Τα Μυστήρια της Ανδανίας και τα Κάρνεια

Χορός προς τιμήν του Κάρνειου Απόλλωνα

Τα Μυστήρια της Ανδανίας και τα Κάρνεια

Ο Michael Petterson υποστηρίζει ότι τα Υακίνθεια, οι Γυμνοπαιδιές και τα Κάρνεια της Σπάρτης συγκροτούσαν έναν τελετουργικό κύκλο, ο οποίος σχετιζόταν με τα τρία στάδια της μυητικής παίδευσης των ανδρών

Από τον Πέτρο Θέμελη*

Τον Αύγουστο του 2001 μία ασβεστολιθική στήλη που ήλθε στο φως στον χώρο του προσκηνίου του Θεάτρου της αρχαίας Μεσσήνης φέρει ίχνη στήριξης αναθήματος χάλκινου αγαλμάτιου, το οποίο εικόνιζε πιθανότατα τον Απόλλωνα Κάρνειο, όπως εικάζεται από το κείμενο της εξάστιχης επιγραφής στην πρόσθια όψη: «Ο Καρνειαστής Λέων και έξι ιεροί, ο Παλίσσκιος, ο Τελέσστας, ο Φίλων, ο Θάλων, ο Ξενόλας και ο Νικόστρατος, ανέθεσαν στον Κάρνειο».

Δεν υπάρχουν φιλολογικές επιγραφές ούτε και βεβαιωμένες απεικονίσεις του Καρνείου που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αποκατάσταση του εικονογραφικού τύπου του αγαλμάτιου που έφερε η στήλη. Ο Παυσανίας αναφέρει εικόνες, λατρευτικά αγάλματα και ξόανα του Καρνείου Απόλλωνα στο Γύθειο, στο όρος Κνακάδιον κοντά στην πόλη Λας, στην αγορά του Οιτύλου, στα Λεύκτρα και στην Καρδαμύλη, κατασκευασμένα «καθά Δωριεύσιν επιχώριον». Ο Σουηδός ερευνητής Michael Petterson υποθέτει ότι ο δωρικός επιχώριος τρόπος απόδοσης του θεού παραπέμπει σε θηριομορφική σύλληψή του ως κριού, και αναφέρεται σε δύο έργα προκειμένου να υποστηρίξει την υπόθεσή του, που θα μπορούσαν όμως να παριστάνουν και τον Ερμή.

Μυθικός ιδρυτής των Μυστηρίων της Ανδανίας θεωρούνταν ο Καύκων, γιος του Κελαινού και εγγονός του Φλύου, επωνύμου του αττικού δήμου της Φλύας, όπου τελούνταν μυστικά δρώμενα της Δήμητρας και της Ρέας-Κυβέλης. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Καύκων είχε μεταφέρει τα μυστήρια από την Ελευσίνα στην Ανδανία, όταν κυβερνούσε τον τόπο η προδωρική βασίλισσα Μεσσήνη, κόρη του Τριόπα, η οποία μυήθηκε στα μυστήρια. Το ιερό του Καρνείου στην εύφορη πεδιάδα του Στενυκλάρου, που τη διέσχιζε ο ποταμός Βαλύρας, σημερινό ποτάμι της Μαυροζούμενας, βρισκόταν σε ακμή τουλάχιστον τα χρόνια της επίσκεψης του Παυσανία, μολονότι η κώμη Ανδανία, οκτώ στάδια μακριά από το άλσος, κειτόταν ήδη σε ερείπια.

Όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε (μεταξύ των ετών 155-160 μ.Χ.) το Καρνάσιον ή Καρνειάσιον άλσος, το ιερό δηλαδή άλσος του Καρνείου με τα κυπαρίσσια, τελούνταν ακόμη τα περίφημα Μυστήρια της Ανδανίας. Εκεί αντίκρισε μεταξύ άλλων τα αγάλματα του Απόλλωνα Καρνείου και του Ερμή με κριάρι. Στο Καρνάσιον φυλαγόταν η λεγομένη παρακαταθήκη του Αριστομένη, το τελετουργικό δηλαδή των Μυστηρίων της Ανδανίας, που ο Μνασίστρατος παρέδιδε κατά την τέλεση των Μυστηρίων στους ιερούς. Το άκρως σημαντικό τελετουργικό αυτό κείμενο, άρρηκτα δεμένο με την αναγέννηση του μεσσηνιακού έθνους, είχε αντιγραφεί σε ειλιτάριο παπύρου, από το ενεπίγραφο έλασμα κασσιτέρου, που είχε ανακαλύψει το 369 π.Χ., φυλαγμένο σε χάλκινη υδρία και θαμμένο στην Ιθώμη, ο Αργείος στρατηγός και οικιστής της Μεσσήνης Επιτέλης, σύμμαχος του Θηβαίου Επαμεινώνδα.

