Αθηνά Σχινά : Τα εκατό χρόνια της «Ομάδας Τέχνη» (1917)

Θ. Τριανταφυλλίδης, Βαρκάδα

Τα εκατό χρόνια της «Ομάδας Τέχνη» (1917)

 Με αφορμή έκθεση  που οργάνωσε η Εθνική Πινακοθήκη, με την αρωγή του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας η κριτικός & ιστορικός Τέχνης κα Αθηνά Σχινά γράφει  για την εικαστική και πρωτοποριακή στον καιρό της «Ομάδας Τέχνη», που παρουσιάσθηκε στο Αθηναϊκό κοινό μέσα από τα έργα εξαιρετικών καλλιτεχνών (ζωγράφων, γλυπτών, χαρακτών), οι οποίοι συσπειρώθηκαν και τη συγκρότησαν το 1917 επειδή είχαν τότε αισθανθεί την ανάγκη της εκφραστικής υπέρβασής τους, ξεφεύγοντας από τις -περιοριστικές λίγο ως πολύ- συντεταγμένες του ακαδημαϊσμού, προκειμένου εκείνοι (και όσοι ήθελαν κατόπιν να τους ακολουθήσουν) να συνδεθούν με τα πιο ελεύθερα ευρωπαϊκά κινήματα του ιστορικού μοντερνισμού.

Γράφει η Αθηνά Σχινά*

Η «Ομάδας Τέχνη», κατά τα πρότυπα των «αποσχιστικών» ευρωπαϊκών ομάδων της καλλιτεχνικής δημιουργίας, γεννήθηκε μέσα σε ένα ανανεωτικό κλίμα, με πρωτοβουλία του Νικολάου Λύτρα, γιου του γενάρχη της Σχολής του Μονάχου Νικηφόρου Λύτρα. Χαρακτηριστικά γι' αυτήν την πρωτοβουλία που ανέλαβε ο Νικόλαος Λύτρας, ο ζωγράφος Περικλής Βυζάντιος (που ήταν και ο νεότερος από τους συμμετέχοντες, οι οποίοι θα γίνονταν κατοπινοί συνοδοιπόροι του) θυμόταν με συγκίνηση πόσο τον είχε κολακεύσει το γεγονός της πρόσκλησής του από τον ίδιο τον Λύτρα για την εκθεσιακή συμμετοχή του, μαζί με τα πιο λαμπρά ονόματα της εποχής, στα γραφεία της εφημερίδας «Ελεύθερος Τύπος», τα οποία αργότερα έγιναν η περιώνυμη Γκαλερί Στρατηγοπούλου.

Το εντυπωσιακό με αυτή την «ομάδα» ήταν ότι κατάφερε να μη μονοπωλήσει τις πρωτοποριακές αντιλήψεις της, πολιτικοποιώντας τες, καθώς ενσωμάτωσε, χάριν της τέχνης και τόσο των αισθητικών όσο και πνευματικών αναζητήσεών της, συντηρητικούς, (όπως θεωρούντο οι Κογεβίνας, Οθωναίος, Φωκάς) με νεωτεριστές (όπως ήταν οι Λύτρας, Μαλέας, Παρθένης), διαμορφώνοντας μια διαλεκτική συνιστώσα που απέκτησε σημαντική εικαστική σημασία, υπερακοντίζοντας τα σύνορα της χώρας μας. Η διάθεση συνεννόησης των καλλιτεχνών φάνηκε ήδη εξαρχής από αυτήν καθεαυτήν την απόδοση της ονομασίας, όταν -μας λέει με γλαφυρότητα ο Περικλής Βυζάντιος στις σημειώσεις του- κατά τη δεύτερη συνάντησή τους, μπροστά στον Μαλέα, πρότεινε εκείνος να ονομαστεί «Η Ομάς της Τέχνης», συμπληρώνοντας ότι «το όνομα άρεσε σε όλους, με τη διαφορά ότι ο Μαλέας, που ήταν δημοτικιστής, μαλλιαρός, όπως τους λέγαμε τότε, το διόρθωσε σε Ομάδα Τέχνης».

