Από την αρχαία Ελλάδα στους αλχημιστές

Thomas, Gerard (Flemish artist, 1663-1720) Alchemist Wellcome Library

Από την αρχαία Ελλάδα στους αλχημιστές

Γράφει ο Αλέξανδρος Κράλλης, χημικός

Καθίσταται σαφές ότι η μια αρχή της Χημείας ξεκίνησε από την χώρα μας. Οι Αραβες πήραν τα περισσότερα στοιχεία από την σκέψη του Αριστοτέλη ότι η ύλη χαρακτηρίζεται από τέσσερις ιδιότητες (κρύο/ζεστο, υγρό/ξηρό).

Eamus quaesitum quatuor elementorum naturate», «ας ερευνούμε πάντοτε τις ιδιότητες των τεσσάρων στοιχείων της φύσης» (Παράκελσος), γη, νερό, αέρας και φωτιά, τα οποία στο σύνολο τους μας δίνουν το χάος.

Η αλχημεία στην κοινή γνώμη είναι η αναζήτηση της δημιουργίας χρυσού από φθηνά μέταλλα, χρησιμοποιώντας την περίφημη «φιλοσοφική λίθο», που αναζητείται ματαίως.

Ένας από τους πρώτους γνωστούς χημικούς, ο Αγαθαρχίδης ο Κνίδιος, στο σύγγραμμα «Επιτομή περί Ανέμων» προσπάθησε να ερμηνεύσει τη σύσταση του δύσκολου αυτού στοιχείου καθώς και την καθοριστική επίδραση του αέρα στα μέταλλα (μια πρώτη προσπάθεια για την εξήγηση της οξείδωσης).

Στην περίπτωση της αλχημείας, το ελληνικό... άθλημα της αναφοράς στους μακρινούς προγόνους μας βρίσκει γόνιμο έδαφος. Δύο χειρόγραφα του 2ου π.Χ. αιώνα (της Στοκχόλμης και του Λέιντεν), σύγχρονα δηλαδή με τον Αγαθαρχίδη και τον Βώλο Μενδήσιο, περιέχουν συνταγές για τη δημιουργία κραμάτων που έχουν την εμφάνιση πολύτιμων μετάλλων, αλλά είναι φθηνότερα. Περιέχουν επίσης συνταγές για μελάνι, συγκόλληση μετάλλων, πορφυρή βαφή υφασμάτων. Παρόμοιες συνταγές υπάρχουν και για φθηνότερη πορφύρα και θυμίζουν την εφεύρεση της ουλτραμαρίνης, στα τέλη του19ου αιώνα, για την αντικατάσταση του ινδικού.

Η λέξη χημεία (από το χέω) εμφανίζεται στο βιβλίο του νεοπυθαγόρειου από τη Μένδη Βώλου «Περί θαυμασίων ή χειρόκμητα» και «Φυσικά και Μυστικά», που μεταφράστηκε στα αραβικά και τα λατινικά 10-12 αιώνες αργότερα ως «Μυστικισμός και Φυσική». Ο ίδιος έγραψε το «Περί Συμπαθειών και Αντιπαθειών, Λίθων Κατά Στοιχείον Κατάλογο». Ο Βώλος, όπως και πολλοί αλχημιστές, υπέγραφε με το όνομα του Δημοκρίτου, για λόγους ασφαλείας, και στη βιβλιογραφία έμεινε γνωστός ως «Ψευδοδημόκριτος».