Σύμφωνα με τον Παυσανία όλοι οι Δωριείς λάτρευαν τον Κάρνειο Απόλλωνα και δεν είναι αναγκαίο να αποδώσουμε σε σπαρτιατική ή αθηναϊκή προπαγάνδα την εγκαθίδρυση της λατρείας του στο Καρνάσιον άλσος, κοντά στην Ανδανία, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι ερευνητές, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τη λατρευτική «κοινή» μεταξύ Μεσσηνίων και Σπαρτιατών. Υπάρχουν άλλωστε ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της άποψης ότι τα Κάρνεια ως αγροτική-ποιμενική γιορτή αρχικά προϋπήρχαν της καθόδου των Δωριέων στην Πελοπόννησο, οι οποίοι την υιοθέτησαν και της έδωσαν πολεμικό χαρακτήρα. Τα Κάρνεια γιορτάζονταν στη Σπάρτη και σε άλλες δωρικές πόλεις επί εννέα ημέρες κατά τον μήνα Καρνείον (μέσα Αυγούστου - μέσα Σεπτεμβρίου) με θυσία κριαριού, πομπή, χορό, αγώνες μουσικούς και γυμνικούς.

Ο μήνας Καρνείος, ιερός για τους Δωριείς, κατά τον Θουκυδίδη, μαρτυρείται σε πόλεις της Πελοποννήσου, της Κρήτης, της Δωδεκανήσου και της Σικελίας. Το κυρίως δρώμενο των Καρνείων τελούνταν από άγαμους νέους άνδρες (που δεν είχαν ακόμη κλείσει τα 30 ώστε να έχουν αποκτήσει πλήρη πολιτικά δικαιώματα), πέντε από κάθε φυλή, που ονομάζονταν Καρνεάται ή Καρνιασταί και πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην οργάνωση της εορτής για μία περίοδο τεσσάρων ετών. Ένας από τους Καρνεάτες, ονομαζόμενος και σταφυλοδρόμος, έτρεχε στεφανωμένος με ταινίες, οι υπόλοιποι τον κυνηγούσαν, αν τον έπιαναν ήταν καλό σημάδι για την πόλη, αν όχι ήταν κακό. Η γιορτή των Οσχοφορίων στην Αττική περιλάμβανε τελετουργικά στοιχεία παρόμοια με αυτά των Καρνείων, όπως η πομπή με σταφύλια και ο αγώνας δρόμου. Ο Michael Petterson υποστηρίζει ότι τα Υακίνθεια, οι Γυμνοπαιδιές και τα Κάρνεια της Σπάρτης συγκροτούσαν μια λατρευτική ενότητα, έναν τελετουργικό κύκλο, ο οποίος σχετιζόταν με τα τρία στάδια της μυητικής παίδευσης των ανδρών.

 Αρκαδική Πύλη (Αρχαία Μεσσήνη)

Οι ιεροί, σύμφωνα με όσα περιλαμβάνονται στην επιγραφή των Μυστηρίων της Ανδανίας, ήταν νέοι άνδρες, μυημένοι στα μυστήρια, εκλεγμένοι με κλήρο, ανάμεσα στους επιφανείς άνδρες της Μεσσήνης. Ήταν υποχρεωμένοι να δεχτούν την εκλογή τους και σε περίπτωση άρνησης πλήρωναν υψηλότατο πρόστιμο 1.000 δραχμών. Χρίζονταν ιεροί δίνοντας όρκο κατά τον ενδέκατο μήνα πριν από τα μυστήρια, ενώπιον του Γραμματέως των Συνέδρων, αφού προηγουμένως είχαν προσφέρει σπονδή αίματος και κρασιού στους βωμούς των θεών, πάνω στους οποίους καίγονταν τα ιερά σφάγια. Εκτός από τους άνδρες, εκλέγονταν και γυναίκες ιερές, με αντίστοιχες υποχρεώσεις και δικαιοδοσίες. Έδιναν τον ίδιο όρκο με τους ιερούς άνδρες, με την προσθήκη «πεποίημαι δε και ποτί τον άνδρα ταν συμβίωσιν οσίως και δικαίως». Ιεροί και ιερές φορούσαν στο κεφάλι λευκούς πίλους και φρόντιζαν για την οργάνωση και την ομαλή λειτουργία των μυστηρίων θεοπρεπώς και δικαίως, έχοντας επικεφαλής τους Δέκα (μια μικρή γερουσία, που εκλεγόταν μεταξύ όλων των πολιτών ηλικίας άνω των 40 ετών). Πόσο σημαντικός ήταν για έναν πολίτη ο τίτλος του ιερού γίνεται φανερό και από το γεγονός ότι μεταξύ των μεγάλων τιμών που απονέμουν στον περίφημο γλύπτη Δαμοφώντα Φιλίππου οι Λυκουράσιοι συμπεριλαμβάνεται και ο τίτλος του πρώτου μεταξύ των ιερών.

