Τ. Κατσιμάρδος : Η φρίκη των Νοεμβριανών

Γνωστοί «προδότες» Φιλελεύθεροι κρατούνταν εντός της Βουλής από την έναρξη της «μάχης των Αθηνών». Μετά τη «νίκη» οδηγούνται στις φυλακές και στα κρατητήρια για να δικαστούν αργότερα και να καταδικαστούν ή να εξοριστούν.

ΕΝΑΣ ΑΙΩΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΓΚΡΟΜ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ

Η φρίκη των Νοεμβριανών

Παράλληλα με τη «μάχη των Αθηνών» (18 Νοεμβρίου/1 Δεκεμβρίου 1916),  άρχιζε κι ένα πραγματικό πογκρόμ εναντίον των αντιμοναρχικών.

Με πρωταγωνιστές τις συμμορίες των «Επιστράτων» αλλά και κρατικές δυνάμεις. Πριν ακόμη αναχωρήσουν στο σκοτάδι οι αγγλογαλλικές δυνάμεις για τον Πειραιά, άρχισαν να πυκνώνουν τα σποραδικά κρούσματα που είχαν σημειωθεί στη διάρκεια της ημέρας. «Η νυξ διήλθε ζοφερά και βαρεία πλήρης αγωνίας ...».

Κάθε βενιζελικός θεωρούνταν, πλέον, συνεργάτης των εισβολέων και προδότης. Αρκετοί είχαν προνοήσει νωρίτερα, να καταφύγουν στο προστατευμένο από τον «συμμαχικό» στόλο λιμάνι του Πειραιά και στην επαρχία. Οι περισσότεροι, όμως, είτε δεν είχαν αυτήν τη δυνατότητα είτε πίστευαν ότι δεν κινδυνεύουν. Αν και μερικοί ήταν προετοιμασμένοι να προβάλουν αντίσταση, όπως φαίνεται από διηγήσεις.

Το πρόσχημα για τις ομαδικές επιδρομές δόθηκε από τις επίσημες Αρχές. Υποτίθεται πως οι Φιλελεύθεροι, ενώ ακόμη διαρκούσαν οι μάχες με τους Αγγλογάλλους, πυροβολούσαν από σπίτια, ξενοδοχεία και άλλα οικήματα εναντίον του στρατού. Ουδείς νεκρός ή τραυματίας αναφέρεται από τέτοια πυρά, αλλά αυτό καμία σημασία δεν είχε.

Προπηλακισμοί

«Μεθ' εκάστην έκρηξιν πυροβολισμών των επιστράτων», σύμφωνα με το δημοσιογραφικό χρονικό του Χρ. Χουρμούζιου, «περίπολοι σπεύδουσαι αποκλείουν την καθ' ης η απόπειρα οικίαν ή κατάστημα και συλλαμβάνουν μεθ' ύβρεων και δεινών προπηλακισμών και κακοποιήσεων τους εντρόμους Βενιζελικούς ενοίκους, οίτινες δέσμιοι ή συρόμενοι εν μέσω λογχών οδηγούνται εις το Φρουραρχείον, υπό το στίγμα ομοιομόρφου άπαντες κατηγορίας, συνωμοσίας κατά του καθεστώτος και εσχάτης προδοσίας ...

Και είνε χαρακτηριστικόν το επεισόδιον το οποίον αφηγείται η Εσπερινή (αντιβενιζελική εφημερίδα) περί ενός εκ των συλληφθέντων τούτων, όστις απαγόμενος υπό της περιπόλου και εκσυριττόμενος υπό του πλήθους διεμαρτύρετο προς το πλήθος, του οποίου εζήτει να κινήσει την συμπάθειαν, ότι ''αυτός δεν ήτο Βενιζελικός, αλλά μόνο κλέπτης''»!

 Πρόσφυγες από την οθωμανική Ανατολή βρίσκουν καταφύγιο στο λιμάνι του Πειραιά για να προστατευτούν κατά τη διάρκεια των Νοεμβριανών.

