ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ - DECEMBER - ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ

Ο Δεκέμβριος μπροστά στη φωτιά της εστίας. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας με τους μήνες στον ναό του Αγίου Ισιδώρου της Λεόν, Ισπανία

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

Των Στράτου Θεοδοσίου, Μάνου Δανέζη

Επικ. καθηγητών Αστροφυσικής

στο Τμήμα Φυσικής, του Πανεπιστημίου Αθηνών

Ο ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ, ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου, με διάρκεια 31 ημερών, ήταν ο δέκατος μήνας (December) του αρχαίου δεκάμηνου ρωμαϊκού ημερολογίου -decern στα λατινικά σημαίνει δέκα. Αργότερα μετακινήθηκε στη δωδέκατη θέση, χωρίς όμως να αλλάξει η ονομασία του ούτε και όταν ο αυτοκράτορας Λούκιος Κόμμοδος (161-192 μ.Χ.) θέλησε να τον μετονομάσει σε Αμαζόνιο (Amazonius), προς τιμήν της όμορφης συζύγου του, που τη μορφή της -ως αμαζόνα- είχε χαραγμένη στον δακτυλιόλιθό του (Ηρωδιαν. 1,14, 9).

Στη Ρώμη γιορτάζονταν, από τις 17 έως τις 23 Δεκεμβρίου, τα Σατουρνάλια, προς τιμήν του θεού Saturnus (Κρόνος), πρώτου μυθικού βασιλιά του Λατίου. Κοινή αγροτική γιορτή μέχρι το 217 π.Χ., τα Σατουρνάλια έγιναν μια από τις σπουδαιότερες γιορτές των Ρωμαίων. Στις επτά ημέρες της διάρκειας της τελούνταν θυσίες, γίνονταν συμπόσια και ανταλλάσσονταν δώρα. Μέσα σε ατμόσφαιρα γενικής ευφορίας, παραμεριζόταν κάθε κοινωνική διάκριση, διακόπτονταν οι δίκες, τα μαθήματα και οι πολεμικές επιχειρήσεις, αμνηστεύονταν κρατούμενοι, οι δούλοι εξισώνονταν με τους κυρίους τους και, κατ' εξαίρεσιν, έπαιρναν μέρος μαζί τους στα τυχερά παιχνίδια, που οργίαζαν τις μέρες αυτές.

Ακολουθούσε, στις 25 Δεκεμβρίου, η γιορτή του χειμερινού ηλιοστασίου, τα Βρουμάλια ή Μπρουμάλια. Η ονομασία προέρχεται από το λατινικό bruma, που υποδηλώνει τη χειμερινή τροπή, δηλαδή τη μικρότερη μέρα του έτους (dies brevissima, brevma). Γενέθλια ημέρα του Μίθρα, του αήττητου Ηλιου (Dies Natalis Invicti Sous), η γιορτή αυτή συνδυαζόταν με τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια και πιθανώς με τα ελληνικά Κρόνια (12η Εκατομβαιώνος), με σημαντικές επιδράσεις από τις γιορτές της Δήμητρας και του Διονύσου. Η χριστουγεννιάτικη χοιροφαγία είναι, ως γνωστόν, μακραίωνη επιβίωση αρχαίου ρωμαϊκού εθίμου: στα Σατουρνάλια, για να εξασφαλιστεί η ευφορία της γης    θυσίαζαν    στον    Κρόνο (Saturnus) και τη Δήμητρα (Ceres) χοίρους και κατανάλωναν το κρέας τους σε κοινά συμπόσια.

Στο Βυζάντιο τα Βρουμάλια άρχιζαν στις 24 Δεκεμβρίου και διαρκούσαν ως τις 17 Ιανουαρίου, δηλαδή 24 ημέρες, έτσι ώστε την πρώτη ημέρα τους να γιορτάζουν όσοι το όνομα τους άρχιζε από Α, τη δεύτερη όσοι το όνομα τους άρχιζε από Β κ.ο.κ. μέχρι να εξαντληθεί το αλφάβητο. Τις ημέρες αυτές οι αυτοκράτορες πρόσφεραν δώρα σε φίλους, συγγενείς και στο προσωπικό των ανακτόρων.

Τις γιορτές αυτές κατάργησε επίσημα η Σύνοδος της Ρώμης το 743, ουσιαστικά όμως διατηρήθηκαν στον απλό λαό μέχρι περίπου τον 12ο αιώνα. Το ίδιο και οι πολλές άλλες παγανιστικές εορτές του Δεκεμβρίου, που η μεγάλη απήχηση τους στα λαϊκά ιδίως στρώματα είχε ωθήσει την Εκκλησία στην επίσημη καταδίκη τους με τον 62ο κανόνα της εν Τρούλλω ΣΤ’ Οικουμενικής Συνόδου, το 680, αν και οι χριστιανοί στη θέση τους γιόρταζαν μαζί τη Γέννηση, την Περιτομή και τη Βάπτιση του Χριστού.

