Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΉΣ : Πέντε αιώνες σεισμών στον Ελληνικό χώρο

 Τα ερείπια βυζαντινού ανακτόρου της Κωνσταντινουπόλεως. «Επί βασιλείας Ζήνωνος... εν φθινοπώρω γέγονεν εις Βυζάντιον σεισμός μέγας». 

 

Πέντε αιώνες σεισμών στον Ελληνικό χώρο

Βυζάντιο, Χάνδακας, Χίος, Σαντορίνη.

Συγκλονιστικές περίγραφες σύγχρονων ιστορικών και απλών ανθρώπων

από τις εφιαλτικές εκρήξεις του Έγκέλαδου.

«Επί βασιλείας Ζήνωνος σεισμός εν Ρόδω γεγονώς τά τε γυμνάσια αυτής και εί τι κάλλος εν τή πόλει κατέστρεψεν και μετ' ου πολύν χρόνον εν φθινοπώρω γέγονεν εις το Βυζάντιον σεισμός μέγας, ως πολλούς οίκους και εκκλησίας και εμβόλους καταπεσείν· κατεχώσθη δε και πλήθη ανθρώπων αναρίθμητα· έπεσε δε και η σφαίρα του άνδριάντος του Φόρου και η στήλη του μεγάλου Θεοδοσίου η κατά τον κίονα του Ταύρου· η τε θάλασσα αγριωθείσα πορρωτάτω εξέδραμε και της προτέρας γης περιλαβούσα μέρος οίκους ούκ ολίγους καταβάλλει. Αστέρες τε κατέπεσον έπι θάλασσαν σφαίραις πυρός όμοιοι και θερμόν αυτής το ύδωρ εποίησαν. Διήρκεσε δε ο τοιούτος σεισμός επί ημέρας συνεχείς ενενήκοντα, ως και των τειχών μέρος ουκ ολίγον καταπεσείν και πύργους απιέναι και πολλά οικήματα ανατραπήναι και την πόλιν υπό των νεκρών έπόζεσθαι, τα δε έξω της πόλεως και των χρυσών πυλών πάντα κατενεχθήναι».

Εικόνες βιβλικής καταστροφής από μεγάλο σεισμό πού συγκλόνισε τη Βασιλεύουσα επί  90 ολόκληρες μέρες, περιγράφονται με λεπτομέρειες από τον Βυζαντινό χρονογράφο. Τέτοιες αναφορές είναι συχνές στις ιστορικές πηγές, αλλά και σημειώματα στα περιθώρια κάθε είδους βιβλίων. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι εξ αίτιας του σεισμού ο βιβλιογράφος αναγκαζόταν να σταματήσει το έργο του, για να συνεχίσει μόλις οι συνθήκες το επέτρεπαν. Όταν ξανάρχιζε, σημείωνε με συντομία το περιστατικό πού έγινε αιτία να διακόψει. Διασώθηκαν έτσι πολύτιμες πληροφορίες για σεισμούς,  θανατικά κλπ., που έπληξαν το Βυζάντιο και την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα σε μεγάλο βαθμό, έκταση και ένταση.

Δεν υπάρχει περιοχή του ελληνικού χώρου, πού να μη δοκίμασε τις συνέπειες των σεισμών. Τότε μάλιστα το κακό πού άρχιζαν οι σεισμοί το αποτελείωνε συνήθως η πανώλη ή άλλη θεομηνία. Στις 29 Μαΐου 1508 έγινε στον Χάνδακα (Ηράκλειο) της Κρήτης τόσο δυνατός σεισμός, πού ανέσκαψε την πόλη και μετέβαλε το Μεγάλο Κάστρο σε ερείπια. Μια συγκλονιστική περιγραφή των γεγονότων μας δίνει ό Κρητικός ποιητής Μανόλης Σκλάβος στο στιχούργημά του «Η συμφορά της Κρήτης»:

Το λιμάνι τον Κάστρου (Ηρακλείου), λίγο πριν τον φοβερό σεισμό του 1508

Με κλόνον έσεισε την γήν, ν' αλλάξουσιν οι τρόποι

καϊ τα πολλά ανομήματα, τα κάμνουν οι ανθρώποι.