Ο ιστορικός Σπ. Μαρκέτος, βασισμένος σε διάφορες πηγές, περιγράφει τη μεγάλη εικόνα: «Πολλά σπίτια πολιορκήθηκαν με πυροβολισμούς, με την πρόφαση ότι κρύβονταν σ' αυτά ελεύθεροι σκοπευτές ή υπήρχαν όπλα των βενιζελικών. Η διαδικασία που ακολουθούσε την εισβολή, εξυπηρετούσε πολλούς σκοπούς μαζί: της λεηλασίας, της δήωσης και της σύλληψης των ενοίκων, τους οποίους οδηγούσαν συχνά κακοποιημένους στις αρχές, όπου τους απαγγέλλονταν βαρύτατες, όσο και αόριστες κατηγορίες. Συχνά φαίνεται πως ήταν και τα περιστατικά της έμφυλης βίας εναντίον των γυναικών που είχαν μερικές φορές τραγικά αποτελέσματα. Στην πλευρά των διωκτών, πάλι, κυριαρχούσε κλίμα ευφορίας ...».

Σύμφωνα με την περιγραφή του Χουρμούζιου, που δεν πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα, «παντού όπου εισήρχοντο οι άτακτοι και οι άλλοι οπλοφόροι της Κυβερνήσεως, η εισβολή των χρησιμοποιείται προς διαρπαγήν και λαφυραγωγίαν. Οι συλλαμβανόμενοι θεωρούνται ως προγεγραμμένοι, των οποίων η ζωή εξαρτάται πράγματι μόνον εκ της καλής θελήσεως των αιχμαλωτιστών των. Η περιουσία των θεωρείται ως περιουσία καταδίκων επιθανατίων, την οποίαν δύνανται να διαθέσουν κατά βούλησιν οι ''τίμιοι'' άνθρωποι, οι αναλαβόντες το καθήκον να μολύνουν τα όπλα των εις το αίμα των ''προδοτών''».

Από τις επιδρομές δεν εξαιρέθηκαν σπίτια επώνυμων, όπως του Μπενάκη, του Νεγρεπόντη, του Κουντουριώτη, του ίδιου του Βενιζέλου. Τα περισσότερα, πάντως, ανήκαν σε εύπορους Αθηναίους. Εκεί υπήρχε, άλλωστε, ευρύ πεδίο για πλιάτσικο.

Ως μία από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις βαρβαρότητας αναφέρεται η συμπεριφορά στον 70χρονο εθνικό ευεργέτη και δήμαρχο Αθηναίων Εμμ. Μπενάκη. Σύρεται στους δρόμους ως «άτιμος, προδότης, φονιάς και πουλημένος» μέχρι που αναφωνεί: «Δεν βρίσκεται ένας από σας να με σκοτώσει;». Τον βενιζελικό, επίσης, δήμαρχο του Πειραιά Αν. Παναγιωτόπουλο δεν μπόρεσαν να συλλάβουν. Αντ' αυτού όμως συνέλαβαν τη μαθήτρια κόρη του με την κατηγορία της «εσχάτης προδοσίας».

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επιθεωρεί τον στρατό «του» τις μέρες του «πολέμου» κατά της Αντάντ.

Φυλακίσεις

«Εκατοντάδες περιστατικών ομοίων», σημειώνει ο ιστορικός και δημοσιογράφος Γ. Βεντήρης, «θα ηδύνατο να εξεικονίσουν λεπτομερώς την νοεμβριανήν φρίκην. Και μόνον αυτό αρκεί διά να δείξη την αγρίως άνανδρον μέθοδον, με την οποίαν κατεβασανίσθη και υβρίσθη η Αθήνα... Κακώσεις, συλλήψεις και φυλακίσεις προσώπων, λεηλασίαι οικιών εξετελέσθησαν παμπληθείς. Αν τα θύματα δεν εμετρήθησαν εις χιλιάδας, τούτο συνέβη επειδή οι φιλελεύθεροι έφευγαν σωρηδόν επί του συμμαχικού στόλου και ελληνικών εμπορικών πλοίων... Βασιλεύς, κυβέρνησις, στρατός, υπάλληλοι ανεμίχθησαν εις κακοποιόν συρφετόν με επιστράτους, αποφοίτους φυλακών, όργανα της γερμανικής προπαγάνδας, κακούργους πάσης προελεύσεως. Ο πρωθυπουργός Λάμπρου είπε: Τακτοποιούμεν τα οικογενειακά μας ...», απαντώντας σε διαβήματα των Αγγλογάλλων για τις διώξεις.

Εμβληματική για την κατάσταση έχει μείνει η αποστροφή δικαστικού: «Ο φονεύων βενιζελικόν, δεν φονεύει άνθρωπον».