 Ν. Οθωναίος Εσπερινός

Η ανάγκη ριζοσπαστισμού της «Ομάδας Τέχνη» είχε ως αφορμή την τέταρτη έκθεση του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών και τις διαφωνίες που ανέκυψαν τον Απρίλιο του 1917, καθώς δημιουργήθηκαν διασπαστικές τάσεις, στις οποίες πρωτοστάτησε, όπως ειπώθηκε, ο Νικόλαος Λύτρας, που είχε μεν σπουδάσει στη Γερμανία, είχε όμως εμπνευστεί από τον εκεί υπαιθριστικό ιμπρεσιονισμό, διατηρώντας παράλληλα άριστες σχέσεις με ακαδημαϊκούς όπως ο Γ. Ιακωβίδης, που ως νέο και ταλαντούχο ζωγράφο τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Δίπλα του και ασπαζόμενοι τις απόψεις του Λύτρα δημιούργησαν τον πρώτο πυρήνα της «Ομάδας Τέχνη», οι Οθωναίος, Καντζίκης και Θεόφρ. Τριανταφυλλίδης, που είχαν σπουδάσει στο Μόναχο, τους οποίους πλαισίωσαν οι σπουδάσαντες στη Γαλλία Κ. Παρθένης, Γρ. Ζευγώλης, Κ. Μαλέας, Οθων Περβολαράκης, Δημ. Στεφανόπουλος, Λυκ. Κογεβίνας, Π. Βυζάντιος, Μιχ. Τόμπρος και ο μεγαλύτερος σε ηλικία από όλους Οδ. Φωκάς. Οι «γαλλοσπουδαγμένοι» είχαν στα έργα τους αφομοιώσει, εκτός από τον ιμπρεσιονισμό, τις μετεμπρεσιονιστικές επίσης τάσεις, με έμφαση στον συμβολισμό, όπως π.χ. ο Παρθένης, στον ιαπωνισμό, όπως ο Μαλέας, στην αρ νουβό, όπως ο Περβολαράκης. Οι 13 αυτοί καλλιτέχνες (μαζί με τον Ν. Λύτρα), διαμορφώνοντας ένα σχεδόν ομοιογενές και νεωτερίζον ύφος, πρωτοπαρουσιάστηκαν τον Δεκέμβριο του 1917 σε μια ομαδική έκθεση που την εγκαινίασε ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, τιμώντας την παράλληλα με την παρουσία του και ο βασιλιάς Αλέξανδρος.

Ο προοδευτικών αντιλήψεων κριτικός Παύλος Νιρβάνας σημείωνε τότε στην εφημερίδα «Εστία» ότι τα έργα που είδε είχαν -από σύμπτωση ή επιδίωξη- «κάποια συγγένεια ταλάντου, κατά το μάλλον ή ήττον», συνεχίζοντας να διακρίνει ότι «τα έργα δεν βγάζουν το ένα το μάτι του άλλου, όπως συμβαίνει εις τας περισσοτέρας μεγάλας μας εκθέσεις, με την Ελληνικήν μάλιστα κατάταξιν των έργων. Συζούν πολύ καλά μεταξύ των και δίνουν μιαν γενικήν εντύπωσιν, αρκετά αρμονικήν, χωρίς να χάνει το καθένα [έργο] την προσωπικήν του ανεξαρτησίαν». Στον αντίποδα, ο Δ. Ι. Καλογερόπουλος, συντηρητικών μάλλον αποκλίσεων, στο τεύχος 202 του περιοδικού «Πινακοθήκη», σημειώνει ότι επικρατεί στην έκθεση (την πρώτη και αναθεωρητικά καθοριστική που έκανε η «Ομάδας Τέχνη») ένας «ξενισμός», εξαιρώντας από αυτόν τα έργα του Οθωναίου. Συνεχίζοντας ο Καλογερόπουλος χαρακτηριστικά αναφέρει: «Αντάρται της τέχνης είναι δύο, παράδοξοι διά την τεχνοτροπίαν, ο Κ. Παρθένης κατά πρώτιστον λόγον, ο κ. Κογεβίνας κατά δεύτερον. Ποιητικότερος ο κ. Μαλέας. Ο κ. Βυζάντιος ο κομψότερος. Ο κ. Λύτρας ο μοναδικός προσωπογράφος της εκθέσεως. Ο κ. Περβολαράκης με τα σκίτσα του, ο αντιπρόσωπος της ελαφράς ζωγραφικής - κατά το ελαφράς φιλολογίας. Ο κ. Τριανταφυλλίδης ο μετριοφρονέστερος. Οι άλλοι, υπάρχουν δεν υπάρχουν, το ίδιο κάνει. Εκ των γλυπτών, ο κ. Τόμπρος μονοκρατορεί με τας προτομάς, ο κ. Ζευγώλης ιδιόρρυθμος με τα σατιρικά του σκίτσα».