Πέμπει σεισμόν με την βοή,  ο κόσμος σκοτεινιάζει,

και από τον φόβον ο λαός το «Κύριε ελέησον» κράζει.

Και ρίπτει σπίτια αρχοντικά, παλάτια των κριτάδων

εκκλησιών καμπαναριά και άλλων πτωχών τινάδων.

Χωριά, καστέλλια εχάλασαν, πύργοι μεστοί εραγίσαν,

πόσα κορμιά τιμητικά, που κακοθανατίσαν!

Φτωχολογιά που χάθηκε, ψήφον ουδέν ήξεύρω (δηλ, αριθμό),

πόσοι να καταλύθησαν και να σας τ' αναφέρω.

Είδα μανάδες και παιδιά να 'βρουσιν πλακωμένα,

ανδρόγυνα πολύτιμα κακοθανατισμένα,

άρχοντες πολυτίμητους, παιδιά κανακεμένα,

αρχόντισσες να δέρνωνται, κοράσια αναπλεμένα·

και μια να λέγη: «Αφέντη μου, και πού 'σαι έδά, πατέρα!»

και άλλη νά λέη: «Μανίτσα μου, κερά μου και μητέρα!»

Και από τον τόσον σκοτασμόν επήραν φόβον μέγαν,

δεν εγυρεύγαν πράγματα, μόν’ οδυρμόν, κ' έφευγαν.

"Αρχοντες πλούσιοι και πτωχοί, όλοι μαζί έκλαιγαν

κ' έσύρναν γένεια καϊ μαλλιά και «όιμέ» έλεγαν.

 Η Χρυσή Πύλη της Κωνσταντινουπόλεως. «... τα δε έξω της πόλεως και των χρυσών πυλών πάντα κατενεχθήναι».

Δεν έφτανε ο φοβερός σεισμός. Τον διαδέχτηκανε βροχές και αστραπές, χαλάζι· τέτοια κοσμοχαλασιά, πού λέγανε πολλοί πώς έφτασε η Δευτέρα Παρουσία. Η θάλασσα μούγκριζε μερόνυχτα. Στις περιπτώσεις αυτές ή θάλασσα βγαίνει στην ξηρά καΙ συνεργεί με τον σεισμό. Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω αναγραφή άλλου  σεισμού, πού προξένησε μεγάλες καταστροφές στη Χίο στα 1389:

«Έτος 6897 μηνός Μαρτίου '20 ήμερα Σάββατο ώρα 8 επί της βασιλείας του ευσεβέστατου βασιλέως Ιωάννου εγένετο και ο μέγας σεισμός ότε κατέπεσον τα τείχη της Χίου και οι οίκοι και ναοί πολλοί διερράγισαν και κατέπεσον και η θάλασσα αναβράσασα και εξήλθεν έως το ήμισυ του φόρου και ού απεστράφη εν τω ιδίω τόπω αυτής».

Τους σεισμούς διαδέχονταν τα θανατικά. Να μια άλλη μεγάλη συμφορά από τις πολλές που έπληξαν την Κρήτη, όπως την περιγράφει το 1419 ο Ιωάννης Χιονόπουλος:

«Τέρμα έλαβεν ήδ' η σελίς εν μηνί Μαΐω λα', εν έτει 1419, ινδικτιώνος ια', οπότ' αν και ο άναρχος ημών και υπεράγαθος Θεός μη φέρων οράν τας πολλάς ημών αμαρτίας, την δικαίαν αυτού οργήν και μήνιν την του θανατικού, εν τη νήσω Κρήτη ανήγειρε: Εγράφη δε διά χειρός εμού του λίαν   τλήμονος   και   ελαχίστου Ιωάννου του Χιονοπούλου. Είληφεν ήδ' η βίβλος τέρμα, εν μηνί Ίουλίω ια' εν έτει 1419, έτι κρατούντος του λοιμού εν τω Χάνδακι Κρήτης».