 The Alchemist Discovering Phosphorus, Joseph Wright of Derby

Πιθανώς, παράλληλα με τους μεγάλους θεωρητικούς φυσικούς σοφούς (Ηράκλειτος, λόγου χάριν) υπήρχε ήδη από τον 7ο π.Χ. αιώνα και μία σειρά πρακτικών (εργαστηριακών θα λέγαμε σήμερα) ερευνητών, όπως ο Γλαύκος από τη Χίο, ο Μακεδόνας Γοργός ο Ιάσιος, ο Δημόκριτος ο Μυσταγωγός (από την Αίγυπτο), ο Ευπάτωρ Μιθριδάτης από τον Πόντο, η Αλεξανδρίς Κλεοπάτρα, η οποία είχε ασχοληθεί με τη μετατροπή μετάλλων σε χρυσό με τη «βαφική μέθοδο» που υποστήριζε: «Εν το παν και δι' αυτού το παν. Και ει μη έχοι το παν, ουδέν εστί το παν».

Από τους αρχαίους Έλληνες χημικούς, γνωστοί είναι επίσης οι Επιφανής Αντίοχος, Κλεοπάτρα η Φιλοπάτωρ, Συνέσιος ο Κυρηναίος, Ολυμπιόδωρος ο Θηβαίος, Φίλων ο Μεταλλουργός.

Ο Μάρκος Βιτρούβιος Πόλλιο, στο σύγγραμμα του «De architectura Libri decerti» (1ος αιώνας π.Χ.), που αφιέρωσε στον Αύγουστο, αναφέρει πως κατόρθωσε να δει στην Αλεξάνδρεια τον τρόπο παραγωγής του αιγυπτιακού μπλε χρώματος (ή καιρουλιανό κυανό). Η μέθοδος παραγωγής ήταν μέχρι τότε παντελώς άγνωστη στους Ρωμαίους. Το μπλε αυτό χρονολογείται στην Αίγυπτο από το Παλαιό Βασίλειο (προ του 2600 π.Χ.). Η χρωστική αυτή, όπως και αρκετές ακόμη, εμφανίζεται στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, στην Κνωσσό και στις Μυκήνες.

Το βιβλίο «Χειρόκμητα» του Πανωπολίτη Ζωσίμου (4ος αιώνας μ.Χ., Αλεξάνδρεια) αποτελεί τη χημική εγκυκλοπαίδεια της εποχής. Σε ένα από τα πιο μυστικιστικά κείμενα του διατυπώνεται η ιδέα πως, αν και το κάθε άτομο είναι χαρακτηριστικό του στοιχείου του, και η σύσταση του ατόμου είναι ύλη και ενέργεια που είναι κοινή για όλο τον υλικό κόσμο: «Όπως τα σκληρά σώματα των μετάλλων και τα υγρά των φυτών αποτελούν ένα πράγμα μίας φύσεως που δρα επί του εαυτού του». Επομένως καθίσταται σαφές πως η μία αρχή της Χημείας ξεκίνησε από την Ελλάδα, αναπτύχθηκε ζωηρά στην Αίγυπτο και σε κάποιο σημείο εκεί «εξαφανίστηκε» εξαιτίας της νέας θρησκείας, της χριστιανικής, η οποία εξέφραζε την αντίθεση της σε τοποθετήσεις σχετικά με τη φύση των πραγμάτων. Οι φυσικοί σοφοί της εποχής είχαν ήδη εφεύρει μια συντομογραφία για να διατυπώνουν τα πειράματα και τις σκέψεις τους, και σύμφωνα με τις μεθόδους απόκρυψης είτε απέδιδαν τα έργα τους σε παλαιότερους διδασκάλους είτε έγραφαν με σύμβολα ή ιστορούσαν τα δρώμενα χρησιμοποιώντας ιστορίες με ανθρώπους και πλανήτες που μόνο αυτοί γνώριζαν τι εκφράζει και εκπροσωπεί ποιον και τι.

