Εικόνα της οικίας
Κλεάνθη στην Πλάκα, όταν είχε ήδη μετατραπεί στην πρώτη στέγη του Πανεπιστημίου
του Οθωνος. Αργότερα θα λειτουργήσει ως κατοικία, επαγγελματική στέγη,
γυμνάσιο, στρατώνας, ταβέρνα, προσφυγική στέγη. Από το 1987 θα στεγάσει το
Μουσείο του Καποδιστριακού.
180 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ
Tο
πρώτο Πανεπιστήμιο στην Ανατολική Μεσόγειο
Εκατόν ογδόντα χρόνια ζωής
συμπληρώνει το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το πρώτο ανώτατο
ίδρυμα στη Βαλκανική Χερσόνησο και την Ανατολική Μεσόγειο εγκαινιάστηκε στις 3
(15) Μαΐου 1837.
Το Πανεπιστήμιον του
Οθωνος, όπως ήταν η πρώτη ονομασία του, άρχισε να λειτουργεί από την επομένη,
ήδη, μέρα στην αρτισύστατη πρωτεύουσα του νεογέννητου ελληνικού κράτους του 1
εκατ. κατοίκων.
Στην ίδρυση και το πρώτο
στάδιο της λειτουργίας τα οθωνικά χρόνια διαμορφώνει το σύνολο των βασικών
χαρακτηριστικών, που θα το σφραγίσουν ως εκπαιδευτικό ίδρυμα. Αλλά και θα το
αναδείξουν σε καθοριστικό θεσμό στην εξέλιξη της κοινωνίας και της εθνικής
ταυτότητας.
Όπως επιγραμματικά
σημειώνει ο Κ. Λάππας, συγγράφοντας την πανεπιστημιακή ιστορία του 19ου αιώνα,
«οι αναζητήσεις και τα αιτήματα της εποχής, αιτήματα εκπαιδευτικά, αλλά και
ευρύτερα εθνικά, με τα οποία συνδέθηκε, προσέδωσαν σε αυτό χαρακτήρα ενός
εθνικού θεσμού με πολλαπλές λειτουργίες, που υπερέβαιναν τον καθαρά εκπαιδευτικό
ρόλο».
Συνιστούσε, όπως σημειώνει
ένας άλλος σύγχρονος ιστορικός του (Β. Καραμανωλάκης), «προϊόν μακροχρόνιας και
επίπονης ισορροπίας ανάμεσα στο εφικτό και στο ιδεώδες. Σε ένα ανεξάρτητο
κράτος το οποίο έμοιαζε πολύ μικρό σε σχέση με τις προσδοκίες που είχε γεννήσει
ο Αγώνας, η δημιουργία του πανεπιστημίου αποτελούσε ανέλπιστο σχεδόν συμβάν,
που προκάλεσε και τις ανάλογες αντιδράσεις.
Τμήμα του 45μετρου
διακόσμου στα Προπύλαια του Καποδιστριακού. Ο εστεμμένος Όθωνας, καθισμένος σε
θρόνο, περιβάλλεται από τις Επιστήμες.
Η
στέγαση
Από τη μία πλευρά
πρυτάνευσαν οι επιφυλάξεις για την πρώιμη ίδρυσή του, η οποία ενδεχομένως θα το
οδηγούσε στη συρρίκνωση και στον μαρασμό.
Από την άλλη, κυριάρχησε ο
ενθουσιασμός, τα μεγαλεπήβολα σχέδια ικανής μερίδας λογίων και κρατικών
αξιωματούχων ως προς τον ρόλο που θα διαδραμάτιζε μελλοντικά ένα ανώτατο
εκπαιδευτικό ίδρυμα: η πρόσληψη της γνώσης από τη Δύση, η ανάπτυξή της και η
μετάδοσή της στην Ανατολή, η εξυπηρέτηση των ευρύτερων επιδιώξεων του ελληνικού
βασιλείου στις νέες γεωπολιτικές συνθήκες της περιοχής....».
Με τα εγκαίνια του
πανεπιστημίου, εκείνη την ιστορική Δευτέρα, κορυφώνεται μια διαδικασία, που
είχε ξεκινήσει με την εγκαθίδρυση της μοναρχίας. Είχε ολοκληρωθεί τους δυο
προηγούμενους μήνες, με τη δημοσίευση του Κανονισμού του Πανεπιστημίου, τον
διορισμό των πρώτων καθηγητών, τον καταρτισμό του προγράμματος μαθημάτων, την
εγγραφή των πρώτων φοιτητών και την εξεύρεση στέγης.