Υπό την πίεση των μεγάλων χριστιανικών γιορτών, οι αρχαίες γιορτές εξαλείφθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Έμειναν όμως, μέχρι και τις μέρες μας, οι δοξασίες, οι θρύλοι και ο μεταφυσικός φόβος για τα δαιμονικά του Δωδεκαημέρου: τους δικούς μας καλικάντζαρους· τους loups-garous (λυκάνθρωπους), που σε περιοχές της Γαλλίας πίστευαν ότι βγαίνουν τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων και τρώνε σκυλιά· τον «άγριο κυνηγό», τη «μανιακή στρατιά» και τις «αγριογυναίκες» από τους οποίους φυλάγονταν το Δωδεκαήμερο οι Γερμανοί· τα δαιμόνια που σπέρνουν τον πανικό, όπως πίστευαν οι Σκανδιναβοί.

Οι δοξασίες αυτές του Δωδεκαημέρου (από τα Χριστούγεννα μέχρι την παραμονή των Θεοφανίων) έχουν κοινή προέλευση τις ειδωλολατρικές γιορτές που σχετίζονταν κυρίως με το χειμερινό ηλιοστάσιο: τα Larentalia ή Accalia (23 Δεκεμβρίου) προς τιμήν της Ακκας Λαρεντίας (Acca Larentia), τα Μπρουμάλια (Brumalia), τα γενέθλια του Μίθρα (25 Δεκεμβρίου), τις Καλένδες Ιανουαρίου (Calendae Januariae), την 1η Ιανουαρίου, και τα Vota-votorum Nuncopatio στις Feriae Festivae (Τεταγμένες Εορτές), στις 3 Ιανουαρίου.

Τα Βοτά (Vota), προς τιμήν του Πάνος (Παν>πανικός), εορτάζονταν στη Ρώμη αρχικά την 1η Ιανουαρίου, με θυσίες και ευχετήριες εκδηλώσεις για το καλό της πόλης. Το 44 π.Χ. προστέθηκαν δεήσεις για τον αυτοκράτορα και ο εορτασμός μεταφέρθηκε στις 3 Ιανουαρίου.

Στα Λαρεντάλια τελούνταν νεκρικές θυσίες από τον Μεγάλο Ποντίφηκα. Η Ακκα Λαρεντία εθεωρείτο, κατά τη ρωμαϊκή μυθολογική παράδοση, η λύκαινα (lupa feta) που θήλασε τον Ρωμύλο και τον Ρώμο. Οι αγρότες γύρω από τη Ρώμη λάτρευαν με το ίδιο όνομα μια θεότητα της γης, προστάτιδα της γεωργίας, την Dea Dia (Θεά Δία). Οι δύο θεές είναι μάλλον δύο μορφές μιας και της αυτής θεότητας. Η Acca Larentia είναι καθαρά μυθολογική: θεωρείται, εκτός από τροφός του Ρωμύλου και του Ρώμου, και μητέρα των Λαρήτων (Lares), των εφεστίων θεών, και των 12 Arvales fratres, των Αρουραίων αδελφών (από το αρχαιοελληνικό άρουρα, που σημαίνει γη, εξού και αρουραίος: ο προερχόμενος από τη μητέρα γη και, κατ' επέκτασιν, ο αγροτικός), αλλά και ερωμένη του Ηρακλή, και συχνά ταυτίζεται με τις επίσης χθόνιες θεότητες Φλόρα (Flora) και Φαύνη (Fauna ή Fauta ή Fatua). Η Dea Dia, αφετέρου, ταυτίζεται με τις παλαιότερες θεότητες του Λατίου Ops (Ρέα ή Κυβέλη), Tellus (Γη) και Ceres (Δήμητρα).