 Paracelsus portrait

Οι Νεστοριανοί, ουμανιστές κατά βάση, οι οποίοι καταδικάστηκαν από τη Σύνοδο της Εφέσου (431 ), και ο Νεστόριος αναγκάστηκε να αποσυρθεί στην Άνω Αίγυπτο, προσέφεραν πολλά στην επιστήμη της Χημείας. Διατηρούσαν καλές σχέσεις με τους Άραβες, στους οποίους μετέδωσαν πολλά από τα μυστικά της. Το «αλ-» της Χημείας προστέθηκε στο Χαλιφάτο της Βαγδάτης και οι γνώσεις των Νεστοριανών μεταφέρθηκαν και στις Ινδίες, ακόμη και στην Κίνα, όπου ίδρυσαν ισχυρές κοινότητες μέχρι και τον 10ο-11ο αιώνα. Στη Βαγδάτη άρχισε ανανεωμένη άσκηση της Χημείας ιδιαίτερα με τους Αβικέννα και Ραζή, οπαδούς της μωαμεθανικής αίρεσης των Ισμαηλιτών, φορτωμένους όμως με πολύ μυστικισμό και μαγεία, έως τον Jabir ibn Haman, γνωστό στους δυτικούς ως Geber (Αλγεβρα-al geber-al Jabir).

Οι Άραβες πήραν τα περισσότερα στοιχεία από τη σκέψη του Αριστοτέλη ότι η ύλη χαρακτηρίζεται από τέσσερις ιδιότητες (κρύο/ζεστό, υγρό/ξηρό). Έγινε τότε μία προσπάθεια να δοθούν αριθμοί και μεγέθη στις ιδιότητες, και την προσπάθεια αυτή είχαν βοηθήσει η νουμερολογία (εβραϊκής προέλευσης) και μία σαφής επίδραση από την Κίνα, μέσω των Μογγόλων.

Οι Αραβες παρέλαβαν τα ελληνο-χριοτιανο-νεστοριανά στοιχεία και παράλληλα χημικές αρχές από την Κίνα.

Στην εποχή των Γνωστικών και των Νεοπλατωνικών στη Δύση, ο ταοϊσμός στην Κίνα έκανε προσπάθειες να βελτιώσει τα «φθηνότερα» και «ατελέστερα» μέταλλα προς τα «τελειότερα», προς τον χρυσό. Οι Κινέζοι πίστεψαν πως η βελτίωση μπορεί να επιτευχθεί με «φάρμακα», ουσίες που μπορούσαν προστιθέμενες στον υδράργυρο να τον «γιατρέψουν». Στη συνέχεια το αμάλγαμα αυτό, «υγιές» πλέον, μπορούσε να χαρίσει την περιζήτητη κινεζική αρετή, τη μακροζωία. Πίστευαν δηλαδή ότι ο τεχνητός χρυσός, αφού είχε εξυγιανθεί, θα έδινε υγεία σε όποιον τον έπινε σε μικρές δόσεις. Οι Κινέζοι επίσης έκαναν ενώσεις μετάλλου με οργανικές ουσίες, κυρίως με όπιο. Από τους Έλληνες και τους Κινέζους πίσω στους Αραβες, που εξαπλώνονται στη βόρειο Αφρική, καταλαμβάνουν την Ισπανία και τη νοτιοδυτική Γαλλία. Έχουν ήδη συγγράψει τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά εγχειρίδια, θεωρητικά ασχολούνται με τη φύση του θείου και του υδραργύρου και οδηγούνται να πιστέψουν ότι όλα τα μέταλλα μπορούν να περιγραφούν με τις ιδιότητες των δύο αυτών στοιχείων, σε σχετικές αναλογίες κατά μέταλλο. Πρακτικά έγιναν λεπτομερείς καταγραφές μετάλλων, χρωστικών και εργαστηριακών οργάνων. Τότε εμφανίζεται ξανά, περί το 1310, ο Geber ή Ψευδogeber, δηλαδή αυτήν τη φορά ένας Ισπανός αλχημιστής που υπέγραφε με το όνομα αυτό. Τα τέσσερα βιβλία του περιέχουν τις πληρέστερες πληροφορίες του αλχημικού εργαστηρίου έως τον 16ο αιώνα και όλη τη μέχρι τότε Αλχημική θεωρία.

Κυριακάτικη δημοκρατία