Πέτρος Θέμελης : Οι επιγραφές και οι φορείς τους

Οι επιγραφές και οι φορείς τους

Η γραφή αυτή καθεαυτή, άσχετα από τον φορέα που τη φιλοξενεί, ακολουθεί τους κανόνες της καλλιτεχνικής εξέλιξης

Γράφει ο Πέτρος Θέμελης

Ομότιμος καθηγητής Κλασσικής Αρχαιολογίας

Η λειτουργία της επί-γραφής και η πολυδιάστατη σχέση της με το τέχνεργο που τη φιλοξενεί είναι θέμα που έχει απασχολήσει την έρευνα. Πολλές επιγραφές, εξαρχής ή εκ των υστέρων γραμμένες σε αγγεία, χαραγμένες σε μεταλλικά αντικείμενα ή λαξευμένες σε ταφικά μνημεία, σε οικοδομήματα και μεμονωμένους λίθους, αποκαλύπτουν τις διάφορες πλευρές αυτής της σχέσης και ειδικότερα την ειδική λειτουργία της επιγραφής (ως σημαίνοντος) και του φορέα (ως σημαινόμενου) πάνω στον οποίο βρίσκεται, όπως, για παράδειγμα, η δύναμη της χαραγμένης σε μολύβδινες πινακίδες κατάρας. Μια λέξη συμβάλλει στην αναγνώριση του εικονιζόμενου αντικειμένου, συνεμφαίνει το σημαινόμενο, το οποίο στην περίπτωση των αρχαίων μελανόμορφων και ερυθρόμορφων αγγείων απεικονίζεται δίπλα στη λέξη. Τα παραδείγματα της γεωμετρικής, της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου μιλούν από μόνα τους:

Η οινοχόη του Δίπυλου, η λήκυθος της Ταταίης από την Κύμη, το ποτήριον του Νέστορος από την Ισχία, η κύλιξ της Φιλτούς από την Κάμιρο, το περίφημο αγγείο Francois, ο δίνος της Ακρόπολης, οι πίνακες της Αίγινας, η πέτρα της Περαχώρας, το χάλκινο αγαλμάτιο του Μάντικλου, το μαρμάρινο άγαλμα της Νικάνδρης από τη Νάξο, οι χάλκινες ταινίες από τα όχανα των ασπίδων, το κρηπίδωμα της στοάς των Αθηναίων στους Δελφούς, τα ορειχάλκινα φίδια στη βάση του τρίποδα των Πλαταιών, τα ιστορικά κράνη με επιγραφές, οι παναθηναϊκοί αμφορείς, οι ευχές για καλή πόση και μακροζωία σε πήλινα και γυάλινα κύπελλα, ο κρατήρας του Δερβενιού, το ανάγλυφο του Αρχελάου Πριηνέως, η γιγαντομαχία του θησαυρού των Σίφνιων στους Δελφούς, ο βωμός της Περγάμου.

Οι επιγραφές στα αγγεία αποτελούν μέρος της ίδιας της εικόνας, μετέχουν της δράσης, μιλούν, ενίοτε κραυγάζουν, εκτείνονται οριζόντια και κατακόρυφα ή κουλουριάζονται, ακολουθώντας τις κινήσεις των μελών και των σωμάτων ανθρώπων και ζώων ή τα περιγράμματα πραγμάτων, αγκαλιάζουν κάποιες φορές το σώμα των αγγείων και εκθειάζουν την αξία, την ομορφιά και το περιεχόμενο τους. Αισθάνομαι αγαλλίαση διαβάζοντας τα ονόματα των αλόγων σε κάνθαρο του Νεάρχου ή στον αμφορέα του Εξηκία ή τα ονόματα των κυνηγάρικων λαγωνικών που πήραν μέρος στη φημισμένη «Θήρα του Καλυδώνιου Κάπρου» μαζί με τον ηρωικό Μελέαγρο και τη γοργοπόδαρη Αταλάντη. Είναι ολοφάνερες η αγάπη και η χαρά του καλλιτέχνη (ζωγράφος, χαράκτης, μαρμαράς, λιθοξόος, γλύπτης, χτίστης, κεραμίστας) για το θαυματουργό νέο αυτό μέσο έκφρασης και επικοινωνίας που του προσφέρεται. Παίζει με τα σύμβολα της γραφής, τα χρησιμοποιεί ακόμη και όταν δεν ξέρει να διαβάζει, τους δίνει όποια κατεύθυνση εκείνος προτιμά για την περίπτωση: βουστροφηδόν, κιονηδόν, προς τα δεξιά ή επί τα λαιά. Ενίοτε τοποθετεί και ακατανόητες λέξεις δίπλα στις μορφές ως απλά διακοσμητικά στοιχεία.

Όχι μόνο κάθε λέξη αλλά και κάθε γράμμα διατηρεί την αυτονομία του, την προσωπικότητα του, την καλλιτεχνική αξία του, απαλλαγμένο από την καταπίεση των σχολαστικών γραμματικών που καθιέρωσαν στα ελληνιστικά χρόνια τα σημεία της στίξης. Όμως η επιγραφή και ο φορέας της, στην περίπτωση των δημιουργημάτων του ανθρώπου του παρελθόντος, εξομοιώνονται και συγχωνεύονται, μετατρέπονται σε πομπό ενός μηνύματος, το οποίο ασκούσε διαφορετική επίδραση στους αποδέκτες-χρήστες της αρχαιότητας, στο πλαίσιο της συγχρονικότητας, της λειτουργίας τους δηλαδή μέσα στο τότε πολιτισμικό πλαίσιο, και αλλιώς προσλαμβάνεται από τους αποδέκτες θεατές του σήμερα, όπου ρόλο ουσιαστικό παίζει η διάσταση της διαχρονικότητας, της Ιστορίας, οπότε απαιτείται και γνώση ειδική για τη «συμμετοχή» και τη συγκινησιακή μέθεξη.

Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η γραφή αυτή καθεαυτή, άσχετα από τον φορέα που τη φιλοξενεί, ακολουθεί τους κανόνες της καλλιτεχνικής εξέλιξης. Οι τεχνοτροπικές τάσεις της ανώνυμης επιγραφικής τέχνης συμβαδίζουν με εκείνες που ακολουθεί σε γενικές γραμμές η επώνυμη γλυπτική παράδοση από τα αρχαϊκά χρόνια (όταν επικρατεί ο λατρευτικός - συντηρητικός χαρακτήρας της βουστροφηδόν γραφής) στα κλασικά χρόνια (όταν ξεχωρίζουν η ποιότητα, η δύναμη και ο «ανδρισμός» της στοιχηδόν γραφής), στα ελληνιστικά χρόνια (όταν εμφανίζονται τα στολίδια των γραμμάτων, οι ακρέμωνες, η κίνηση των λέξεων) , στα ρωμαϊκά χρόνια (όταν εμφανίζεται ο κλασικισμός, οι τάσεις συμμετρίας, οι λατινικές επιγραφές, η επισεσυρμένη γραφή) και, τέλος, στα βυζαντινά χρόνια (με τις λιγκατούρες, τα κιασόφυλλα, την πολυπλοκότητα και τη θλίψη).

κυριακάτικη δημοκρατία