Χοιροσφαγιο, από την εικονογράφηση του μεσαιωνικού χειρογράφου Breviari d' amor (φωτ.: 7. P. Higuera, «Medieval Calendars», Λονδίνο)

Τα Χριστούγεννα, η κατά σύμβαση γενέθλια ημέρα του Ιησού Χριστού, την οποία η Εκκλησία θέσπισε στη θέση των Σατουρναλίων και των Μπρουμαλίων, αντικατέστησε στους βορειότερους από τους ευρωπαϊκούς λαούς, τους Σκανδιναβούς, μια σειρά από παγανιστικές ηλιολατρικές εορτές στο τέλος Δεκεμβρίου. Οι γιορτές αυτές, κοινές και στους αγγλοσαξωνικούς λαούς, λεγόταν Yule, ονομασία ταυτόσημη σήμερα με τα Χριστούγεννα (Yule=Christmas festival), αλλά που παλιότερα πιθανώς σήμαινε «δίσκος» ή «τροχός» και συμβόλιζε την είσοδο του δίσκου του Ηλίου στο χειμερινό ηλιοστάσιο (22 Δεκ.). Επίσης Yule log ονομάζονταν οι φωτιές που άναβαν την ημέρα του χειμερινού ηλιοστασίου για να χαιρετίσουν την επάνοδο του Ήλιου στο βόρειο ημισφαίριο. Από το πανάρχαιο αυτό έθιμο των Βορειοευρωπαίων παγανιστών επιβιώνουν οι ευρωπαϊκές χριστουγεννιάτικες ευχές «God Jul», «Gloedeling Jul», «Hauskaa Joulua» κ.ά., που αναφέρονται μεν στον γιορτινό περίγυρο των Χριστουγέννων, ουσιαστικά όμως υπενθυμίζουν τους εορτασμούς προς τιμήν του Ανίκητου φωτοδότη και ζωοδότη Ήλιου.

Ένα άλλο βορειοευρωπαϊκό έθιμο είναι το Jul-klapp: τη νύχτα των Χριστουγέννων νεαρά συνήθως άτομα, καβάλα σε τράγους(!), πετούν στα σπίτια δώρα και πειράγματα ή ερωτόλογα, και σπεύδουν να εξαφανιστούν πριν αναγνωριστούν.

Ένα ενδιαφέρον εθιμικό δρώμενο του χειμερινού ηλιοστασίου τηρείται μέχρι σήμερα στο Ζάλτσμπουργκ (Αυστρία): οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε δύο ομάδες, τους Καθαρούς και τους Ακάθαρτους. Οι Καθαροί, ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία -σκουροπράσινο σακάκι και μαύρο δερμάτινο παντελόνι- φορούν στο κεφάλι ένα είδος ψεύτικης κόμμωσης σε διάφορα σχήματα, που πολλές φορές φτάνει σε ύψος τα τρία μέτρα και σε βάρος τα είκοσι πέντε κιλά! Οι Ακάθαρτοι φορούν προβιές και στα πρόσωπα τους άγριες μάσκες. Η γιορτή αυτή, κατά την παράδοση, έλκει την καταγωγή της από τη λατρεία της τευτονικής θεάς της γονιμότητας Πέρτχα ή Πέρχθα.

Βάσου Γερμένη «Χειμωνιάτικο τοπίο» (ελαιογραφία σε μουσαμά 72x120,5 εκ.

Στο καλαντάρι του λαού μας ο Δεκέμβριος αναφέρεται γενικά ως Γιορτινός, λόγω των πολλών θρησκευτικών γιορτών του, και, ειδικά, Αϊ-Νικολιάτης ή Παππού-Νικόλας -αλλά και «Νικολοβάρβαρα», από τις γιορτές του αγίου Νικολάου και της αγίας Βαρβάρας, και κυρ-Λευτέρης, από τη γιορτή του αγίου Ελευθερίου (15 Δεκεμβρίου), που χαρίζει «καλή λευτεριά» στις έγκυες.

Η μέρα αρχίζει βέβαια να μεγαλώνει μετά τις 22 Δεκεμβρίου, αλλά η λαϊκή παράδοση, βιαστική, από της αγίας Άννας (9 Δεκεμβρίου) ήδη αναφέρει ότι «η μέρα παίρνει ανάσα» ή «άνεση», και ότι από του αγίου Σπυρίδωνα (12 Δεκεμβρίου) «η μέρα παίρνει ένα σπυρί», δηλαδή λίγο λίγο μεγαλώνει, και ότι η αύξηση αυτή γίνεται μία ολόκληρη ώρα τα Χριστούγεννα. Απ' αυτό και η ρήση: «Χριστός γεννάται, ώρα γεννάται».

Καθώς οι πιο κρύες ημέρες του έτους θεωρούνται τα Νικολοβάρβαρα, τις γιορτές των αγίων Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου), Σάββα (5 Δεκεμβρίου) και Νικολάου (6 Δεκεμβρίου), η παράδοση λέει γι' αυτούς τους τρεις αγίους: «Η αγία-Βαρβάρα βαρβαρώνει (το κρύο), ο αϊ-Σάββας σαβανώνει κι ο αϊ-Νικόλας παραχώνει». Επίσης, «Τα Νικολοβάρβαρα κάνει νερά και χιόνια», λέει ο λαός, και οι ναυτικοί μας συμπληρώνουν: «Τ' αϊ-Νικολοβάρβαρα, κατεβασιές και χιόνια, μπουράσκες και τελώνια».

