ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΣ : H KATAΣΚΟΠΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ

Ο ιστορικός Ανδρέας Γερολυμάτος

ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΣ :

H KATAΣΚΟΠΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ

Γράφει η ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΣΑΝΟΥΔΟΥ

Μηχανορραφίες, σαμποτάζ, προδοσίες και κομμουνιστές μυστικοί πράκτορες: Όπως την αφηγείται ο καθηγητής Ιστορίας Ανδρέας Γερολυμάτος, η ιστορία της κατασκοπείας στην κατοχική Ελλάδα θυμίζει θρίλερ μυστηρίου. Μολονότι ο ανταρτοπόλεμος και η δράση οργανώσεων όπως το ΕΑΜ έχουν μέχρι σήμερα σχεδόν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των ιστορικών, ο κάτοχος της Έδρας Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Simon Fraser, στο Βανκούβερ του Καναδά, θεωρεί πως η συμβολή των περίπου 3.000 Ελλήνων πρακτόρων, που συνεργάστηκαν με τη βρετανική μυστική παραστρατιωτική υπηρεσία Special Operations Executive (Επιχειρήσεις Ειδικών Αποστολών) στη διάρκεια της Κατοχής, υπήρξε εξίσου σημαντική με την ένοπλη αντίσταση. Άλλωστε, με πρωτοβουλία της SOE οργανώθηκε, τον Νοέμβριο του 1942, η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, που αποτέλεσε το «πρώτο μεγάλο σαμποτάζ στην Ευρώπη» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αν και εγκατέλειψε την Ελλάδα μαζί με την οικογένειά του σε ηλικία έξι ετών, ο Ανδρέας Γερολυμάτος διατηρεί στενές επαφές με τη χώρα όπου γεννήθηκε. Εκτός από διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών «Σταύρος Νιάρχος» στο Πανεπιστήμιο Simon Fraser, είναι συγγραφέας μιας σειράς βιβλίων για τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας, ενώ το γεγονός ότι βρίσκεται σε «ασφαλή» απόσταση από τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα του επιτρέπει να καταπιάνεται με αγνοημένα ή ευαίσθητα ζητήματα του πρόσφατου παρελθόντος.

Το Μάρτιο του 2014 ο Ανδρέας Γερολυμάτος έδωσε διάλεξη στο Κολλέγιο Deree με θέμα «Ο σκιώδης πόλεμος: Κατασκοπεία στην κατεχόμενη Ελλάδα, 1941-1944».  

Με εντολή Τσόρτσιλ

Το 1939, με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το ενδιαφέρον της βρετανικής κυβέρνησης για την Ελλάδα και τη φαινομενικά «φιλογερμανική» κυβέρνηση Μεταξά αντανακλάται στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό κατασκόπων της Secret Intelligence Service (Υπηρεσία Μυστικών Πληροφοριών), που εγκαθίστανται σε ελληνικό έδαφος. Λίγο αργότερα, τον Ιούλιο του 1940, ιδρύεται η SOE με εντολή του Τσόρτσιλ και απώτερο στόχο να αναλάβει τις «βρώμικες» δουλειές που αδυνατούσε να διεκπεραιώσει η –στελεχωμένη ως επί το πλείστον από μέλη της αριστοκρατικής τάξης– SIS, όπως δολιοφθορές και συνεργασίες με αντιστασιακούς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Παρότι επισήμως συγχαίρουν τον Μεταξά για το «Όχι», οι Βρετανοί διατηρούν τις επιφυλάξεις τους. Άλλωστε, μπορούν ήδη να προβλέψουν πως «η Ελλάδα θα περάσει Κατοχή», εξηγεί ο κ. Γερολυμάτος: « Έχοντας καταφέρει να αποκρυπτογραφήσουν των κώδικα που χρησιμοποιούσαν οι δυνάμεις του Άξονα για την αποστολή κρυπτογραφημένων μηνυμάτων, και γνωρίζουν για την επικείμενη επίθεση της Γερμανίας στην Ελλάδα από το φθινόπωρο του 1942».