Η λαμπρή πομπή προς το Καρνάσιον άλσος, όπου βρίσκονταν το ιερό με τον Ναό των Μεγάλων Θεών, τα αγάλματα του Καρνείου και του Ερμή καθώς και η Κρήνη Αγνή και το άγαλμά της, πρέπει να ξεκινούσε σε τακτά διαστήματα (πιθανότατα ανά τέσσερα χρόνια), την ίδια (γενέθλιο του θεού) ημέρα του ενδέκατου μήνα από τη Μεσσήνη, διανύοντας μια απόσταση περίπου 10 χιλιομέτρων, με βόρεια-βορειοδυτική κατεύθυνση προς τα σύνορα Μεσσηνίας - Μεγαλοπολίτιδας. Οι διαμορφωμένοι από τη γεωμετρική - αρχαϊκή περίοδο πόλοι, η πόλις και η εδαφική της επικράτεια εξέφραζαν συμβολικά την πολιτική και κοινωνική ένωσή τους με τη μεγάλη και πολύωρη αυτή πομπική πορεία, που ξεκινούσε κάθε χρόνο από το αστικό κέντρο, την πρωτεύουσα Μεσσήνη, και κατευθυνόταν προς το ιερό, στις παρυφές της πεδιάδας, προκειμένου να τιμήσει εκεί τον Κάρνειο, τους Μεγάλους Θεούς και τις συλλατρευόμενες θεότητες. Η πομπή των Μεσσηνίων περνούσε μέσα από την Αρκαδική Πύλη, κατηφόριζε προς την πεδιάδα της Στενυκλάρου, διάβαινε το ποτάμι της Βαλύρας πάνω από την τριπλή αρχαία γέφυρα και έπαιρνε την ευθεία βορειοδυτικά προς το Καρνάσιον.

Επικεφαλής της πομπής βρισκόταν ο μέγας ιεροφάντης Μνασίστρατος φορώντας άμφια, διαφορετικά από εκείνα των ιερέων και των ιερειών. Ακολουθούσαν ο ιερέας και η ιέρεια των θεών «οις τα μυστήρια γίνεται», έπονταν οι αγωνοθέτες, οι ιεροθύτες και οι αυλητές. Μετά έρχονταν οι παρθένες ιερές που μετέφεραν τις κίστεις με τα «ιερά μυστικά», ακολουθούσαν η Θοιναρμόστρια της Δήμητρας και οι Υποθοιναρμόστριες, σε συνέχεια η ιέρεια της Δήμητρος «τας εφ' ιπποδρόμω», έπειτα η ιέρεια της Δήμητρος «εν Αιγίλαι», μετά οι λοιπές ιερές σε σειρά ανά μία (που όριζε με κλήρο ο γυναικονόμος), έπειτα οι ιεροί, με τη σειρά που όριζαν οι Δέκα. Στο τέλος φέρονταν τα ζώα της θυσίας, ανάλογα με τη σειρά που θυσιάζονταν στους βωμούς της Δήμητρας, του Ερμή, των Μεγάλων Θεών, του Απόλλωνα Καρνείου και της Αγνής.

Ο Παυσανίας αναφέρει την κώμη Αιγίλα και το εκεί ιερό της Δήμητρας με αφορμή τη σύλληψη του Αριστομένη και την απελευθέρωσή του από την Αρχιδάμεια, ιέρεια της Δήμητρας. Φαίνεται ότι εις μνήμην αυτής ακριβώς της παράδοσης τιμούσαν οι Μεσσήνιοι την ιέρεια της Δήμητρας «εν Αιγίλαι», προσφέροντάς της διακεκριμένη θέση στην πομπή των Μυστηρίων.

* Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πρόεδρος Εταιρίας Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών.

http://www.dimokratianews.gr/content/79865/ta-mystiria-tis-andanias-kai-ta-karneia