Στα δίχτυα του αφανισμού οι αθώοι γίγαντες των ελληνικών θαλασσών

ΤΟΥ ΔΑΥΙΔ Κ0ΥΤΣ0ΠΑΝΝ0Π0ΥΛ0Υ

dkoutsogiannopoulos@gmail.com

Τον κώδωνα του κινδύνου κρούουν οι διεθνείς οργανισμοί επισημαίνοντας ότι πάνω από το 50% των καρχαριών της Μεσογείου κινδυνεύουν με εξαφάνιση, καθώς εξολοθρεύονται από τις σύγχρονες μορφές της βιομηχανικής αλιείας. Στην Ελλάδα ζουν περίπου 39 είδη ενώ αν και στη συνείδηση των περισσοτέρων έχει καθιερωθεί ως αιμοβόρος κυνηγός, τα τελευταία 150 χρόνια έχουν καταγραφεί μόλις 15 επιθέσεις

ΠΟΛΛΟΙ επιστήμονες της θάλασσας πιστεύουν   ότι το κακό ξεκίνησε το 1975 με ένα από τα μεγαλύτερα μπλοκμπάστερ του αμερικανικού κινηματογράφου. Το «Jaws» του Στίβεν Σπίλμπεργκ -τα γνωστά «Σαγόνια του Καρχαρία»- έπαιξε τεράστιο ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο στη δημιουργία μιας λανθασμένης αντίληψης που έκτοτε χαρακτηρίζει τη σχέση μας με τα θαυμαστά αυτά ζώα: οι θάλασσες είναι γεμάτες από τεράστιους αιμοβόρους καρχαρίες που θέλουν να μας κατασπαράξουν. Και η ακραία αντίδραση του ελληνικού κοινού δεν άργησε να αποδείξει τη διαχρονική έλλειψη ρασιοναλισμού. Στη συνείδηση των περισσοτέρων ο καρχαρίας έχει καθιερωθεί ως το πιο επικίνδυνο πράγμα που συναντά κανείς στη θάλασσα, ασχέτως αν είναι ελάχιστοι οι κολυμβητές που τους έχουν αντικρίσει ή αν στη χώρα μας οι επιβεβαιωμένες επιθέσεις είναι πολύ λίγες.

Αυτή η ευρέως διαδεδομένη φοβική άποψη υπήρξε και το μεγαλύτερο άλλοθι για τη συστηματική υπεραλίευση και τις εκατόμβες των μεγάλων καρχαριών σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του '80 και μετά, που πλέον έχουν φέρει στα όρια της επιβίωσης είδη που κολυμπούν στις θάλασσες εδώ και 350 εκατ. χρόνια.

Οικολογική σημασία.

Οι καρχαρίες είναι ψάρια που ανήκουν στην ομοταξία των χονδριχθύων, μια ομάδα ζώων που άρχισε να σχηματίζεται στις θάλασσες στο τέλος του Σιλούριου, περίπου την ίδια εποχή που τα φυτά πρωτοεμφανίστηκαν στη γη. Οι χονδριχθύες, που περιλαμβάνουν τους καρχαρίες, τα σκυλόψαρα, τα αγγελόψαρα και τα σελάχια, παίρνουν το όνομα τους από το υλικό με το οποίο είναι κατασκευασμένος ο σκελετός τους, τον χόνδρο, που είναι πιο ελαφρύς και πιο ευλύγιστος από τα οστά. Ο χόνδρος μάλιστα των καρχαριών αποτελεί και έναν από τους βασικούς λόγους της υπεραλίευσης τους, καθώς χρησιμοποιείται σε διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα, ενώ η παράνομη αλιεία για τα πτερύγια των καρχαριών χρησιμοποιεί συχνά τη δικαιολογία «αλίευμα για φαρμακευτικούς λόγους».

Η επιβίωση τους μέχρι και τις μέρες μας ως κυρίαρχα αρπακτικά των θαλασσών είναι αποτέλεσμα μιας σειράς εξελιγμένων προσαρμογών, στις οποίες ξεχωρίζει το ιδιαίτερα ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα που τους επιτρέπει να αντιλαμβάνονται την παρουσία θηραμάτων ακόμα και όταν αυτά βρίσκονται εκατοντάδες μέτρα μακριά. Οι καρχαρίες είναι είδη με τεράστια οικολογική σημασία, καθώς βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και η παρουσία σε μια περιοχή πολλών διαφορετικών ειδών αποτελεί ένδειξη ενός αδιατάραχτου οικοτόπου.