Το «μεγαλύτερο μυστικό του πολέμου», η τεράστια επιχείρηση αποκρυπτογράφησης, έφτασε να απασχολεί έως και 5.000 άτομα στις κεντρικές της εγκαταστάσεις, στο Bletchley Park της Αγγλίας, όμως η ύπαρξή της δεν αποκαλύφθηκε παρά τρεις δεκαετίες αργότερα, το 1973.

Σταδιακά, οι απεσταλμένοι της SOE στην Ελλάδα χτίζουν ένα δίκτυο επαφών, αναζητώντας τους υποψήφιους συνεργάτες μεταξύ ατόμων που ήταν εξοικειωμένα με τη ζωή στην παρανομία – δηλαδή «κομμουνιστές, αναρχικοί και Βενιζελικοί», αναφέρει ο καθηγητής.

Λόγω της εχθρικής τους στάσης απέναντι στο καθεστώς Μεταξά, οι συγκεκριμένες ομάδες ατόμων δεν θεωρούσαν ότι «πρόδιδαν την πατρίδα τους» συνεργαζόμενοι με Βρετανούς κατασκόπους. Φυσικά, ο αριθμός των Ελλήνων πρακτόρων της SOE αυξήθηκε σημαντικά στη διάρκεια της Κατοχής, αγγίζοντας έως και τους 3.000. Πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε αρχικά ο Γεράσιμος Αλεξάτος με το κωδικό όνομα «Οδυσσέας». Διαβάζοντας τις καλογραμμένες εκθέσεις του Αλεξάτου, ο κ. Γερολυμάτος άρχισε να αμφιβάλλει για το αν επρόκειτο πράγματι για έναν αμόρφωτο λαθρέμπορο, ενώ μετά το τέλος του Πολέμου τα ίχνη αυτής της αινιγματικής προσωπικότητας χάνονται οριστικά. Σίγουρα, πάντως, ο «Οδυσσέας» κινείτο σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες στον «Προμηθέα» – τον Βενιζελικό Ευριπίδη Μπακιρτζή ή «κόκκινο συνταγματάρχη», στον οποίο εμπιστεύτηκαν έναν ασύρματο οι Βρετανοί πράκτορες, όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα με την είσοδο των Γερμανών.

Καθοριστικό ρόλο στην πορεία των γεγονότων διαδραμάτισε, άθελά του, ο Άγγλος αξιωματικός John Atkinson. Ένας από τους στρατιώτες που βρήκε καταφύγιο στα σπίτια ελληνικών οικογενειών – και μάλιστα της υψηλής τάξης – όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Αθήνα, ο Atkinson κατάφερε να διαφύγει στη Μέση Ανατολή και λίγο αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα, προκειμένου να βοηθήσει την απόδραση άλλων στρατιωτών, με έδρα του τη μυστική βάση της SOE στην Αντίπαρο. Σύντομα, άρχισε να εμπλέκεται και σε άλλες παράνομες δραστηριότητες, όπως το σαμποτάζ ιταλικών πλοίων, χωρίς να παίρνει τις απαραίτητες προφυλάξεις – αντίθετα, κρατούσε σημειώσεις από κάθε επιχείρηση και ουδέποτε κατέστρεψε τον κατάλογο με τα ονόματα πρακτόρων, που του είχαν εμπιστευτεί. Στις αρχές του 1942, μία από τις πολλές γυναίκες, με τις οποίες διατηρούσε σχέσεις ο περιπετειώδης Atkinson, «τον πρόδωσε καταδίδοντάς τον στην αντικατασκοπεία», υποστηρίζει ο κ. Γερολυμάτος.

Τελικά, έπειτα από σύντομη μάχη, ο Βρετανός συνελήφθη από τους Ιταλούς και ομολόγησε τα πάντα, προκαλώντας τη σύλληψη πάνω από 50 κατασκόπων και αναγκάζοντας άλλους, μεταξύ των οποίων ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, να εγκαταλείψουν την Ελλάδα. Έτσι, σύμφωνα με τον Έλληνα ιστορικό, «χάθηκαν οι φυσικοί ηγέτες της χώρας, αφήνοντας ένα κενό, το οποίο κατέλαβαν τα ακραία στοιχεία». Στη λίστα με τα ονόματα, η οποία έπεσε στα χέρια των Ιταλών, ήταν και το όνομα του Μπακιρτζή.

