ολη την ευρύτερη περίοδο οι διπλωματικές εκτιμήσεις περιστρέφονται αρχικώς γύρω από το αν θα επέλθει «ρήγμα στον μωαμεθανικό κόσμο». Σε δεύτερη φάση εκφράζονται φόβοι για μη εφαρμογή της Συμφωνίας της Λωζάννης και προβληματισμοί για τις ενδεχόμενες διεθνείς περιπλοκές. Ανησυχούν, ιδιαίτερα, οι εκκλησιαστικοί κύκλοι μήπως τυχόν και η απο-θρησκευτικοποίηση στην Τουρκία συμπαρασύρει το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Στην κοινωνία φαίνεται ότι υπάρχει διχασμός. Οι φιλελεύθεροι, οι σοσιαλιστές και γενικότερα οι δημοκρατικοί θεωρούν προοδευτική την εξέλιξη. Μερικοί μιλούν για τον θετικό διαχωρισμό κράτους και Εκκλησίας.

Άλλοι, όπως ο Παπαναστασίου, σημειώνουν ότι «η κατάργησις του σουλτανάτου (και τ΄ άλλα μέτρα τότε) είναι μεταβολαί επαναστατικαί, των οποίων την πραγματοποίησιν προ ολίγων ετών κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν θα επίστευεν ως δυνατή...». Κατά τον ίδιο «μεταρρυθμιστήν μεγαλύτερον και τολμηρότερον δεν έχει να επιδείξη η Τουρκική ιστορία...».

Οι βασιλόφρονες

Αντιθέτως, η πλειονότητα των συντηρητικών - βασιλικών είναι από επιφυλακτική μέχρι απολύτως αντίθετη. Τα φιλοβασιλικά σχόλια είναι πολύ χαρακτηριστικά, όσο και αστεία: «Επιχαίρουν οι δημοκρατικοί μας διά την εκδίωξιν του Σουλτάνου και την κατάργησιν της χαλιφείας. Ημείς οι βασιλόφρονες επιχαίρομεν πολύ περισσότερον, διότι είμεθα Ελληνες και εφ΄ όσον έχομεν αντιμέτωπον την Τουρκίαν την θέλομεν δημοκρατικήν. Διότι θα καταστραφή ολοσχερώς εξακολουθούσα την αυτήν των κινημάτων οδόν. Ως δεν αμφιβάλλομεν ότι και οι Τούρκοι θα τρίβουν τας χείρας πληροφορούμενοι τα της εν Ελλάδι δημοκρατικής κινήσεως»!

Τ. Κατσιμάρδος

katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/h_fantasiosi_tou_islamikou_xalifatou-64355434/