Μύθοι και αλήθειες.

Εντύπωση προκαλεί ότι η άποψη των Δυτικών για τους καρχαρίες είναι χειρότερη από αυτή των κατοίκων των τροπικών θαλασσών, οι οποίοι ζουν δίπλα τους εδώ και αιώνες, κάτι που εύκολα εξηγείται από την απλή έλλειψη εμπειρικής γνώσης. Οι πρώτοι, οι οποίοι σπάνια συναντούσαν καρχαρίες, τους δαιμονοποίησαν από τα αρχαία χρόνια, ενώ οι δεύτεροι, που σχεδόν κολυμπούσαν μαζί τους, τους λάτρεψαν σαν θεούς. Στη χώρα μας μία από τις πρώτες αναφορές υπήρξε αυτή του Ηροδότου, ο οποίος στην περιγραφή του ναυαγισμένου στην Αθωνική χερσόνησο περσικού στόλου γράφει για τα θηρία του πόντου που κομμάτιαζαν τους Πέρσες. Αργότερα ο Αριστοτέλης στο «Περί τα Ζώα ιστορίαι» περιέγραψε με ακρίβεια πολλά στοιχεία της συμπεριφοράς και της βιολογίας των καρχαριών, ενώ ο Ρωμαίος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος προειδοποιούσε τους δύτες να καλύπτουν τα γυμνά τους άκρα με σκούρα υφάσματα προς αποφυγή επιθέσεων.

Αξίζει μια αναφορά στο παλιό νησιώτικο γνωμικό: «Στου δερματά την αυλή, κοιμούνται σκύλοι» που δήλωνε ότι στα σημεία των νησιών που υπήρχαν βυρσοδεψία -συνήθως πάνω στη θάλασσα για να πετιούνται τα απόβλητα της επεξεργασίας των δερμάτων- εμφανίζονταν καρχαρίες που προφανώς προσελκύονταν από τη μυρωδιά του αίματος.

Η αλήθεια είναι ότι η παρουσία μεγάλων καρχαριών στα πελάγη μας έχει περάσει μάλλον αδιάφορη από το ευρύ κοινό και αυτό γιατί οι πληθυσμοί τους δεν ήταν ποτέ μεγάλοι. Είναι ενδεικτικό ότι οι εμπειρικές ονομασίες σκύλοι, γαλέοι και κοκαλάδες είναι ίδιες για πολλά διαφορετικά είδη, κάτι που σημαίνει ότι το λαϊκό πνεύμα των ψαράδων μας δεν διαχώρισε ποτέ ξεκάθαρα τα είδη των καρχαριών.

Παρ’ όλα αυτά υπέροχα ονόματα, όπως χινόκοτα, σμπρίλιος, λάμια, σαπουνάς και πατερίτσα, επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, ενώ η σύγχυση περιορίζεται κυρίως μόνο πάνω από τους πάγκοι των ψαραγορών, όπου σχεδόν όλοι οι αλιευμένοι καρχαρίες αναφέρονται λανθασμένα και παρανόμως ως «γαλέοι». Όσον αφορά την επικινδυνότητα των καρχαριών στα πελάγη μας, αρκεί να αναφερθεί ότι στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί μόλις 15 επιθέσεις τα τελευταία 150 χρόνια -η τελευταία το 1983, αριθμός πολύ μικρότερος από τους θανάτους που προκαλούνται κάθε καλοκαίρι από πνιγμό ή ταχύπλοα σκάφη. Εντούτοις οι θεάσεις καρχαριών τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί, κάτι που οφείλεται κυρίως στη σύγχρονη τεχνολογία, με τη λήψη φωτογραφιών με το κινητό τηλέφωνο και την ολοένα και πιο εύκολη πρόσβαση στα μακρινά σημεία των θαλασσών όπου ζουν οι μεγάλοι καρχαρίες. Συμφωνά με τη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) του ΟΗΣ, οι χονδριχθύεw αποτελούν το 1%των παγκόσμιων αλιευμάτων, αριθμός που μοιάζει μικρός αλλά που σημαίνει ότι κάθε χρόνο ψαρεύονται 100 εκατ. ζώα. Οι αριθμοί αυτοί είναι πολύ μικρότεροι από τους αληθινούς, καθώς βασίζονται σε στοιχεία που παραδίδουν οι χώρες στον FΑΟ, τα οποία βέβαια δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα για διάφορους λόγους και δεν συμπεριλαμβάνουν τους τεράστιους αριθμούς των «παρεμπιπτόντων αλιευμάτων» (bycatch) από τη βιομηχανικού τύπου αλιεία.