Είναι παλαιά τάξη της Εκκλησίας να δέεται για αποτροπή «λιμού, λοιμού, σεισμού, καταποντισμού, επιδρομής αλλοφύλων» κι εδώ απηχούνται οι ώρες και κάποτε οι μέρες των δεινών πού επισώρευαν όλα αυτά τα δυσάρεστα γεγονότα, που ανέτρεπαν την ειρηνική ζωή των κατοίκων της Κωνσταντινουπόλεως και των βυζαντινών επαρχιών. Στο «Μέγα Ευχολόγιο» περιλαμβάνεται και αυτοτελής ειδική ακολουθία υπέρ καταπαύσεως των σεισμών. Μόλις συνέρχονταν από το ένα χτύπημα ερχόταν νέο, κι αν οι σεισμοί συνεχίζονταν, εγκαταλείπονταν πόλεις και χτίζονταν άλλες σε περιοχές με στέρεο έδαφος όχι τόσο ευπρόσβλητες από τους σεισμούς.

Οι Βυζαντινοί, έκτος από τα καλαντάρια και τα βροντολόγια, είχαν βιβλία πού τα έλεγαν σεισμολογία και πού ασχολούνταν με τους σεισμούς. Κάποτε με τους σεισμούς ξέσπαγαν και πυρκαγιές. Είναι γνωστό ότι στα Μηναία της Εκκλησίας μνημονεύονται αλλεπάλληλοι πολυήμεροι σεισμοί πού προξένησαν μεγάλες καταστροφές και στοίχισαν πολλές ζωές στη βυζαντινή πρωτεύουσα και ότι πολλοί Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, όπως ο Μαλάλας, ο Θεοφάνης, ο Κεδρηνός κ.ά. περιγράφουν τέτοιες θεομηνίες. «Πολλαί μεν έκκλησίαι», γράφει ο Νικήτας ο Παφλαγών, «έμβολοι δέ πλείστοι και οίκοι ηδαφίσθησαν», γιά τον σεισμό του 870, πού βάστηξε ένα σαρανταήμερο.

 Γνωρίζομε, επίσης, ότι οι σεισμοί έχουν εμπνεύσει και τους εκκλησιαστικούς υμνογράφους, πού συνέθεσαν σχετικούς ύμνους. Η Εκκλησία αποδίδει γενικά σ' αυτούς παιδευτική σημασία. Περιγραφή σεισμού από τον Μαλάλα:

«Και έτεροι δε οίκοι μη πεπτωκότες υπό του πάθους του θεϊκού υπό του πυρός διελύθησαν έως θεμελίων. Και απώλοντο εν αυτώ τω φόβω άχρι χιλιάδων διακοσίων πεντήκοντα· πολλοί δε των χωσθέντων ζήσαντες μετά το ανενεχθήναι αυτούς ζώντας απέθανον· Τινές δε εκ των πολιτών των σωθέντων, ει τι ηδυνήθησαν, άφείλαντο και έφευγον και υπήντουν αυτοίς γεωργοί, και απέσπων παρ' αυτών φονεύοντες αυτούς».

Ήτανε, δηλ., μεγάλη τύχη να γλυτώσεις από σεισμό. Αν επιβίωνες κάτι άλλο βρισκόταν για να σ' αποτελειώσει. Οι άνθρωποι εξαγριώνονταν, γίνονταν κτήνη. Φρίκη. Οι μεγάλοι σεισμοί ακολουθούνται πάντα από μικρότερες σεισμικές δονήσεις. Αυτό απαντά στις πηγές είτε με την αναγραφή ότι ο σεισμός κράτησε ημέρες τόσες είτε με την αναφορά των μεγαλύτερων δονήσεων ως ξεχωριστών σεισμών:

«Μηνί Ιουλίω λα' αφιε' (1515) ώρα ε' της νυκτός εγένετο μέγας σεισμός. Τω αυτώ κγ' ώρα ε' άλλοι δύο εγένοντο σεισμοί έν έτει αχνδ' (1654)».

