Από τη θεά Αθηνά στην Παναγία των Ελλήνων

Από τη θεά Αθηνά στην Παναγία των Ελλήνων

Στρατηγός, προστάτης και Παρθένος, είχε γεννηθεί κατά τον Δεκαπενταύγουστο. Δεν αναφερόμαστε στην Παναγία, η οποία "κοιμήθηκε" τον Δεκαπενταύγουστο, αλλά στη θεά Αθηνά, η οποία, κατά την ελληνική μυθολογία ήταν η θεά της σοφίας, της στρατηγικής και του πολέμου.

Η γενέθλιος ημέρα της, η 28η Εκατομβαιώνος, δηλαδή περί τον 15αύγουστο, συνοδευόταν από θυσία εκατό βοδιών- εξ ου και το όνομα του μήνα. Ακολούθως, τα σφάγια ψήνονταν, οι θεοί απολάμβαναν την τσίκνα των ψητών και το κρέας μοιραζόταν τους προσκυνητές. Η γιορτή δεν ήταν απλώς μεγάλη, ήταν και παλλαϊκή. Στην πομπή ελάμβαναν μέρος και κορίτσια, οι νεαρές Παρθένες οι οποίες μετέφεραν τον πέπλο της θεάς.

Η Αθηνά ήταν η αγαπημένη κόρη του Δία, του πατέρα των θεών. Μητέρα της ήταν η πάνσοφη Μήτις. Ο Δίας από προφητεία έμαθε ότι το παιδί που θα γεννούσε η Μήτις θα ανέτρεπε τον πατέρα του από την εξουσία, οπότε την κατάπιε ενώ ήταν έγκυος στην Αθηνά. Την 28η του Εκατομβαιώνος, αισθάνθηκε τρομερό πονοκέφαλο και κάλεσε τον Ήφαιστο να τον βοηθήσει. Εκείνος του χτύπησε το κεφάλι με ένα βαρύ σφυρί και πετάχτηκε πάνοπλη η Αθηνά φορώντας περικεφαλαία, κρατώντας ασπίδα και πάλλοντας το δόρυ (εξ ου και το επίθετο Παλλάς). Βλέποντας τον Δία, πέταξε ασπίδα και δόρυ στα πόδια του, δείγμα αναγνώρισης της ανωτερότητάς του.

Στο γύρισμα του αρχαίου κόσμου από τον πολυθεϊσμό στον χριστιανισμό, όταν δεύτερος άρχισε σιγά- σιγά να επικρατεί, χρειάστηκε η μίξη στοιχείων από την παλαιότερη και τη νεότερη θρησκεία ώστε η δεύτερη να εδραιωθεί πιο εύκολα. Τότε, πολλές από τις αρχαίες τελετουργίες ενσωματώθηκαν στις τελετουργίες των χριστιανών και μαζί τους και κάποιες μεγάλες εορτές. Ανάμεσα σε αυτές και η εορτή του Δεκαπενταύγουστου. Και η Παναγία, από τον 6ο αι. μ.Χ. βαφτίστηκε αειπάρθενος, υπέρμαχος στρατηγός και προστάτις, ανάμεσα σε άλλες ιδιότητες, με κυρίαρχη την μητρική.

Αρχαίες μητρικές θεότητες ήταν και άλλες: η Αστάρτη, η Λητώ, η Γαία, η Ισις, με ρίζες που χάνονται στο βάθος της Νεολιθικής εποχής. Αρχέτυπο όλων όμως θεωρείται η Μεγάλη Μητέρα ή Μητέρα Γη ή Μεγάλη Μητέρα Θεά, εμβληματικό μητριαρχικό μοντέλο.

Η Μεγάλη Μητέρα ήταν άλλωστε η κύρια θεότητα στη Μινωική Κρήτη, από κάποια εποχή μάλιστα παράλληλα με τον «νεαρό θεό» (είτε ως «θείο βρέφος» είτε ως σύζυγό της). Σύμφωνα με τον κύκλο της φύσης για τον θάνατο και την αναγέννηση η Μεγάλη Μητέρα παντρεύεται διαρκώς τον νεαρό θεό που γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο.

Με αυτή την πρακτική, η μεγάλη γιορτή της Παναγίας τον Δεκαπενταύγουστο συμπίπτει με τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς στις 28 του αρχαίου μήνα Εκατομβαιώνα (μέσα Ιουλίου - μέσα Αυγούστου), όταν τελούνταν ανά τετραετία τα Παναθήναια, η μεγαλύτερη γιορτή της αρχαίας Αθήνας. Και καθόλου τυχαία, ο ναός της παρθένου Αθηνάς στην Ακρόπολη μετατράπηκε σε ναό της Παναγίας Παρθένου.

Στρατηγός των στρατηγών, η Παναγία προστατεύει τους πιστούς της - όπως και η θεά Αθηνά τους Αθηναίους - σε κάθε δύσκολη στιγμή. Το 626, στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από Αβαρους και Πέρσες, οι πιστοί που έχουν συγκεντρωθεί στη Μεγάλη Εκκλησία θα δουν ξαφνικά μπροστά τους την Παναγία να έχει απλώσει προστατευτικά το πέπλο της πάνω από την Πόλη (ας θυμηθούμε και τον πέπλο της Αθηνάς στα Παναθήναια). Και η μεγαλύτερη απόδειξη: «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια» ψάλλουν οι πολιορκημένοι χριστιανοί στην τελευταία λειτουργία της Αγίας Σοφίας, το 1453.

Είναι άγνωστο πότε ακριβώς μετατράπηκε ο Παρθενώνας σε χριστιανικό ναό, το βέβαιο όμως είναι ότι επί Ιουστινιανού (482-565) καθαγιάστηκε και ορίστηκε ως η «καθολική εκκλησία των Αθηνών». Η λατρεία της ειδωλολατρικής παρθένου έδωσε έτσι τη θέση της στη χριστιανή Παρθένο και ο ναός πήρε το όνομα Παναγία Αθηνιώτισσα.

Το κύρος του ναού ήταν μεγάλο, αφού ακόμη και ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος γιόρτασε τη νίκη του κατά των Βουλγάρων στην Παναγία Αθηνιώτισσα. Επρόκειτο άλλωστε για περίλαμπρο ναό, με τη χρυσή εικόνα της Παναγίας και θαυμάσια ψηφιδωτά. Μόνο 188 ψηφίδες διασώθηκαν και μεταφέρθηκαν το 1848 στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ σήμερα διακρίνονται ελάχιστα ίχνη των αρχικών παραστάσεων. Κατά την Άλωση των Αθηνών από τους Λατίνους όμως η εκκλησία συλήθηκε και μετατράπηκε σε καθολική με την ονομασία «Σάντα Μαρία ντι Ατένε», ενώ αργότερα έγινε τζαμί.

Στην υποτιθέμενη ομοιότητα της παράστασης μιας μαρμάρινης μετόπης του Παρθενώνα με τη σκηνή του Ευαγγελισμού οφείλεται εξάλλου η διάσωσή της κατά τον Μεσαίωνα από φανατικούς της νέας θρησκείας που κατέστρεψαν τον αρχαίο διάκοσμο του ναού. Η μετόπη βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ακρόπολης.

Αντιγόνη Καρατάσου

http://www.liberal.gr/arthro/71127/epikairotita/2016/apo-ti-thea-athina-stin-panagia-ton-ellinon-.html