Όσον αφορά την ελληνική εμπειρία, η αλήθεια είναι ότι οι καρχαρίες, εκτός του γνωστού γαλέου, δεν υπήρξαν ποτέ ένα αγαπημένο αλίευμα στις θάλασσες μας και είναι χαρακτηριστικό ότι οι ψαράδες μας πουλούσαν ακριβά μόνο το δέρμα τους, το οποίο χρησιμοποιούνταν σαν γυαλόχαρτο στις κατασκευαστικές εργασίες. Η διαχρονική περιφρόνηση των καρχαριών ως αλιεύματος οφείλεται και στο ότι οι καρχαρίες έχουν στο αίμα τους υψηλά ποσοστά ουρίας, η οποία με τον θάνατο τους μετατρέπεται σε αμμωνία που κάνει σχεδόν αδύνατη τη βρώση του κρέατος. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια με τη διαρκή ρύπανση των θαλασσών του πλανήτη το κρέας των μεγάλων καρχαριών είναι πλέον ακατάλληλο για βρώση, καθώς με τα χρόνια έχει αποθηκεύσει μεγάλα ποσοστά βαρέων μετάλλων, όπως αποδεικνύουν και οι συχνές ανακλήσεις, για τον παραπάνω λόγο, προϊόντων γαλέου και γαλάζιων καρχαριών με την εμπορική ονομασία «φιλέτο γλαυκού» και στη χώρα μας.

Στην Ελλάδα ο πιο συχνά αλιευμένος καρχαρίας είναι ο γκρίζος ή εξαβράγχιος καρχαρίας, ο οποίος αναφέρεται ως σαπουνάς, που όμως αποτελεί ένα τελείως διαφορετικό είδος. Άλλα είδη καρχαριών που ψαρεύονται σχετικά συχνά είναι ο ρυγχοκαρχαρίας, ο αλεπόσκυλος, ο σταχτοκαρχαρίας, ο γλαυκό-καρχαρίας, αλλά και τα μικρά είδη γάτος και φινόγατος, που πραγματικά εξολοθρεύονται κατά χιλιάδες από τις τράτες ως παρεμπίπτοντα αλιεύματα. Πλέον οι διεθνείς οργανισμοί αναφέρουν ότι περισσότερο από το 50% των καρχαριών της Μεσογείου κινδυνεύουν με πλήρη κατάρρευση, ενώ πολλά από αυτά τα είδη ανήκουν επίσημα στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Ζώων της Ελλάδας.

Παράνομη αλιεία.

Παρ' όλα αυτά συχνά εμφανίζονται στις εφημερίδες και στο Διαδίκτυο φωτογραφίες «περήφανων» επαγγελματιών και ερασιτεχνών ψαράδων που επιδεικνύουν έναν ψαρεμένο καρχαρία, χωρίς να γνωρίζουν ότι πλέον απαγορεύεται και στη χώρα μας η αλιεία των καρχαριών, αλλά και πολλών σελαχιών, συμφωνάμε την αριθ. 4531/83795/20-07-2016 εγκύκλιο της Διεύθυνσης Ελέγχου Αλιευτικών Δραστηριοτήτων και Προϊόντων του ΥΠ.Α.Α.Τ., ενώ το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 «Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας» απαγορεύει ακόμα και την αλίευση του εξαβράγχιου καρχαρία στις μέρες μας, που στις μέρες μας έχει μόνιμη θέση στους πάγκους των ψαραγορών.

Μπορεί στη χώρα μας να βρισκόμαστε πολύ πίσω αν αναλογιστούμε ότι σε άλλες θάλασσες του πλανήτη οι καρχαρίες προσελκύουν πλήθη τουριστών για να τους θαυμάσουν, αλλά δεν είναι αργά για να διαλύσουμε τις φοβίες μας, αλλά και για να συμμορφωθούμε με τους νόμους του κράτους. Οι καρχαρίες είναι απαραίτητοι για την εύρυθμη λειτουργία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, αλλά κυρίως είναι απαραίτητοι για την απλή γνώση ότι αυτά τα πανάρχαια, ιδιαίτερα εξελιγμένα και πανέμορφα ζώα συνεχίζουν να κολυμπούν στα νερά μας εμπλουτίζοντας, με την έστω αραιή παρουσία τους, τις θάλασσες μας.

ΕΘΝΟΣ