 British Intelligence Officersστην Ελλάδα 1940

Η SOE και το ΕΑΜ

Μετά τη διαφυγή του, τον ρόλο του «Προμηθέα ΙΙ» ανέλαβε ο Χαράλαμπος Κουτσογιαννόπουλος. Ένα χρόνο αργότερα, ο Κουτσογιαννόπουλος συνελήφθη μαζί με όλα σχεδόν τα μέλη του δικτύου και γλίτωσε την εκτέλεση μόνο χάρη στην παρέμβαση ενός άλλου πράκτορα της SOE, του Ιωάννη Πελτέκη, ο οποίος είχε καταφέρει να αποκτήσει πρόσβαση στο γραφείο του αρμόδιου Γερμανού στρατηγού. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η «βρετανική ιστορία επιχείρησε να διαγράψει τον Atkinson», όπως αναφέρει ο κ. Γερολυμάτος, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να εξαφανίσει τα αρχεία για το υποβρύχιο «Τriumph» που «βυθίστηκε στη διάρκεια της μάχης με τους Ιταλούς». Ο Atkinson τελικά εκτελέστηκε με εντολή των Γερμανών, όμως για όσο διάστημα παρέμεινε στη φυλακή, «του έφερναν φαγητό όμορφες γυναίκες», συνεχίζει ο καθηγητής.

Μέχρι το τέλος του Πολέμου, η SOE διατηρούσε επαφές με όλες τις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις, ενώ οι Βρετανοί πράκτορές της, με επικεφαλής τον Chris «Monty» Woodhouse και τον Eddie Myers, μεσολάβησαν για να επιτευχθεί η συνεργασία μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην «Επιχείρηση Χάρλινγκ» – την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Αργότερα, εντούτοις, η Υπηρεσία κατηγορήθηκε από την ίδια τη βρετανική κυβέρνηση επειδή διατηρούσε επαφές με αντιστασιακούς, και ιδιαίτερα το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, ενώ επισήμως η Βρετανία στήριζε «την αποκατάσταση της μοναρχίας στην Ελλάδα», τονίζει ο κ. Γερολυμάτος. Κατά συνέπεια, η SOE απέσυρε τη στήριξή της από το ΕΑΜ.

​​Τα βιβλία του Ανδρέα Γερολυμάτου, που κυκλοφορούν στα ελληνικά: «Συγκρούσεις στα Βαλκάνια» (εκδ. Σαββάλας), «Κόκκινη Ακρόπολη, μαύρος τρόμος» (εκδ. Κοχλίας), «Κατασκοπεία στην αρχαία Ελλάδα» (εκδ. Κάκτος).

 «Ζούμε με το δάνειο των αρχαίων Ελλήνων»

ΜΙΑ ΜΙΝΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΝΑ ΓΡΙΜΑΝΗ

Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;

Είμαι παιδί μεταναστών, που έφυγαν από την Ελλάδα το 1957, και από τα έξι μου χρόνια μεγάλωσα ως Έλληνας της διασποράς, διατηρώντας την ελληνικότητα μου και σαν συνείδηση και σαν αίσθημα. Με τον καιρό κατάλαβα ότι, όσο μακριά και αν βρίσκεται κανείς από την ελληνική ζωή και από τα ελληνικά γράμματα, κάτι μέσα του διασώζεται, ακέραια «ελληνικό»! Στην Αμερική, σήμερα, παρατηρούμε δύο φαινόμενα: έναν φοιτητή που μπορεί να μάθει τέλεια ελληνικά αλλά, ας πούμε, είναι Κινέζος και η γνώση της γλώσσας δεν τον κάνει Έλληνα. Και έναν Έλληνα 5ης γενιάς στο Βανκούβερ, που μιλάει ελάχιστα ελληνικά, αλλά γνωρίζει την ιστορία (έστω και μεταφρασμένη), είναι ορθόδοξος και τηρεί τα έθιμα, δηλαδή αισθάνεται την ελληνικότητα του. Η γλώσσα πιστεύω ότι είναι τεχνικό εργαλείο, ενώ αυτό που θα μείνει κυρίως για τους Έλληνες της διασποράς είναι η διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας - αυτή διαμορφώνει την ελληνική συνείδηση.

Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.

Το μπλε ματάκι, πάντα μου θυμίζει την_ Ελλάδα.

Η υπέροχη εκδοχή του Έλληνα.

Ο Έλληνας με φαντασία. Ότι περίφημο έκαναν οι Έλληνες, όσο μακριά και αν έφτασαν, σε όποια μεριά του κόσμου, θεωρώ ότι το κατόρθωσαν γιατί διέθεταν φαντασία. Αυτό που με χαλάει. Ο εγωισμός, ότι ως Έλληνες είμαστε οι καλύτεροι.

Ο Έλληνας της νέας εποχής παράγει πολιτισμό ή μένει προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;

Με τον πολιτισμό, ο σημερινός Έλληνας, όπως κάθε άλλος άνθρωπος του πλανήτη, έχει ένα ανοιχτό ζήτημα, γιατί ο «σύγχρονος πολιτισμός» είναι το παρόν, δημιουργείται τώρα, χωρίς πραγματικά να γνωρίζουμε την οριστική μορφή που θα πάρει. Στην εποχή της τεχνολογίας και των μίντια, οι τάσεις αλλάζουν καθημερινά και ο Έλληνας δεν δημιουργεί όπως στο παρελθόν. Βέβαια, έχουμε παραδείγματα όπως ο καταπληκτικός Κώστας Γαβράς, ο οποίος ζει στη Γαλλία, είναι διεθνής σκηνοθέτης, αλλά οι ταινίες του, στο υπόβαθρο τους, πιστεύω ότι είναι ελληνικές.

Με ποια ταυτότητα οι Έλληνες περιέρχονται τον σύγχρονο κόσμο;

Με την ελληνική. Ωστόσο, ο σύγχρονος Έλληνας είναι πιο νευρικός και περπατάει πιο γρήγορα, προβάλλει την ανησυχία του για το μέλλον και ζει στην Ελλάδα σαν σε γκέτο, θεωρώντας ότι η χώρα του αποτελεί το επίκεντρο του κόσμου. Απεναντίας, η σημερινή Ελλάδα στο εξωτερικό, εκτός από εξαιρέσεις, ταυτοποιείται με την ακριβή άμμο και τη θάλασσα. Σε ένα μεγάλο βιβλιοπωλείο στη Νέα Υόρκη ή στη Βοστώνη θα βρεις τα έργα των Ελλήνων κλασικών αλλά όχι των συγχρόνων, η παρουσία των οποίων δεν ξεπερνά τα σύνορα της Ευρώπης. Κι εδώ, η ελληνική Πολιτεία οφείλει να συμβάλει, στέλνοντας στην Αμερική, όχι μόνο πολιτικούς, αλλά και Έλληνες δημιουργούς.

Στην έδρα των Νεοελληνικών Σπουδών στον Καναδά, έχουμε ανά χρόνο περίπου πεντακόσιους φοιτητές και σχεδόν όλοι είναι Καναδοί, Κινέζοι, Ινδοί, Πακιστανοί.

Ο Έλληνας ποιητής μου.

Από τους κλασικούς ο Γιώργος Σεφέρης. Από τους σύγχρονους, επικοινωνώ με την ποίηση του Ντίνου Σιώτη και του Γιώργου Χουλιάρα.

Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.

Η αυτοεκτίμηση - ο Έλληνας ποτέ δεν τη χάνει.

Η οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη - ορίστε την.                                       

Είναι λίγο χαλασμένος ο δρόμος, αλλά οι Έλληνες, συνήθως, γνωρίζουν τον τρόπο για να ξεπερνούν τα εμπόδια. Στη πραγματικότητα, η οδός των Ελλήνων -«the greek street»- είναι πνευματική και, κάποτε, παγκόσμια διακριτή. Σήμερα, οι σύγχρονες ελληνικές ιδέες βράζουν στην Ελλάδα. Ζούμε με το δάνειο των αρχαίων Ελλήνων.        |

* Ο Ανδρέας Γερολυμάτος είναι καθηγητής Ιστορίας και κατέχει την έδρα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Simon Fraser στον Καναδά.

www.kathimerini.gr