 Τμήμα των Τειχών της Βασιλεύουσας

Οι «ενθυμήσεις» του είδους περιορίζονται συνήθως σε ένα μονολεκτικό χαρακτηρισμό του σεισμού: «μέγας» ή «φοβερός» και σπάνια μας δίνουν περισσότερα στοιχεία: «αφζδ' (1564) έν μηνί Αυγούστω ιβ' ήμερα Σαββάτω ώρα ε' έγινε μέγας σεισμός ώστε την γήν συσσείεσθαι επί ώραν ικανήν». Σπανιότερη είναι ή αναφορά: «έτους 1698 μηνός Νοεμβρίου ήμερα... εσείστη η γης· εις τας ζ' ώρας της νυκτός· και άκουσα έναν τζίτζηραν τ' ημέραν εκείνη κ' ελαλούσεν ώς σάν τ' Ιούλη...».

Καταφύγιο γινόταν κατά κανόνα μια εκκλησιά, εφόσον ο σεισμός δεν την έριχνε κάτω, όπως πάμπολλες φορές συνέβη:

«1773 Μαρτίου 4, ήμερα β', έγινεν σεισμός μέτριος. Έτι Μαρτίου 5, ήμερα γ', ώρα τρίτη έγινεν σεισμός μέγας και έπεσεν ο πύργος και όλα τα σπίτια διαφθάρθηκαν, ομοίως και η Ευαγγελίστρια, ώστε η γη νύκτα και ήμερα δεν έπαυε. Έτσι εις τας 14 του  Μαρτίου ξημερώνοντας Πέμπτη του Μέγα Κανόνος εις ώρα τετάρτη της νυκτός έγινεν πάλιν σεισμός φρικτός, και ήταν ό λαός όλος εις την εκκλησίαν, και εγώ ήμουν εις την Παναγίαν την Ευαγγελίστρια, και εισήλθον εις το Ιερόν ομού με τον παπά -Καλλίνικο του Αγίου Γέροντος».

Πρόκειται  για   μαρτυρία   από την Κρήτη. Τις πολύτιμες αυτές γραφές έφεραν  στο φως  κατά κύριο λόγο ο Σπυρίδων Λάμπρος, ο   Νίκος   Βέης   κ.ά.   ερευνητές. Δεν    πρέπει    να    αγνοήσουμε, ωστόσο, το υλικό πού μας προσφέρουν πάνω στο θέμα μας οι περιηγητές και άλλοι επισκέπτες του ελληνικού χώρου. Από τις πιο ενδιαφέρουσες είναι η αναφορά του Γάλλου ρασοφόρου Φρανσουά Ρισάρ, πού περιέγραψε τους σεισμούς του 1650 στη Σαντορίνη (μετάφραση Κυριάκου Σιμόπουλου):

«Τη νύχτα της 27 Σεπτεμβρίου ένας  καινούργιος πιο φοβερός σεισμός έκανε τα σπίτια να γέρνουν από δώ κι από κει σαν κούνιες μωρών, να σαλεύουν σαν καλάμια καθώς φυσάει ο άνεμος. Ύστερα απ' αυτή τη δόνηση  είδαμε να ξεπηδούν από τη θάλασσα, τέσσερα μίλια ανατολικά ανάμεσα   Άνδρο και Σαντορίνη, φλόγες   τυλιγμένες   με   πυκνά σύννεφα. Μια καπνούρα ανέβαινε από την φλεγόμενη άβυσσο προς τα ύψη. Ύστερα τα πυρακτωμένα σύννεφα χαμήλωσαν αφήνοντας μπόχα αβάσταχτη έτσι πού θαρρούσες πως οι φλόγες έβγαιναν από την κόλαση     Στις δυό μέρες που ακολούθησαν  την   αναπήδηση  των φλογών, το πέλαγος λαμπάδιαζε όλο και πιο πολύ, οι δονήσεις διπλασιάστηκαν, ο πηχτός; καπνός μεγάλωνε και η επιφάνεια της θάλασσας σκεπάστηκε από αλαφρόπετρες πού ξεχύνονταν από την άβυσσο».