Ο Δεκέμβριος λέγεται και Άσπρος μήνας ή Ασπρομηνάς στη Μακεδονία, κι αλλού Χιονιάς, για το πυκνό χιόνι του, ιδίως τα Χριστούγεννα: «Χριστούγεννα-Χριστόχιονα». Παλιότερα στον Πόντο ονομαζόταν Χριστιανάρης, στη Λέσβο Χριστουγεννιάτης, στη Ρόδο Χριστουγεννάρης και αλλού Χριστουγεννάς. Για τους ορθόδοξους η πραγματική αρχή του καινούργιου χρόνου είναι τα Χριστούγεννα: «Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου». Αν κάτι κάνει καινούργιο τον χρόνο αυτό δεν είναι η εναλλαγή κάποιων αριθμών, αλλά η είσοδος του Υιού και Λόγου του Θεού μέσα στον χρόνο της ιστορίας του ανθρώπου.

Τοιχογραφία με τους μήνες στον ναό του Αγίου Ισιδώρου της Λεόν

 ΟΙ ΜΗΝΕΣ

Ο ΜΗΝΑΣ είναι το χρονικό διάστημα που ισούται με το ένα δωδέκατο τον πολιτικού έτους. Οι δώδεκα αυτές, καθιερωμένες από την αρχαιότητα, υποδιαιρέσεις είναι οι μήνες.

Από την αρχαιότητα η Σελήνη υπήρξε το μέτρο διάρκειας του μήνα, και στην αρχαϊκή ονομασία της «μήνη» οφείλει το χρονικό αυτό διάστημα το όνομα του: μήνας είναι το χρονικό διάστημα που απαιτείται για να κάνει η Σελήνη μια πλήρη περιφορά γύρω από τον πλανήτη μας.

Η ανώμαλη όμως κίνηση της Σελήνης γύρω από τη Γη, καθώς και ο συνδυασμός της κίνησης αυτής με την κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο, συνετέλεσαν στο να εισαχθούν διάφορα είδη μηνών. Από αυτά μας ενδιαφέρει ημερολογιακά ο συνοδικός μήνας, αφού τα πρωτογενή σεληνιακά ημερολόγια βασίστηκαν στη διάρκεια του. Η φάση της πανσελήνου στη γλώσσα των αστρονόμων αναφέρεται ως «αντίθεση της Σελήνης», ενώ η φάση της νέας Σελήνης ονομάζεται «σύνοδος». Το χρονικό διάστημα μεταξύ δύο «συνόδων» ονομάστηκε συνοδικός ή σεληνιακός μήνας.

Ο συνοδικός μήνας, ο ευκολότερα αντιληπτός από τον άνθρωπο μήνας, έχει διάρκεια 29 ημέρες, 12 ώρες, 44 πρώτα λεπτά και 2,9 δευτερόλεπτα ή 29,530589 ημέρες. Επειδή όμως η διάρκεια του συνοδικού μήνα δεν είναι ακέραιος αριθμός ημερών, για θρησκευτικούς και πολιτικούς λόγους οι μήνες στα σεληνιακά και σεληνοηλιακά ημερολόγια υπολογίζονται άλλοτε με 29 και άλλοτε με 30 ημέρες.

Ας σημειωθεί ότι η ελληνική λέξη μήνας, είναι αντίστοιχη με τη λατινική λέξη mensis, την ιταλική mese, την ισπανική mes, τη γαλλική mois, την αγγλική month, τη γερμανική Monat, τη γοτθική menoths, τη σαξονική manoth, τη νορμανδική manathr, τη ρωσική «μέσιατς», τη λεττονική menesis κ. ά. Αυτό σημαίνει ότι τουλάχιστον στις ευρωπαϊκές γλώσσες η ρίζα της λέξης για το μήνα είναι κοινή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Στράτου Θεοδοσίου-Μάνου Δανέζη, Μετρώντας τον άχρονο Χρόνο. Ο χρόνος στην Αστρονομία, Αθήνα 1994.

Των ίδιων, Η Οδύσσεια των ημερολογίων, Αθήνα 1995. Των ίδιων, Τα άστρα και οι Μύθοι τους.   Εισαγωγή  στην Ουρανογραφία, Αθήνα 1991.

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