«Ντοπιολαλιά σημαίνει γλωσσικός πλούτος και όχι γλωσσική κατωτερότητα»

«Ντοπιολαλιά σημαίνει γλωσσικός πλούτος και όχι γλωσσική κατωτερότητα»

Η Μυτιληνιά καθηγήτρια γλωσσολογίας Αγγελική Ράλλη μιλά στο «Ε» για το «Λεξικό διαλεκτικής ποικιλίας»

Γράφει ο Παναγιώτης Σκορδάς 

Η Αγγελική Ράλλη, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, μια από τις πιο αναγνωρισμένες γλωσσολόγους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με πολλά βιβλία και δεκάδες δημοσιεύσεις, μας έδωσε πριν από λίγο καιρό ένα σπουδαίο επιστημονικό έργο, ένα βιβλίο που θα αποτελέσει οδηγό για όσους ασχολούνται με τις διαλέκτους και κυρίως με τις λεσβιακές ντοπιολαλιές, ένα δώρο αγάπης για το γενέθλιο τόπο της.

Το «Λεξικό διαλεκτικής ποικιλίας Κυδωνιών, Μοσχονησίων και Βορειοανατολικής Λέσβου» (Ορθογραφική, προφοράς, ερμηνευτικό, χρηστικό, ετυμολογικό, συνωνύμων), αφού βραβεύτηκε από το Κέντρο Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, κυκλοφορεί από Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών σε μια πολύ προσεγμένη και επιμελημένη έκδοση.

Το Λεξικό θα παρουσιαστεί επίσημα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (Μέγαρο Παλαιάς Βουλής), στις 26 Μαΐου.

Πώς γεννήθηκε η ιδέα του Λεξικού και πώς εξελίχθηκε η αρχική σκέψη στον παρόντα τόμο;

«Η ιδέα του λεξικού ξεκίνησε εντελώς τυχαία, ένα χριστουγεννιάτικο πρωινό, πριν περίπου από 12 χρόνια, όταν σαν παιχνίδι άρχισα να σημειώνω διαλεκτικές λέξεις που έλεγαν συγγενείς μου διηγούμενοι ιστορίες από τη Λέσβο και τη Μικρά Ασία. Στη συνέχεια, συνειδητοποίησα ότι ο αρχικός κατάλογος λέξεων που είχα καταγράψει θα μπορούσε να εξελιχθεί σε λεξικό, γλωσσολογικά τεκμηριωμένο, που, με τον κατάλληλο εμπλουτισμό, θα μπορούσε να χρησιμεύσει τόσο για αναζήτηση πληροφοριών όσο και για μελέτη της γλωσσικής ποικιλίας των περιοχών Μοσχονησίων, Κυδωνιών και βορειοανατολικής Λέσβου. Περιορίστηκα σε αυτές τις περιοχές και δεν προσπάθησα να καλύψω όλη τη Λέσβο, δεδομένου ότι όντας μικρασιατικής καταγωγής έζησα τα πρώτα μου χρόνια στη βορειοανατολική Λέσβο, οπότε είχα άμεση αντίληψη των δεδομένων ως φυσική ομιλήτρια. Επιπλέον, έχω αναλάβει κατά καιρούς ερευνητικά προγράμματα που αφορούσαν τις συγκεκριμένες διαλεκτικές ποικιλίες».

Ποια είναι τα βασικά γνωρίσματα αυτού του Λεξικού;

«Το λεξικό περιέχει 2.850 περίπου διαλεκτικά λήμματα που εντοπίστηκαν σε αρχεία, λεξικά, γλωσσάρια και σε προφορικά σώματα κειμένων που συνελέγησαν μετά από προσωπική έρευνα. Το κάθε λήμμα περιέχει τις εξής πληροφορίες: φωνολογική αναπαράσταση (προφορά) που δίνεται με τους χαρακτήρες του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου, τόπο εντοπισμού (π.χ. Μοσχονήσι, Πάμφιλα, κ.λπ.), σημασία ή σημασίες σε περιπτώσεις αμφισημίας, παραδείγματα χρήσης για καθεμία σημασία, ετυμολογία, συνώνυμα και εναλλακτικοί τύποι.

Τόσο τα λήμματα όσο και τα παραδείγματα χρήσης αναγράφονται με τους χαρακτήρες του ελληνικού αλφαβήτου, αλλά και με βάση έναν κώδικα τον οποίο δημιούργησα για να αποδώσω ήχους προφοράς που δεν υπάρχουν στην Κοινή Νεοελληνική (π.χ. τα ουρανικά ‘λ’ και ‘ν’, όπως στις λέξεις λ’ίγους = λίγος, Ν’ίκους = Νίκος) καθώς και το αποτέλεσμα της εφαρμογής διαφόρων φωνολογικών φαινομένων, κυρίως φραστικής φωνολογίας, δηλαδή φαινομένων που λαμβάνουν χώρα στα όρια λέξεων όταν συνδυάζονται μεταξύ τους (βλ., μεταξύ άλλων, την ηχηροποίηση του χειλικού άηχου ‘π’, όπως στη φράση έ-μπήρα = δεν πήρα).

Το κυρίως σώμα του λεξικού συνοδεύεται από μια εκτενή βιβλιογραφία, χρήσιμη για τη γενικότερη μελέτη των διαλέκτων, ενώ προηγούνται ένας πίνακας συντομογραφιών και ένα εισαγωγικό σημείωμα με επεξηγήσεις αναφορικά με την ανάγνωση του περιεχομένου των λημμάτων».

Οι δυσκολίες σύνταξης του λεξικού

Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που συναντήσατε και αντιμετωπίσατε κατά τη συλλογή του υλικού σας και τη σύνταξη του Λεξικού;

«Η σύνταξη ενός λεξικού είναι χρονοβόρα και απαιτεί μεγάλη προσοχή. Η μεγαλύτερη δυσκολία στην περίπτωσή μου υπήρξε στον εντοπισμό της ετυμολογίας των λημμάτων, αφού έπρεπε να ληφθούν υπόψη παλαιότερα και νεότερα έργα που έχουν κατά καιρούς συνταχθεί για παραπλήσια λήμματα άλλων διαλέκτων, να υπάρξει σύνθεση των απόψεων, και σε πολλές περιπτώσεις να γίνουν υποθέσεις για πιθανή προέλευση.

Στη διαδικασία της ετυμολόγησης μεγάλη βοήθεια προσέφεραν οι συνεργάτες μου Συμεών Τσολακίδης και Metin Bagriacik. Άλλη δυσκολία δημιούργησε η ανεύρεση παραδειγμάτων χρήσης, η πλειονότητα των οποίων προέρχεται από τον αυθόρμητο, προφορικό λόγο φυσικών ομιλητών της διαλέκτου. Δυσκολία υπήρξε και στην απόδοσή της με της χαρακτήρες του ελληνικού αλφαβήτου, αφού δεν υπάρχει κοινώς αποδεκτός κώδικας γραφής διαλέκτων, ούτε βέβαια για τη Λεσβιακή».

Πόσο εύκολη είναι η γραπτή απόδοση της ντοπιολαλιάς, μιας και μιλάμε για κατεξοχήν προφορικό λόγο;

«Δεν είναι εύκολη γιατί, όπως προανέφερα, δεν υπάρχει κοινώς αποδεκτός κώδικας γραφής διαλεκτικού λόγου εφόσον οι χαρακτήρες του ελληνικού αλφαβήτου δεν είναι αρκετοί για να αποτυπώσουν τη διαλεκτική προφορά. Χρειάστηκε λοιπόν να δημιουργήσω αυτόν τον κώδικα προκειμένου να υπάρξει μια όσο το δυνατόν πιστότερη αντιστοιχία προφοράς και γραφής, ο οποίος να λαμβάνει υπόψη και τα φαινόμενα της φραστικής φωνολογίας. Ελπίζω ότι στο μέλλον η συγκεκριμένη κωδικοποίηση της Λεσβιακής, ενδεχομένως με κάποιες συμπληρώσεις ή/και τροποποιήσεις, να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί και σε άλλα διαλεκτικά κείμενα».

Το διαλεκτικό αυτό υλικό που συγκεντρώσατε προέρχεται από ελληνικές λέξεις ή υπερτερούν οι τούρκικες, οι βενετσιάνικες κ.λπ.;

«Τα λήμματα του λεξικού αφορούν λέξεις που είτε δεν υπάρχουν στην Κοινή Νεοελληνική, είτε αν υπάρχουν είναι διαφορετικής μορφής ή/και σημασίας, μη προβλέψιμης γραμματικά και φωνολογικά. Αξίζει να σημειώσω ότι στο λεξικό δεν καταχωρήθηκαν λέξεις η μορφή των οποίων παράγεται από ενεργό φωνολογικό κανόνα, αφού ο γνώστης του κανόνα μπορεί να προβλέψει το διαλεκτικό τύπο. Για παράδειγμα, δεν ελήφθησαν υπόψη λέξεις που η μόνη τους διαφορά από τις αντίστοιχες της Κοινής Νεοελληνικής είναι η αποβολή των άτονων ‘ι’ και ‘ου’ (π.χ. χέρ = χέρι, κτί = κουτί) καθώς και η τροπή των άτονων ‘ε’ και ‘ο’ σε ‘ι’ και ‘ου’, αντίστοιχα (π.χ. πιτώ = πετώ, μένου = μένω), αφού είναι γνωστοί οι νόμοι της κώφωσης και στένωσης που δημιουργούν αυτά τα φαινόμενα. Χωρίς να έχω προβεί σε ακριβή καταμέτρηση, μπορώ να πω ότι στο λεξικό υπάρχουν πολλές μεσαιωνικές λέξεις ελληνικής καταγωγής, αλλά και τουρκικές. Δεν λείπουν όμως και οι βενετσιάνικες, αν και είναι λιγότερες».

Λεξικό και όχι γλωσσάρι

Με ποιο πνεύμα θα προτείνατε να πάρει στα χέρια του και να διαβάσει το Λεξικό σας ένας φιλομαθής, αλλά όχι μυημένος στη γλωσσολογία αναγνώστης;

«Ο αναγνώστης πρέπει καταρχάς να λάβει υπόψη ότι το συγκεκριμένο έργο είναι λεξικό και όχι γλωσσάρι. Δηλαδή δεν περιορίζεται μόνο στην απόδοση της σημασίας, αλλά περιέχει και της πληροφορίες που απευθύνονται σε ειδικούς και μη ειδικούς. Τόσο η δομή του όσο και το περιεχόμενο των λημμάτων ανταποκρίνονται της απαιτήσεις της γλωσσολογικά τεκμηριωμένου λεξικού, αφού περιέχει πληροφορίες, της για παράδειγμα τη φωνητική μεταγραφή των λημμάτων που ακόμα και μερικά σύγχρονα λεξικά της Κοινής Νεοελληνικής δεν περιέχουν. Ο μη μυημένος στη γλωσσολογία αναγνώστης ίσως συναντήσει δυσκολίες στην ανάγνωση της προφοράς, αφού αυτή αποτυπώνεται με της χαρακτήρες του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου. Όσο για τον κώδικα γραφής που χρησιμοποιείται, δίνονται οδηγίες στο εισαγωγικό σημείωμα προκειμένου να γίνει κατανοητός».

Η έρευνά σας για τα ιδιώματα της Λέσβου έδειξε ότι υποχωρούν και χάνονται μέρα με τη μέρα ή αντέχουν ακόμα και μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον;

«Συγκρινόμενη με άλλες περιοχές, όπως για παράδειγμα με τα Επτάνησα, η Λέσβος είναι ένα από τα τελευταία μέρη της Ελλάδας που διατηρεί ακόμα ζωντανή τη διάλεκτο. Και λέω ακόμα γιατί δυστυχώς και εδώ η διάλεκτος έχει αρχίσει να υποχωρεί, κυρίως στην πόλη της Μυτιλήνης, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων.

Δυστυχώς, ένας κακώς εννοούμενος μοντερνισμός που πηγάζει από την άγνοια για το τι σημαίνει πολιτισμική κληρονομιά, καθώς και μια κοντόφθαλμη εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτους έχουν συμβάλλει στην ισοπέδωση των διαλεκτικών διαφορών στον ελληνόφωνο κόσμο, για χάρη της Κοινής Νεοελληνικής, που δεν είναι παρά ένα κατασκεύασμα του 19ου αιώνα, βασισμένη κυρίως στα Πελοποννησιακά και τα Επτανησιακά, και εμπλουτισμένη με λόγια στοιχεία, κληρονομιά της Καθαρεύουσας. Οι νέοι πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η απώλεια διαλεκτικής ποικιλίας δεν είναι παρά συρρίκνωση γλώσσας και εξαφάνιση ενός σημαντικού τμήματος της πολιτισμικής κληρονομιάς. Ντοπιολαλιά δεν σημαίνει γλωσσική έκφραση κατωτέρου επιπέδου. Ντοπιολαλιά σημαίνει γλωσσικός πλούτος και έκφραση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας των ομιλητών ενός τόπου».

Λεξικό για όλη τη λεσβιακή διάλεκτο

Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια αναφορικά με την ενασχόλησή σας με τη διάλεκτο;

«Θα ήθελα το “Λεξικό της διαλεκτικής ποικιλίας Κυδωνιών, Μοσχονησίων και Βορειοανατολικής Λέσβου” να δημιουργήσει το έναυσμα για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου λεξικού όλης της λεσβιακής διαλέκτου. Ελπίζω κάποια στιγμή να εξασφαλίσω τα μέσα για την πραγματοποίηση αυτού του εγχειρήματος. Προς το παρόν, έχω ήδη έλθει σε συμφωνία με μεγάλο εκδοτικό οίκο του εξωτερικού για τη δημοσίευση στα αγγλικά μιας γραμματικής της λεσβιακής διαλέκτου, η οποία θα βοηθήσει στην προβολή της γλώσσας και του πολιτισμού της γενέτειράς μου».

http://www.emprosnet.gr/politismos/ntopiolalia-simainei-glossikos-ploytos-kai-oxi-glossiki-katoterotita#.WRn1CpaJPPs.facebook