Οδ. Φωκάς, Τοπίο της Αττικής

 

Η πραγματικότητα είναι πως η έκθεση εκείνη έκανε αίσθηση μεγάλη, αφενός εξαιτίας της υφολογικής συνάφειας, αφετέρου λόγω και του πρωτοποριακού κλίματος, μέσα από όπου ξεχώρισε βέβαια ο Παρθένης. Κατόπιν, το 1918, έγινε μια έκθεση ελληνογαλλική (με την «Ομάδας Τέχνη» στο Ζάππειο που πέρασε μάλλον απαρατήρητη), ενώ στις αρχές του 1919 πραγματοποιήθηκε -μαζί με προσκεκλημένους Γάλλους καλλιτέχνες- ακόμη μία παρουσίαση στην Αθήνα (στα νέα γραφεία της διαφημιστικής εταιρίας Ανατολή), για να ανταποδοθεί μια ανάλογη μετέπειτα στο Παρίσι, στην Γκαλερί De la Boetie, στις 2/9/1919, που ήταν και η τελευταία της πρώτης αυτής σημαντικής περιόδου της «Ομάδας Τέχνη», την οποία εγκαινίασε ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, έχοντας μεταβεί στη γαλλική πρωτεύουσα για να υπογράψει το Σύμφωνο Ειρήνης.

Ο Ελ. Βενιζέλος, θέλοντας να καθιερώσει, μέσω της εξωτερικής του πολιτικής, την προβολή -πνευματικών και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων- της Ελλάδας, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός, αλλά η έκθεση καθεαυτή θεωρήθηκε από τους Γάλλους τεχνοκριτικούς αποτυχημένη, γιατί το εκεί κοινό, περιμένοντας να δει κάτι διατυπωμένο πρωτότυπα, όπως ενδεχομένως το προσδοκούσε (βγαλμένο μέσα από μια ιδιοσυγκρασιακά εκσυγχρονισμένη παράδοση, όπως π.χ. έκαναν οι Ισπανοί), αντίκρισε τα «καλώς» αφομοιωμένα διδάγματα των μεγάλων «ζωγράφων/δασκάλων» της Γερμανίας και της Γαλλίας. Αυτή η αποτυχία της έκθεσης στο Παρίσι και η κοινωνική όσο και πολιτική αστάθεια που ακολούθησαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οδήγησαν σε διάλυση την «Ομάδας Τέχνη», αλλά για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης μας δεν παύει αυτή η μεγάλη εκσυγχρονιστική απόπειρα να θεωρείται ένας φάρος αλλαγής προσανατολισμού, που οι ωφέλειές του θα απέδιδαν αρκετά αργότερα (χρονικά) τους καρπούς τους.

*Κριτικός & ιστορικός Τέχνης

http://www.dimokratianews.gr/content/79512/ta-ekato-hronia-tis-omadas-tehni-1917