Το ζήτημα της στέγασης
απασχόλησε αρκετά, όπως φαίνεται. Μετά από εξέταση των λίγων κατάλληλων
κτιρίων, επιλέχτηκε, τελικά, το τριώροφο οίκημα του αρχιτέκτονα Στ. Κλέανθη,
βορειοανατολικά της Ακρόπολης, στην Πλάκα. Ένα άλλο κτίριο (οικία Βλαχούτση)
στην αρχή της οδού Πειραιώς θα κριθεί ακατάλληλο ως «απέχον πολύ της πόλεως»
των 14.000 κατοίκων και των 800 συνολικά κτισμάτων, κυρίως γύρω από την
Ακρόπολη.
Το διάταγμα του Όθωνα
για τη σύσταση του πανεπιστημίου.
Τα
εγκαίνια
Το σπίτι του Κλεάνθη, το
γνωστό αργότερα ως «Παλιό Πανεπιστήμιο» (σήμερα και μετά από αλλεπάλληλες
περιπέτειες μουσείο της ιστορίας του ΕΚΠΑ), θα νοικιαστεί με ετήσιο μίσθωμα
5.500 δρχ. Ο ιδιοκτήτης ανέλαβε την υποχρέωση να το διασκευάσει, διαμορφώνοντας
τρεις αίθουσες διδασκαλίας. Εκεί θα στεγάζεται το πανεπιστήμιο την πρώτη
πενταετία του, μέχρι να μεταφερθεί το 1843.
Στην τελετή παρευρίσκονται,
σύμφωνα με το πρόγραμμα, ο βασιλιάς Οθων με τους υπασπιστές του, οι μαθητές των
σχολείων της πρωτεύουσας, οι οποίοι στέκονταν «εκατέρωθεν της οδού κατά τας
τάξεις των κρατούντες εις τας χείρας κλάδους ελαίας». Φυσικά, οι δημόσιες και
εκκλησιαστικές αρχές, οι καθηγητές και οι «πρώτοι φοιτηταί των διαφόρων
σχολών». Ακόμη και «επιθυμούντες δημόται».
Οπως σημειώνουν εφημερίδες
των ημερών, «η από πρωίας συρροή του λαού εις το προσδιορισθέν κατάστημα, όπου
έμελλε να εκτελεσθή η τελετή ήταν τρανωτέρα απόδειξις ότι το έθνος εθεώρησε την
ημέραν ταύτην ως εθνικήν αποτελούσαν εποχήν εις τα χρονικά της νέας
Ελλάδος...».
Σύμφωνα με όλες τις
σχετικές περιγραφές, πλήθος κόσμου βάδισε στην Πλάκα, η αίθουσα τελετής και «αι
πρόσοδοι» που οδηγούσαν στο κτίριο γέμισαν.
Γίνεται ο απαραίτητος
αγιασμός και ακολουθεί η ορκωμοσία των καθηγητών. Πέραν του τελετουργικού το
πιο ουσιαστικό γεγονός ήταν οι λόγοι του πρύτανη Κ. Σχοινά και των τεσσάρων
σχολαρχών (Ν. Βάμβας - Φιλοσοφική, Μ. Αποστολίδης - Θεολογική, Γ. Ράλλης -
Νομική και Αν. Γεωργιάδης Λευκίας - Ιατρική).
Επιγραφή στο σημερινό
Μουσείο με την υπόμνηση ότι στο ιστορικό κτίριο λειτουργούσε για μια πενταετία
το πρώτο πανεπιστήμιο της χώρας.
Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες
για τα εγκαίνια του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Παρατίθενται σ΄ αυτά λεπτομέρειες -
ακόμη και για δάκρυα (πραγματικά ή όχι) του νεαρού μονάρχη.
Τα σχόλια που τις
συνοδεύουν είναι κατά κανόνα εγκωμιαστικά, αν εξαιρεθεί κάποια κριτική για τα
«σχοινοτενή λογύδρια» των ομιλητών. Αλλά δεν αποτυπώνεται κάποια λαμπρή και
μεγαλοπρεπής τελετή. Η εντύπωση αυτή θα προκληθεί αργότερα, όταν θα
επιστρατευτούν ισχυρές δόσεις υπερβολής. Θα εδραιωθεί με την επανάληψη εθνικορομαντικών
αφηγήσεων...
Ο
ΟΡΚΟΣ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ
Ορκίζομαι
χωρίς καμία εκ πλαγίου σκέψη...