Οι σεισμοί του ηφαιστείου ήταν βέβαια πιο οδυνηροί, πιο δυνατοί, πιο επικίνδυνοι από οποιοδήποτε άλλο. Και οι σεισμοί αυτοί κυριολεκτικά, από τους προϊστορικούς χρόνους ως τα στερνά, είχαν επιπτώσεις όχι μόνο στη Σαντορίνη, αλλά και πέρα ως την Κρήτη. Όχι μόνο στα κτίσματα, στους ανθρώπους, άλλα και στα έργα τέχνης. Τέτοιες απώλειες θρήνησαν και τα Εφτάνησα όχι μόνο στα τελευταία χρόνια, άλλα από πολύ παλιά.

«Ο μεγάλος σεισμός της 16 του Απρίλη 1513», γράφε ο Ντίνος Κονόμος, «ρημάζοντας τα πάντα στο Νησί (τη Ζάκυνθο), γκρέμισε και τα τείχη του Κάστρου... Τα χαράματα της 16ης Αυγούστου 1521 έγινεν μέγας σεισμός και φοβερός, όμοιος εκείνου όπου εγίνη εις τους αφιγ' (1513) ινδικτιώνος α' ήμερα ιστ' του Απριλίου μηνός... Και εχάλασε το καστέλλι μέσα. Και επλακώθη ένας σολτάδος όπου έκρουγεν τές ώρες ονόματι Βιζίνος και ή γυναίκα του και ένα του παιδί. Και έπεσεν και ή κα(μ)πάνα. Και εχάλασεν και ή πόρτα του κάστρου. Και τα κρικέλια όλα έπεσαν. Και έγινεν και μεγάλος αφανισμός εις τα οσπίτια τού κάστρου και του γιαλού».

Η πόλη της Ζακύνθου κείτεται σε ερείπια μετά τον καταστροφικό σεισμό που έπληξε τα Ιόνια νησιά τον Αύγουστο του 1953 και την πυρκαγιά πού επακολούθησε.

Είναι δυνατή η πρόβλεψη σεισμού; Οπωσδήποτε όχι, λέγουν οι ειδικοί σεισμολόγοι. Κάνουν όμως προβλέψεις συνήθως οι μοναχοί από διάφορα σημάδια, όπως λ.χ. είναι το κούνημα καντηλιών, πού θεωρείται γενικά προμήνυμα κακών. Στο Άγιον Όρος τέτοια σημεία δίνει Η κανδήλα της Ί. Μονής των Ιβήρων. Γύρω από αυτήν έχουν γραφεί και λέγονται πολλά. Ένα ανάλογο φαινόμενο στην Κρήτη προκύπτει από ανέκδοτο έγγραφο του 1815, πού έχει δημοσιεύσει το 1932 ό καθηγητής Ν. Β. Τωμαδάκης:

«Προ δε του φοβερού σεισμού του επακολουθήσαντος ενταύθα εν τη Κρήτη κατά το αωθ' έτος, Φεβρουαρίου αη εσείετο μία των αργυρών κανδηλών της ιεράς εικόνος της Θεοτόκου (στον Ί. Ναό Κοιμήσεως Αιτανίων επισκοπής Χερσονήσου), χρόνου ενός ολοκλήρου διαστήματος, προδηλούσα τον μέγαν εκείνον και φοβερόν σεισμόν, εκ του οποίου κατηδαφίσθησαν πολλά των χωρίων, και μάλιστα η άνω ρηθείσα κώμη, εν ή δεν έμεινε λίθος επί λίθον, πλην του ιερού ναού της υπεραγίας Θεοτόκου, όστις έμεινεν ολοτελώς αβλαβής. Μετά δε την απειλήν του σεισμού εστάθη ακίνητον το κανδήλιον ημέρας είκοσι, και μετά ταύτα ήρχισε πάλιν να σείεται σταυροειδώς μέχρι της σήμερον».

Αν   ήταν   να   επιχειρηθεί   η Ιστορία των σεισμών στην Ελλάδα, θα χρειάζονταν πολλοί τόμοι, για να καταγραφούν όλα τα περιστατικά, οι συνέπειες και οι απηχήσεις της.  Οι σεισμοί είναι ένα φαινόμενο πού συνοδεύει τη ζωή του Έλληνα από τα χαράματα της ιστορίας.

Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΉΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΜΑΡ. 1981