‘ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΜΕΤΕΒΛΗΘΗ ΕΙΣ ΔΟΛΟΦΟΝ’

«Η Νοεμβριανή φρίκη έθεσε ζήτημα δημοκρατίας... Διότι επί ογδόντα έτη η νεωτέρα Ελλάς ηρίθμησε αρκετούς εμφυλίους πολέμους. Πρώτη όμως φοράν, το επίσημον κράτος ωργάνωσε στάσιν, κατέλυσεν αναφανδόν την δημοσίαν τάξιν και μετεβλήθη εις κοινόν δολοφόνον των ιδίων αυτού πολιτών... Τα Νοεμβριανά έγιναν αφορμή αναλόγων έπειτα πραξικοπημάτων ...». Γ. Βεντήρης: Η Ελλάς του 1910-1920

ΟΙ ΣΥΛΛΗΦΘΕΝΤΕΣ

Μελλοθάνατοι πριν δικαστούν...

Όσοι συλλαμβάνονται την πρώτη και τις επόμενες μέρες (19-23 Νοεμβρίου / 2-6 Δεκεμβρίου) του πογκρόμ, αφού πρώτα κακοποιούνται και διαπομπεύονται, στοιβάζονται σε στρατώνες, κρατητήρια και φυλακές.

Εκεί τους αντιμετώπιζαν ως «καταδίκους εις θάνατον, ων η εκτέλεσις ήτο εγγύς. Και ως προς τοιούτους προσεφέροντο προς αυτούς. Την πεποίθησιν ταύτην είχον εμπνεύσει οι αξιωματικοί. Μόλις μετά δέκα ή δεκαπέντε ημέρας η συμπεριφορά εγένετο ηπιωτέρα» αναφέρει ο Χουρμούζιος (το χρονικό του «Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα» αποτελεί βασική πηγή για κείνες τις μέρες).

Αξίζει εδώ να προστεθεί ότι τότε ακριβώς «γεννήθηκε» η πρακτική να ζητούνται δηλώσεις «μετανοίας» και «αποκήρυξης». Αυτή θα επισημοποιήσει αργότερα ο Μεταξάς και οι φύλακες της εθνικοφροσύνης κατά τις επόμενες δεκαετίες. Τα Νοεμβριανά, όμως, δεν περιορίστηκαν στην Αθήνα, όπου τουλάχιστον μπορούσαν να βρεθούν προσχήματα.

Συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι

«Στον Πειραιά η παρουσία του συμμαχικού στόλου και η άμυνα οπλισμένων ομάδων Κρητικών απέτρεψαν τις επελάσεις που σχεδίαζαν οι Επίστρατοι. Ωστόσο πλήθη βενιζελικών και προσφύγων συγκεντρώθηκαν στις αποβάθρες του λιμανιού, ελπίζοντας να βρουν πλοίο φυγής. Σκηνές ανάλογες με της πρωτεύουσας διαδραματίστηκαν και στην επαρχία, από τη Θεσσαλία ως την Πελοπόννησο, ενώ ως την πτώση της κυβέρνησης Λάμπρου οι Φιλελεύθεροι βρέθηκαν ουσιαστικά εκτός νόμου στην Παλαιά Ελλάδα και ολόκληρο το επόμενο εξάμηνο η τρομοκρατία συνεχίστηκε με την ενθάρρυνση των αρχών. Οι Φιλελεύθεροι που απέφυγαν τη σύλληψη συνέχισαν να κρύβονται επί αρκετές εβδομάδες».

Ο επίλογος της εκτράχυνσης των ηθών και της πολιτικής βαρβαρότητας θα γραφεί στις 12 Δεκεμβρίου στο Πεδίον του Αρεως, με το «ανάθεμα εις τον προδότην» Βενιζέλο. Αυτό, όμως, από μόνο του αποτελεί ένα ξεχωριστό θέμα. Μαζί με την αντίδραση των Φιλελευθέρων (έκπτωση του βασιλιά) και των Αγγλογάλλων (πλήρης αποκλεισμός) στα Νοεμβριανά.

Η ιστορικός Δέσποινα Παπαδημητρίου, που έχει εντρυφήσει στην περίοδο, διαπιστώνει: «Η νοεμβριανή φρίκη... υπήρξε μια καινοφανής βία -παρά το γεγονός ότι οι βιαιότητες δεν απουσίαζαν από τους πολιτικούς αγώνες της Ελλάδας του περασμένου αιώνα- που προκάλεσε κύκλους αντεκδίκησης και κληροδότησε πρότυπα εμφυλιοπολεμικής συμπεριφοράς στους μεταγενέστερους».

Ο ΑΙΜΑΤΗΡΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

Στο στόχαστρο πρόσφυγες και Κρητικοί

Ο απολογισμός των Νοεμβριανών είναι δυσχερής. Αντιμοναρχικές εφημερίδες δεν κυκλοφορούσαν τις μέρες των γεγονότων. Οι βασιλικές λογοκρίνονταν και αυτολογοκρίνονταν, ενώ ήταν αφιερωμένες στην καλλιέργεια της μισαλλοδοξίας. Ο δε ρόλος τους γενικότερα στην πρόκληση και έξαψη του Εθνικού Διχασμού ήταν καθοριστικός. Από την άλλη το βασιλικό «κράτος των Αθηνών», ενώ πανηγύριζε έξαλλα για την απόκρουση των Αγγλογάλλων εισβολέων, υποβάθμιζε και έκρυβε, σαν από ντροπή, τον εκτραχηλισμό, λόγω και της άμεσης συμμετοχής του. Αν και δεν προκύπτει ότι το πογκρόμ ήταν κεντρικά οργανωμένο.

Σύμφωνα με κατοπινά στοιχεία, που συγκεντρώθηκαν μετά την επάνοδο του Βενιζέλου στην Αθήνα (Ιούνιος 1917):

• 35 πολίτες ταυτοποιήθηκε ότι δολοφονήθηκαν.

• 1.000 περίπου φυλακίστηκαν κι άλλοι τόσοι εξορίστηκαν.

• 500 οικήματα λεηλατήθηκαν, ενώ αναφέρονται 300 περιστατικά «εμπορικού μποϊκοτάζ».

• 30 εφημερίδες και τυπογραφεία (ανάμεσά τους και το «Εθνος») αναγκάστηκαν να κλείσουν.

• 7 εκατ. δραχμές -διόλου ευκαταφρόνητο ποσό- ήταν το κόστος των υλικών ζημιών.

Πέραν αυτών των επίσημων στοιχείων, υπάρχουν διάσπαρτες πληροφορίες για πολλαπλάσιες εν ψυχρώ δολοφονίες. Ο αριθμός των νεκρών ποικίλλει, αναλόγως της πηγής. Αρχίζει από 100 και φθάνει στους 300 κατά το οργιαστικό νοεμβριανό τετραήμερο.

Στο στόχαστρο των συμμοριών βρέθηκαν πριν απ' όλους οι Κρητικοί ως πρωτοπαλίκαρα του βενιζελισμού και οι πρόσφυγες από την οθωμανική Ανατολή. Οι τελευταίοι συλλήβδην κατατάσσονταν στη «σπείρα των βενιζελικών». Σύμφωνα με τον Γ. Βεντήρη «ωδηγούντο πλησίον του φθισιατρείου Σωτηρία Μικρασιάται κυρίως πρόσφυγες και εθανατώνοντο ως κατάσκοποι των Αγγλογάλλων». Οχι μόνο εκεί, αλλά στους δρόμους και τα «μικρά φρουραρχεία» (συνοικιακά κέντρα των Επιστράτων), όπως προσθέτουν άλλοι μελετητές της περιόδου.

Εν ψυχρώ δολοφονίες

Ο Χουρμούζιος παραθέτει ορισμένα συγκλονιστικά στοιχεία για εν ψυχρώ δολοφονίες. Οπως επίσης και για μαζικές εκτελέσεις σε στρατόπεδο Πυροβολικού στις όχθες του Ιλισού, στο Γουδί και στο Πεδίον του Αρεως. Ανώνυμοι πρόσφυγες, άγνωστοι μεταξύ αγνώστων, χωρίς να υπάρχει κάποιος γα να τους αναζητήσει, θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους.

Ο ιστορικός Π. Πετρίδης σημειώνοντας το γεγονός προσθέτει: «...Οι πρόσφυγες σκοτώθηκαν επειδή ήταν πρόσφυγες. Οι δολοφονίες αποτελούσαν εν ψυχρώ και απρόσωπα εγκλήματα μίσους, το οποίο είχε καλλιεργηθεί συστηματικά από τα μέσα ενημέρωσης. Επιστέγασαν έτσι την πολιτική της κυβέρνησης η οποία είχε απαλλάξει την πρωτεύουσα από αρκετές χιλιάδες άλλους πρόσφυγες, στέλνοντάς τους να αποδεκατιστούν από την πείνα και τις επιδημίες σ' ένα αυτοσχέδιο στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Σούδα (Κρήτη)...».

Τ. Κατσιμάρδος

katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/h_friki_ton_noembrianon-64732382/