Ο όρκος των καθηγητών ήταν
το δεύτερο μέρος του τελετουργικού των εγκαινίων μετά τον αγιασμό. Σύμφωνα με
το σχετικό πρωτόκολλο: «Σήμερον την 3 Μαΐου 1837, ημέρα Δευτέρα, επί παρουσία
της Αυτού Μεγαλειότητος του Βασιλέως, ιερουργούντος του Σ. Επισκόπου Αττικής οι
Καθηγηταί Κύριοι, Μ. Αποστολίδης, Θ. Φαρμακίδης, Κοντογόνης, Ράλλης, Φέδερ,
Μελάς, Ι. Σούτζος, Αργυρόπουλος, Δ. Μαυροκορδάτος, Βούρος, Λευκίας, Κωστής,
Ολύμπιος, Τράιβερ, Πάλλης, Ν. Λεβαδεύς, Ν. Βάμβας, Γ. Γεννάδιος, Ε. Ουλερίχος,
Α. Ροσς, Κ. Σχινάς, Κ. Νέγρης, Γ. Βούρης και Ξ. Λάνδερερ, έδωσαν εις το
κατάστημα του Πανεπιστημίου τον εφεξής όρκον.
«Ορκίζομαι να φυλάξω
πίστιν εις τον Βασιλέα και υπακοήν εις τους νόμους του Βασιλείου της Ελλάδος,
να εκπληρώ με ζήλον, προθυμίαν και ευσυνειδησίαν όλα τα καθήκοντα του
επαγγέλματός μου αποβλέπων μόνον εις το κοινόν καλόν, χωρίς καμμίαν εκ πλαγίου
σκέψιν. Ορκίζομαι δε περιπλέον ότι ούτε είμαι ούτε θέλω είσθαι μέλος μυστικής
αγνώστου εις την Κυβέρνησιν εταιρίας». Τον όρκον τούτον, αναγνωσθέντα παρά του
Σ. Επισκόπου, συνεκφωνήσαντες και οι ορκιζόμενοι υπέγραψαν ιδιοχείρως εις το
παρόν Πρωτόκολλον.
(Αθήναι, την 3 Μαΐου 1837
- έπονται οι υπογραφές των καθηγητών)
Εντύπωση προκαλεί μέχρι
σήμερα το κείμενο του όρκου. Ούτε λέξη για τον ρόλο που καλούνταν να
διαδραματίσει το πανεπιστήμιο για τη χώρα, τον ελληνισμό, την Ανατολή κτλ.
Ακόμη μεγαλύτερη αίσθηση
προξενεί το γεγονός ότι τα καθηγητικά καθήκοντα καθορίζονται ως επαγγελματικά.
Οι καθηγητές, οι «πατέρες» της εθνικής ιδεολογίας, που διαμορφώνεται εκείνη την
εποχή, θεωρούνται επαγγελματίες. Ούτε ένας απόηχος από τα τόσο ηχηρά, που
περιλαμβάνονται στο ιδρυτικό βασιλικό διάταγμα τόσο για το Πανεπιστήμιο όσο και
τους καθηγητές... Αναμενόμενη, βεβαίως, είναι η πίστη και η υπακοή στον
βασιλιά, αλλά όχι και η ρητή απαγόρευση ότι δεν θ΄ ανήκουν σε κάποια
αντικυβερνητική οργάνωση. Πολύ περισσότερο ότι δεν θα κάνουν καμιά «εκ του
πλαγίου σκέψι». Το τελευταίο ειδικά αποτελεί μνημείο αστυνόμευσης...
Έτσι κι αλλιώς είναι
εμφανέστατος ο φόβος της μοναρχίας για την ιδεολογική και άρα ανατρεπτική ισχύ
των καθηγητών και κατά προέκταση των φοιτητών. Ας σημειωθεί ότι και στον πρώτο
κανονισμό, που δεν εγκρίθηκε, από τους φοιτητές απαιτούνταν «έγγραφος
υπόσχεσις» ότι δεν θα γίνουν μέλος «εις καμμίαν μυστικήν εταιρίαν, όποιον
δήποτε σκοπόν έχει...». Πάντως τον καιρό του ο όρκος δεν προκάλεσε αρνητικά σχόλια
και μάλλον θεωρήθηκε μέρος του τυπικού. Ίσως πράγματι να συνιστά ένα λιτό
δημοσιοϋπαλληλικό κείμενο και μεταγενέστερες «αναγνώσεις», που ζητούν να βρουν
κρυμμένα νοήματα, να είναι εκ του περισσού...
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
Προσωρινός
Κανονισμός
«Θέλει συστηθή δι΄ όλον το
κράτος Πανεπιστήμιον εις Αθήνας περιλαμβάνον όλους τους κλάδους της ανωτάτης
επιστημονικής εκπαιδεύσεως. Προς μνήμην δε του συστήσαντος αυτό, θέλει φέρει
την επωνυμίαν Πανεπιστήμιον του Οθωνος (άρθρο 1).
- Το Πανεπιστήμιον
σύγκειται προς το παρόν από τέσσαρας σχολάς, δηλαδή α΄ την της θεολογίας, β΄
την των νομικών επιστημών, γ΄την της ιατρικής , δ΄ την της φιλοσοφίας και της
άλλης εγκυκλίου παιδείας... (άρθρο 3).
- Οι καθηγηταί θέλουν
διορίζεσθαι αμέσως παρ΄ Ημών κατά πρότασιν της επί των Εκκλησιαστικών και της
δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείας της Επικρατείας...» (άρθρο 6).
- Το προσωπικόν των
διδασκάλων του Πανεπιστημίου εμπεριέχει α΄ Καθηγητάς τακτικούς, β΄καθηγητάς
επιτιμίους, γ΄καθηγητάς εκτάκτους, δ΄και διδάκτορας των ιδιαιτέρων παραδόσεων
της επαναλήψεως των μαθημάτων και των γλωσσών.
Όλοι οι διδάσκαλοι του
Πανεπιστημίου λαμβάνουν από τους μαθητευομένους τα χάριν της παραδόσεώς των
πληρωνόμενα δίδακτρα. Οι δε τακτικοί και έκτακτοι και διδάκτορες λαμβάνουσιν
εκτός τούτου και ανάλογον μισθόν ή αντιμισθίαν (άρθρο 9).
Α. Πολυζωίδης»
ΤΑ
ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ
Ξεκίνημα
με 52 φοιτητές
1833-1835
Σύνταξη σχεδίων Κανονισμού
του Πανεπιστημίου, με βάση τα γερμανικά πρότυπα από ειδικές επιτροπές της
Αντιβασιλείας και του υπουργείου Παιδείας
1836
Διάταγμα «Περί συστάσεως
Πανεπιστημίου» (31 Δεκεμβρίου) με τον «Κανονισμό του Πανεπιστημίου του Οθωνος».
Δεν εγκρίθηκε, αλλά αποτέλεσε τη βάση του επόμενου.
1837
• Προσωρινός Κανονισμός
του Πανεπιστημίου (24 Απριλίου).
• Δηλοποίηση για την
έναρξη των εγγραφών (26 Απριλίου).
• Εγκαίνια του
Πανεπιστημίου (3/15 Μαΐου) και εσπευσμένη έναρξη των μαθημάτων.
• Πρώτο μάθημα δίδαξε ο Λ.
Ρος (από τις 4 Μαΐου μέχρι τις ανακωχές (διακοπές) στις 15 Ιουνίου) με θέμα τις
αριστοφανικές κωμωδίες (Αχαρνείς, Ιππείς) και 20 ακροατές.
• Αρχίζει η πρώτη
πανεπιστημιακή χρονιά (Σεπτέμβριος).
Στις τέσσερις σχολές
διδάσκουν 29 τακτικοί, έκτακτοι και επιτίμιοι (κατείχαν κι άλλα δημόσια
αξιώματα, είχαν τις γνώσεις και δίδασκαν αμισθί) καθηγητές. Αρχικώς είχαν
εγγραφεί για να παρακολουθήσουν τα μαθήματα 52 συνολικά φοιτητές και 75
ακροατές...
Όλα
έγιναν βιαστικά
Μετά από αρκετές αναβολές,
μόλις τον Απρίλιο είδε το φως το διάταγμα με τον Προσωρινό Κανονισμό της
λειτουργίας του Πανεπιστημίου (η προσωρινότητα θα διαρκέσει οκτώ δεκαετές!).
Κρίθηκε ότι δεν μπορούσε να περιμένει μέχρι τον Σεπτέμβριο για να λειτουργήσει,
οπότε άρχιζε το νέο «σχολιακόν» έτος. Ολες οι διαδικασίες και η οργάνωση των
εγκαινίων, επίσης, έγιναν βιαστικά.
Τ. Κατσιμάρδος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου