ΜΠΟΡΑ ΕΙΝΑΙ ΘΑ ΠΕΡΑΣΕΙ - Let's wait until the storm passes: Ο βομβαρδισμός του Πειραιά (11 Ιανουαρίου 1944)

Ο βομβαρδισμός του Πειραιά

(11 Ιανουαρίου 1944)

“Μεσημέρι ήταν θαρρώ, όταν ξαφνικά άρχισαν να βαράνε οι σειρήνες, δεν περιμέναμε κάτι, πάντα φοβόμασταν πάντως, εγώ βρισκόμουν κοντά στο Αη Διονύση… άρχισα να τρέχω προς τα ψηλά… κάπου βρέθηκα σε κάποιο καταφύγιο στην Αγίου Δημητρίου… Εκείνη την ημέρα ο Πειραιάς μύριζε θάνατο. Η πόλη μας καταστράφηκε. Το λιμάνι γέμισε πλοία βουλιαγμένα. Όσοι σώσαμε τα καΐκια μας, φύγαμε να φέρουμε τρόφιμα. Όλοι χάσαμε συγγενείς. Είχα φίλους νιόπαντρους μέσα στον πόλεμο που χάθηκαν εκείνη την ημέρα. Θέλανε να αποτελειώσουν τους Γερμανούς και τελικά αποτελειώσανε εμάς.”

Τα συμμαχικά αρχεία

«Η αποστολή της 11ης Ιανουαρίου [1944] ήταν πολύ διαφορετική. Ηταν καταστροφή [disaster] για την 301η [Ομάδα Βομβαρδιστικών]».

Αυτή η αναφορά σε ένα απολογιστικό σημείωμα του πιο καταστροφικού βομβαρδισμού του Πειραιά, στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ολοκληρώνει την εικόνα της ίσως πιο αιματηρής, αποτυχημένης αποστολής των συμμαχικών δυνάμεων εναντίον του φασιστικού άξονα.

Εκείνη η «μαύρη» μέρα του Γενάρη του 1944, έχει μείνει άσβεστη στη μνήμη όλων των Πειραιωτών, καθώς υπολογίζεται ότι ένας μεγάλος αριθμός πολιτών, όλων των ηλικιών, έχασε τη ζωή του ενώ καταστράφηκαν ολοσχερώς ή υπέστησαν μεγάλες ζημιές κτίρια και υποδομές, και δημιουργήθηκε μεγάλο προσφυγικό ρεύμα προς την Αθήνα.

Το ερώτημα, που παρέμεινε για δεκαετίες αναπάντητο, ήταν αμείλικτο: Ο καταστροφικός βομβαρδισμός ήταν εσκεμμένη ενέργεια των συμμάχων ή πλήρες λάθος;

Πάντως, όπως προκύπτει από επίσημα έγγραφα που παρουσίασε η «Εφημερίδα των Συντακτών», τα συμμαχικά βομβαρδιστικά, χωρίς καν να αντιμετωπίσουν γερμανικά αεροσκάφη, είχαν μεγάλες απώλειες, καθώς πετώντας μέσα σε πυκνά σύννεφα και με μηδενική ορατότητα συγκρούονταν στον αέρα μεταξύ τους!

Με αυτό τον τρόπο χάθηκαν 6 αμερικανικά βομβαρδιστικά και 8 βρετανικά μαζί με δύο μαχητικά, και πιθανότατα, όπως προκύπτει και από μαρτυρίες, ο φοβερός βομβαρδισμός στο κέντρο της πόλης ήταν εντελώς «τυφλός», στην… τύχη!

«Καλύτερη κατάρτιση, καλύτερες επικοινωνίες, περισσότερη τύχη ή ίσως μία συνετή στροφή 360 μοιρών μπορούσε να είχε αποτρέψει αυτή την τραγωδία», αναφέρει χαρακτηριστικά ο άγνωστος συντάκτης της απολογιστικής αναφοράς της αποστολής, που υπάρχει στην ιστοσελίδα των βετεράνων της 301ης Ομάδας Βομβαρδιστικών της Βρετανικής Αεροπορίας, της γνωστής RAF.

Όπως σημειώνουν ιστορικοί ερευνητές και όπως προκύπτει από επίσημα έγγραφα, που πλέον έχουν αποχαρακτηριστεί και είναι δημόσια, ο βομβαρδισμός αυτός ήταν κάτι σχεδόν αναμενόμενο.

Όπως αναφέρει ο Στ. Μπινιάρης στο βιβλίο του «Ο Πειραιάς του Μεσοπολέμου και της Κατοχής»,( Εκδοση Φιλολογική Στέγη Πειραιώς) υπήρξε σχετική προειδοποίηση από τη «Φωνή του Λονδίνου». Ο ίδιος, αναφερόμενος στον πρώτο βομβαρδισμό που έγινε από μοίρα βομβαρδιστικών (Β- 17) της Αεροπορίας των ΗΠΑ (USAF), γράφει:

«Ήταν κατά το μεσημέρι όταν οι σειρήνες δώσανε το σύνθημα συναγερμού κι’ είπαμε τότε οι “σύμμαχοι είναι”. Όμως, από τα παράνομα ραδιόφωνα είχαμε ακούσει τη “Φωνή του Λονδίνου” που μετέδιδε μηνύματα για τους επικείμενους βομβαρδισμούς…..»

Ο συναγερμός σήμανε στις 12.35 και τελείωσε στις 13.43 χωρίς να σημάνει ποτέ η λήξη του λόγω της αναστάτωσης που υπήρξε.

«Τα αεροπλάνα, σαν σε ειδοποίηση για τον άμαχο πληθυσμό, διαγράψανε μια δύο φορές κύκλους πριν αρχίσουν να ρίχνουν τις βόμβες τους για να δώσουν χρόνο στον πληθυσμό να πάει στα καταφύγια. Ύστερα από λίγη ώρα οι βόμβες, που για αλλού πηγαίνανε κι’ αλλού πέσανε, άρχισαν να πέφτουν σωρό και δημιούργησαν τη συμφορά», γράφει ο Στ. Μπινιάρης.

Την ίδια εκτίμηση για την… ευστοχία των συμμάχων έχει κάνει και ο Γ. Χατζημανωλάκης, που έχει γράψει (περιοδικό «Πειραϊκά», Τόμος 1 - Ιανουάριος 2003) ότι ο βομβαρδισμός «υπήρξε και άστοχος και άσκοπος, αφού οι βόμβες, ιδιαίτερα των αμερικανικών αεροπλάνων δεν έπληξαν κανένα στόχο […] βομβάρδιζαν την πόλη χωρίς να πλήττουν κανένα πολεμικό στόχο, έτσι στην τύχη - θα έλεγε κανείς [...]».

Σύμφωνα με την καταγραφή της δράσης της Αεροπορίας των ΗΠΑ στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, για εκείνη την ημέρα αναφέρονται τα εξής:

«Στρατηγική δραστηριότητα (15η Αεροπορική Δύναμη): Β-17 με συνοδευτικά P-38 βομβάρδισαν το λιμάνι του Πειραιά, στην Ελλάδα, αυτοί κατέστρεψαν 8 επιθετικά αεροσκάφη, 6 Β-17 χάθηκαν μετά από εναέριες συγκρούσεις σε βαριά συννεφιά».

Πιο κατατοπιστικές είναι οι βρετανικές αναφορές, που παρουσιάζει η «Εφ.Συν.», για τις απώλειες των αεροσκαφών της 301ης Ομάδας Βομβαρδιστικών, η οποία επιχείρησε, δύο φορές, το βράδυ της ίδιας μέρας (19.22 έως 21.40 η πρώτη και 21.57 έως 23.15 η άλλη).

Στο απολογιστικό σημείωμα της αεροπορικής επιχείρησης αναφέρεται ότι «τα σύννεφα ήταν πολύ παχιά (η κάλυψη νεφών ήταν 10/10) και η ορατότητα δεν ήταν πολύ πέρα από τα ακροπτερύγια, γεγονός που καθιστά δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να δεις άλλα αεροσκάφη. Υπήρχε επίσης πάγος. Αυτές θα ήταν δύσκολες συνθήκες για “μοναχικά” αεροσκάφη και ήταν εξαιρετικά επικίνδυνες για σχηματισμούς βομβαρδιστικών».

Έτσι, 19 λεπτά πριν φτάσουν στον στόχο τους οι Βρετανοί, άρχισε η μεταξύ τους «αερομαχία».

Δύο αεροσκάφη της 97ης Ομάδας πέταξαν σχεδόν μπροστά από τον επικεφαλής (σμήναρχο) της 301ης Ομάδας και κάποια στιγμή έγινε η σύγκρουση, καθώς τα φορτωμένα και παγωμένα Β-17 δεν ήταν εύκολο να επανέλθουν σε κανονική πορεία, ιδιαίτερα επειδή πετούσαν πολύ υψηλά.

Ο κυβερνήτης John Wallace σε αναφορά του υπογράμμισε, την επόμενη μέρα, τα εξής:

«Πετούσαμε σε σταθερή κατεύθυνση και ρυθμό ανόδου όταν δύο αεροπλάνα ήρθαν έξω από τον καιρό περίπου 20 μοίρες στα αριστερά μας. Πετούσαν σε σχηματισμό. Το ένα ήρθε πάνω από τη δεξιά πλευρά μας και το άλλο πήγε κάτω στην αριστερή πλευρά. Το ένα χτύπησε στη δεξιά πλευρά μας το αεροπλάνο και μας έβγαλε από τη ζώνη ασφαλείας. Ο σμήναρχος έχασε περίπου 2.000 πόδια [ύψος], βγήκε έξω και επανήλθε σε περίπου ένα λεπτό».

Όμως, άλλοι δεν τα κατάφεραν. Εκεί χάθηκαν 5 βομβαρδιστικά της 301ης Ομάδας και δύο της 97ης Ομάδας.

Στην αναφορά για την απώλεια του ενός βομβαρδιστικού της 301ης Ομάδας αναφέρεται ως αιτία «εναέρια σύγκρουση με αεροσκάφος άλλου σχηματισμού ενώ πετούσε ανάμεσα σε 10/10 συννεφιά».

Ο William Bates στην αναφορά του στις 12 Ιανουαρίου 1944 αναφέρει τα εξής:

«Πετούσαμε μαζί σε σχηματισμό. Εμείς χτυπηθήκαμε στην ουρά, κοίταξα έξω από το παράθυρο και είδα την έκρηξη, μια κόκκινη μπάλα φλόγας. Είδα κάτι που νόμιζα ήταν ένα κλειστό αλεξίπτωτο και φλεγόμενο».

Ο Felton Pullin, που ήταν πλήρωμα στο αεροσκάφος #42-30106, ανέφερε τα εξής:

«Εμείς πετούσαμε στα σύννεφα. Κατάλαβα μια έκρηξη, η οποία χτύπησε εμάς στο πλάι. Έπεσα στο πάτωμα. Είδα ένα μεγάλο κομμάτι καμένου αεροπλάνου να πέφτει πίσω μας. Το αεροσκάφος #42-303 57, που είχε πιλότο τον Ρίτσαρντ Γουίλιαμς, χτυπήθηκε στο πίσω μέρος του και ξεκίνησε να πέφτει προς τα κάτω».

Σε άλλο έγγραφο της 12ης Ιανουαρίου διαβάζουμε ότι τρία από τα αεροσκάφη της 301ης Ομάδας έπεσαν «πάνω από τον στόχο της αποστολής της 11ης Ιανουαρίου 1944, στο λιμάνι του Πειραιά, στην Ελλάδα».

Γενικά

Μέσα σ' αυτό το χάος, ο τραγικός απολογισμός του «τυφλού» βομβαρδισμού στον Πειραιά ίσως εξηγείται. Οι αρχικές εκτιμήσεις για 1.000 ή 2.000 θανόντες θεωρούνται υπερβολικές.

Οι θάνατοι στη διάρκεια του βομβαρδισμού της 11ης Ιανουαρίου 1944 υπολογίζονται σε περίπου 700, αλλά στο ταφολόγιο στο νεκροταφείο της Ανάστασης, όπου τελείται κάθε χρόνο μνημόσυνο, υπάρχουν 492 ονόματα.

Αυτό αποδίδεται στο ότι άλλοι θάφτηκαν ανώνυμα σε λάκκους, χωρίς να δοθούν τα στοιχεία τους, άλλοι στην Αθήνα, όταν μεταφέρθηκαν ως τραυματίες, μερικοί σκόπιμα δεν δηλώθηκαν από τους συγγενείς για να κρατήσουν τα δελτία τροφίμων τους ώστε να πάρουν τη μερίδα που τους αναλογούσε - 30 δράμια ψωμιού.

Τα περισσότερα θύματα σημειώθηκαν σε δημόσια κτίρια που καταστράφηκαν από βόμβες (Γραφεία ΙΚΑ, Εισαγγελία Πειραιώς, που στεγαζόταν εκεί που βρίσκεται σήμερα το δημαρχιακό μέγαρο), στο εστιατόριο Βίρβου-Τελειώνη στη Βασ. Κωνσταντίνου (σημερινή Ηρώων Πολυτεχνείου και Τσαμαδού), στο καταφύγιο της Ηλεκτρικής Εταιρείας αλλά και στον σταθμό του Πειραιά που καταστράφηκε ολοσχερώς.

Όπως ήταν αναμενόμενο, η γερμανική προπαγάνδα εκμεταλλεύτηκε το γεγονός όχι μόνο διότι δεν είχαν πληγεί στρατιωτικοί στόχοι αλλά, ταυτόχρονα, της δινόταν η ευκαιρία να στρέψει την -δικαιολογημένη- οργή, τη θλίψη και την απορία του ελληνικού λαού εναντίον των συμμάχων.

Μάλιστα, λίγους μήνες μετά, στις 11 Ιουνίου του 1944, με εντολή των Αρχών Κατοχής εκδίδεται μία δήθεν αναμνηστική, αλλά στην πραγματικότητα προπαγανδιστική, σειρά δέκα γραμματοσήμων, με λιθογραφική επισήμανση «Βομβαρδισμός Πειραιώς».

Ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε απανωτά στη διάρκεια της Κατοχής - η επίσημη πρώτη έγινε στη λαϊκή αγορά της Πηγάδας - εκείνος όμως που χαρακτηρίστηκε σαν ο πιο άδικος ήταν ο βομβαρδισμός αυτός της 11ης Ιανουαρίου 1944 από την αγγλική - αμερικανική αεροπορία. «Επιδρομή πρωτοφανούς αγριότητος ενηργήθη χθες εναντίον του Πειραιώς. Επλήγη η πόλις εις την καρδίαν της. Τα θύματα θρηνούνται κατά εκατοντάδας» έγραψε αμέσως η εφημερίδα Ακρόπολις.

Η ιστορική πλευρά, οι περιγραφές των γεγονότων έχουν τυπωθεί από τότε σε έγγραφα και φωτογραφίες, σε ατέλειωτα άρθρα εφημερίδων - περιοδικών, σε ολόκληρα κεφάλαια βιβλίων. Δεκαετίες μετά, μέσα στη σύγχρονη, αλλαγμένη φυσιογνωμικά πόλη έβλεπες κάποια κολοβωμένα κτίρια (σα σπασμένα, σάπια δόντια σε κατάλευκη οδοντοστοιχία) να στέκονται μάρτυρες της καταστροφής. Από το παλιό γωνιακό (κατεδαφισμένο πλέον) ξενοδοχείο Κοντινεντάλ στην παραλία είχε απομείνει το ισόγειο, ενώ λείπουν ακόμα οι πάνω όροφοι της οικοδομής στη Νοταρά - Τσαμαδού - Φίλωνος γνωστής στους παλαιότερους σαν Μέγαρο των αδελφών Ζερβού.

Ο φόβος των επιθέσεων άδειασε τον Πειραιά από ονομαστές οικογένειές του, που προτίμησαν να μετακομίσουν στην Αθήνα και τα προάστιά της. Με μελανά χρώματα διηγούνται την πορεία κατά κύματα χιλιάδων κατοίκων προς την προστατευμένη από τις διεθνείς συμβάσεις πρωτεύουσα. Εκεί βρήκαν φιλοξενία σε γνωστούς και φίλους ή σε επιταγμένα για την περίπτωση καταλύματα.

«Κάθε σημερινός ηλικιωμένος Πειραιώτης, έχει να διηγηθεί τη δικιά του περιπέτεια. Η αγωνία για το πού έπρεπε να πας να προφυλαχτείς, αν εκεί που στεκόσουν ήσουν ασφαλής ή όχι, είναι για εμάς τώρα ένα άγνωστο συναίσθημα»

Ότι λοιπόν και να πούμε σήμερα τίποτα δεν μπορεί να αντικατοπτρίσει την τραγική πραγματικότητα των γεγονότων που συνέβησαν την ημέρα αυτή στον Πειραιά. Και όμως απόλυτη σιγή επικρατεί στην υπενθύμιση του τραγικού γεγονότος ακόμη και σήμερα. Δεν είναι όμως καθόλου περίεργο γιατί ακόμα και τότε που η μνήμη των γεγονότων ήταν νωπή, η σιωπή ήταν τέτοια που κάλυψε οποιαδήποτε έρευνα που έγινε από επίσημους φορείς της πολιτείας. Η εξόριστη τότε κυβέρνηση του Τσουδερού στο Κάιρο διαμαρτυρήθηκε έντονα αλλά δεν έλαβε ποτέ μια απάντηση ικανή να ικανοποιήσει το λαϊκό αίσθημα. Ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε όπως αποδείχθηκε αργότερα από τους συμμάχους μας τους αγγλο-αμερικάνους λίγες μέρες πριν την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα, όταν οι δεύτεροι αποχωρούσαν πλέον ατάκτως από όλη την Ευρώπη και όλοι γνώριζαν πλέον ότι ο πόλεμος για αυτούς ήταν χαμένος.

Ο κατοχικός τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Ιωάννης Ράλλης διαμαρτυρήθηκε έντονα γράφοντας τα παρακάτω:

«Αεροπορική επιδρομή πρωτοφανούς αγριότητος έλαβε χώραν την μεσημβρίαν της σήμερον εις την γείτονα. Δεν πρόκειται περί πολεμικής επιχειρήσεως, αλλά περί τρομοκρατικής επιθέσεως εναντίον του ελληνικού λαού του Πειραιώς, θύμα της βαρβάρου αυτής ενεργείας. Δεν εβομβαρδίσθησαν στόχοι στρατιωτικοί, αλλά αυτή η καρδιά της πόλεως του Πειραιώς. Καθ’ εκατοντάδας θρηνούμεν τα θύματα της εξάλλου αυτής πράξεως των επιδρομέων. Εκκλησίαι, και ο καθεδρικός ναός, δημόσια και κοινωφελή ιδρύματα, ιδιωτικαί κατοικίαι και γραφεία εβλήθησαν μετά λύσσης και ασφαλώς εκ προμελέτης... Ρηγνύω κραυγήν διαμαρτυρίας ενώπιον της Ανθρωπότητος δια το επιτελεσθέν πρωτάκουστον ανοσιούργημα, το οποίον δεν είναι δυνατόν να αφεθή αστιγμάτιστον όταν σημάνη η ώρα της δικαιοσύνης». Όμως τα λόγια του θάφτηκαν εξαιτίας του γεγονότος ότι ήταν ο κατοχικός πρωθυπουργός, ο διορισμένος από τους Γερμανούς. ενώ η νόμιμη κυβέρνηση ήταν αυτή η εξόριστη στο Κάιρο υπό τον Τσουδερό.

Χρόνια αργότερα ο γιός του Ιωάννη Ράλλη, πολιτικός και αυτός, ο Γεώργιος Ράλλης θα δηλώσει :

«Κάποιες απαντήσεις των συμμάχων μίλησαν για "στρατιωτικούς στόχους που προσβλήθηκαν και για ατυχή θάνατο ορισμένων κατοίκων που ήταν αναγκαίο επακόλουθο της επιδρομής". Οι στρατιωτικοί στόχοι που προσβλήθηκαν όμως κατά την διάρκεια του βομβαρδισμού ήταν οι 8 Γερμανοί στρατιώτες που σκοτώθηκαν, ενώ όταν αναφερόμαστε στο αναγκαίο επακόλουθο της επιδρομής μιλάμε για 5.500 νεκρούς και για τεράστια καταστροφή αφορούσα την υλικοτεχνική υποδομή της πόλης».

Ο ερευνητής Δημοσιογράφος Βασίλης Κουτουζής, στο αφιέρωμα που έχει κάνει για τον βομβαρδισμό τον χαρακτηρίζει παρανοϊκό ενώ η εισαγωγή του σου κόβει την ανάσα....

« Μεσημέρι της 11ης Ιανουαρίου του 1944!

Η πιο εγκληματική ενέργεια των παραφρόνων συμμάχων. Βομβαρδίζουν τον Πειραιά, δήθεν για να διώξουν τους Γερμανούς.

Τα "συμμαχικά" αεροπλάνα, κάνουν στάχτη την πόλη! Στους δρόμους σκορπισμένα πτώματα, φριχτές εικόνες ακρωτηριασμένων παιδιών! Οι δρόμοι κλεισμένοι από ξύλα, κεραμίδια από τις στέγες, αναποδογυρισμένα αυτοκίνητα και λάκκοι που έχουν ανοίξει οι βόμβες.

Σφυροκόπημα για τρεις ώρες, από τις 12 το μεσημέρι - ώρα που ο κόσμος βρισκόταν στους δρόμους.......

Όμως άθικτες έμειναν όλες οι γερμανικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις του Ναυστάθμου, το αεροδρόμιο, τα ναυπηγεία του Περάματος, μεταξύ αυτών και το μεγαλύτερο που κατασκεύαζε τσιμεντόπλοια για λογαριασμό των γερμανικών αρχών κατοχής».

Για πολλά χρόνια ένα από τα ερωτήματα που υπήρχαν ήταν αν επρόκειτο για αγγλικά ή αμερικάνικα αεροπλάνα. Η ανέλκυση από την θάλασσα όμως ενός αεροπλάνου που έριξαν οι Γερμανοί κατά την διάρκεια του πρώτου βομβαρδισμού καθώς και η τυχαία ανακάλυψη βόμβας απέδειξαν περίτρανα ότι επρόκειτο για καθαρά αμερικάνικο βομβαρδισμό που πραγματοποιήθηκε από Ιπτάμενα Φρούρια Β17. (Πρόκειται για ένα τετρακινητήριο βαρύ βομβαρδιστικό αεροπλάνο που κατασκευάστηκε από την εταιρία Boeing για τις ανάγκες της Αμερικανικής αεροπορίας. Χρησιμοποιήθηκε κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κυρίως για τον βομβαρδισμό Γερμανικών στόχων. Μπορούσε να πετάξει σε πολύ μεγάλο ύψος, σε μεγάλες αποστάσεις, μεταφέροντας μεγάλο φορτίο και μπορούσε να αμυνθεί σε εχθρικές επιθέσεις. Ήταν το αεροπλάνο με τη ρίψη περισσοτέρων βομβών από οποιοδήποτε άλλο, κατά τη διάρκεια του πολέμου).

Παρόλα αυτά στο σημείο αυτό οφείλουμε να πούμε ότι έστω και αν ποτέ δεν έβρισκαν το βυθισμένο στον λιμένα αεροσκάφος, έστω και αν ποτέ δεν έβρισκαν βόμβα αμερικάνικου βομβαρδιστικού, δεν θα υπήρχε καμία δικαιολογία να μην φανερωθεί η ταυτότητα των δραστών αφού η αποστολή ουδέποτε κρατήθηκε μυστική ή απόρρητη περισσότερο ή λιγότερο από τις υπόλοιπες επιχειρήσεις της εποχής εκείνης.

Οι πιλότοι ουδέποτε κρύφτηκαν, συνέστησαν μάλιστα ενώσεις και συνδέσμους και ανάρτησαν εμφανώς τις αποστολές τους μεταξύ των οποίων ήταν και ο βομβαρδισμός του Πειραιά.

Όμως ας δώσουμε την εικόνα. Το πρωί της 11ης Ιανουαρίου 1944 ένας σχηματισμός βομβαρδιστικών αεροσκαφών (B17), που ανήκαν στην 5η πτέρυγα της 15ης Αεροπορικής Στρατιάς, απογειώθηκε από την αμερικάνικη πλέον βάση της Φότζια Ιταλίας,. Για προστασία από τυχόν προσβολή τους από αεροσκάφη του άξονα συνοδεύονταν από αεροσκάφη τύπου Lockheed P 38 Lightning.

Ο πιο πάνω σχηματισμός έφτασε στον Πειραιά στις 12.35 και στις 13.43 αποχώρησε. Το μεγαλύτερο μέρος των βομβών που έριξε ήταν εμπρηστικές.

Όμως αυτός δεν ήταν μοναδικός βομβαρδισμός εκείνη την ημέρα. Ακολούθησε στις 19.22 ένας βομβαρδισμός που κράτησε έως 21.40' και ένας τρίτος ακόμα από 21.57' έως 23.15' ώρα. Οι δύο τελευταίοι βομβαρδισμοί πραγματοποιήθηκαν από αγγλικούς σχηματισμούς αυτή την φορά (RAF).

Η συνολική διάρκεια των βομβαρδισμών ήταν 5 ώρες! Δηλαδή επί πέντε ώρες ο Πειραιάς βομβαρδιζόταν ανηλεώς. Η μεγαλύτερη καταστροφή έγινε κατά το πρώτο μισάωρο του πρώτου, (του αμερικανικού βομβαρδισμού), αλλά και κατά το τελευταίο μισάωρο του τελευταίου νυχτερινού βομβαρδισμού.

Τα αποτελέσματα των τριών βομβαρδισμών καταγράφηκαν στις 12 Ιανουαρίου του 1944, σε επίσημη αναφορά της Πολιτικής Αμύνης του Πειραιά, προς την προϊσταμένη αρχή της στην Αθήνα. Η αναφορά αυτή περιελάμβανε τις καταστροφές που είχαν γίνει στην πόλη, κατά περιφέρειες των αστυνομικών τμημάτων.

Υπηρεσία Πολιτικής άμυνας υπήρχε τότε εντός κάθε αστυνομικού καταστήματος, η οποία έστελνε την αναφορά της προς την Διεύθυνση Αστυνομίας Πειραιώς όπου έδρευε η κεντρική υπηρεσία της Πολιτικής Άμυνας για τον Πειραιά.

Αυτή λοιπόν αφού συγκέντρωσε τις τοπικές αναφορές των τμημάτων συνέταξε μια συνολική αναφορά.

Θα παρατηρήσουμε ότι οι αναφορές των τμημάτων διαφέρουν ως προς αυτά που καταγράφουν. Βάση δίδεται στα σημεία που έπεσαν βόμβες και αυτά κυρίως αναφέρονται. Αν οι συγκεκριμένες βόμβες σκότωσαν ή τραυμάτισαν ή έθαψαν ζωντανούς ανθρώπους δεν μπορεί να υπολογιστεί.

Στην περιφέρεια του τότε Α΄ Αστυνομικού Τμήματος:

Πλήγηκε ιδιαιτέρως η οδός Φιλελλήνων από την παράλια ζώνη έως το ύψος της Λεωφόρου Βασιλέως Κωνσταντίνου (σημερινή Ηρ. Πολυτεχνείου). Βόμβες έπεσαν στην οδό Ευπλοίας, στην οδό Χατζηκυριάκου, στις οδούς Θεοχάρη και Φαβιέρου.

Στην περιφέρεια του Β΄ Αστυνομικού Τμήματος:

Βόμβες έπεσαν επί του Ι.Ν. της Αγίας Τριάδας, σε όλο το μήκος της οδού της Λεωφόρου Γεωργίου Α και στον Τινάνειο Κήπο, στην οδό Νοταρά, στην Ακτή Ποσειδώνος, επί των οδών Γούναρη, Καποδιστρίου, Λουδοβίκου, Κέκρωπος, στην Πλατεία Λουδοβίκου, στη Σχολή Καλογραιών "Ζαν Ντ' Αρκ", στην οδό Ζωσιμαδών, στην οδό Ναυάρχου Μπήττυ, στη Ζαννή, στην οδό Ντενύ Κοσσέν, στις οδούς Βασιλέως Κωνσταντίνου, Πραξιτέλους, Ανδρούτσου, Υψηλάντου, Σκυλίτση (τροχιοδρόμων), Ευαγγελιστρίας, Κουντουριώτη, στην οδό Βενιζέλου (πρώην Ηφαίστου) και στην οδό Αλκιβιάδου. Σύνολο βομβών: 51. Αριθμός θυμάτων νεκρών και τραυματιών: Ανεξακρίβωτος! Υπολογίζονται προχείρως σε εκατοντάδες.

Στην περιφέρεια του Γ΄ Αστυνομικού Τμήματος:

Βόμβες έπεσαν στις οδούς Πολυδεύκους, Κάστορος και Χαϊδαρίου, στην οδό Αγίου Διονυσίου, στη διασταύρωση Χαϊδαρίου και Γαβριάς και σε διάφορα μέρη της οδού Χαϊδαρίου. Ακόμα στις οδούς Δραγατσανίου, Δάφνης, Φωκίωνος, Αιτωλικού, επί του Ξενοδοχείου "Ακρόπολις", σε πολλά σημεία της Ακτής Κονδύλη. Σύνολο βομβών: 20. Αριθμός θυμάτων: Μέγας, δυσκόλως εξακριβούμενος λόγω ερειπίων.

Στην περιφέρεια του Δ΄ Αστυνομικού Τμήματος:

Βόμβες έπεσαν στις οδούς Πύλης, Ζέας, πάροδο Θεάτρου Τσόχα, Μεγάλου Αλεξάνδρου από αριθμό 32 έως αριθμό 41, Ακτή Τουρκολίμανου, Καρατζά και έναντι κινηματοθεάτρου Τσόχα. Σύνολο βομβών: 6 Αριθμός θυμάτων: 20 νεκροί και 1 τραυματίας.

Στην περιφέρεια του Στ' Αστυνομικού Τμήματος:

Βόμβες έπεσαν στο Συνοικισμό της Ευγενείας, Πλατεία Φιλιππίδη, οδό Ροδόπης, Βιτωλίων, Αγίου Όρους, Σαλαμίνος, Υπαπαντής, Θεσσαλονίκης, Ολύνθου, Τέρμα Αγίου Γεωργίου. Σύνολο βομβών: 16 Αριθμός θυμάτων: 9 νεκροί και 6 τραυματίες.

Στη περιφέρεια του Η' Αστυνομικού Τμήματος:

Βόμβες έπεσαν στις οδούς Σμύρνης, Βασιλικών, Μυκάλης, Μακρών Τειχών, Κωνσταντινουπόλεως, Αλών, Δραγατσανίου, Πολεδεύκους, Αλιπέδου και στην οδό Αθηνών. Αριθμός θυμάτων: Ανεξακρίβωτος!

Στην περιφέρεια του Θ' Αστυνομικού Τμήματος:

Βόμβες έπεσαν στις οδούς, Κανελλοπούλου, Αναλήψεως, Αρκαδίας, Σφαγείων, Αγίου Φανουρίου, Παντελεήμονος, Καλοκαιρινού, στην αποθήκης της Κοπής και στην οδό Μεθώνης. Αριθμός θυμάτων: Έχουν ανασυρθεί μέχρι στιγμής 16 νεκροί ενώ οι τραυματίες είναι πολυάριθμοι.

Οι πυρκαγιές, γράφει η έκθεση πιο κάτω, συνεχίζουν το καταστροφικό τους έργο ανεξέλεγκτες. Όσον αφορά τις καταρρεύσεις των οικιών η αναφορά συνεχίζει λέγοντας, ότι είναι τόσες πολλές ώστε θα χρειασθούν πολλές μέρες για να καταμετρηθούν. Εκ των Αστυνομικών κτηρίων βομβαρδίστηκαν και κατεστράφηκαν το Τμήμα Τροχαίας, το Τμήμα Επιφυλακής, σκοτώθηκε ο Υπαστυνόμος Α. Κουφός ενώ αγνοείται ο Αστυνόμος Λεβέντης.

Συνεπώς οι αναφορές που συντάχθηκαν την επόμενη κιόλας μέρα, αδυνατούσαν να καταγράψουν το σύνολο της καταστροφής. Συμπεράσματα όπως αριθμός θυμάτων ανεξακρίβωτος ή μέγας δηλώνουν φανερά την αδυναμία αυτή. Εξάλλου και στις περιφέρειες που δηλώθηκαν οι νεκροί, όπως για παράδειγμα οι 9 νεκροί της περιφέρειας του Στ' Αστυνομικού Τμήματος, η συνέχεια ήταν διαφορετική καθώς αλλεπάλληλες συμπληρωματικές αναφορές διέψευσαν στην ουσία την πρώτη αρχική εκτίμηση.

Αρκεί να σημειωθεί ότι μέχρι τα μεσάνυχτα της 12ης Ιανουαρίου είχαν ανασυρθεί από τα ερείπια τόσοι νεκροί, που τα πτώματα προχείρως απλωμένα επί των οδοστρωμάτων ξεπερνούσαν τα χίλια! Άλλοι 500 νοσηλεύονταν σε ιδιαίτερα κρίσιμη κατάσταση στα νοσοκομεία του Πειραιά ενώ άλλοι 258 βαριά τραυματισμένοι είχαν διακομιστεί σε νοσοκομεία των Αθηνών.

Μέγας επίσης ήταν ο αριθμός των εισαχθέντων σε ιδιωτικές κλινικές και των δύο πόλεων που με πρόχειρους υπολογισμούς προσεγγίζει τους δύο χιλιάδες!

Το πόρισμα των εφημερίδων την 13η Ιανουαρίου του 1944 υπολογίζει τα θύματα πάνω από 2.000 και ενώ η καταμέτρηση συνεχίζεται. Το πώς ο αριθμός αυτός που καθημερινά ανέβαινε και που κάποια στιγμή έφτασε τους 5.500 έφτασε μεταπολεμικά στους 871 είναι άξιον θαυμασμού!

Σε καμία περίπτωση λοιπόν ο αριθμός των νεκρών δεν είναι αυτός που σήμερα τιμάται σε εκδηλώσεις μνήμης του Δήμου Πειραιώς, κάθε 11η Ιανουαρίου, επί του μνημείου που έχει ανεγερθεί στο κοιμητήριο της "Ανάστασης". Κι αυτό διότι τις ημέρες που ακολούθησαν των βομβαρδισμών τα πτώματα που ανασύρονταν πολλαπλασίαζαν τον αριθμό της αρχικής καταμέτρησης, ενώ από τους 3.500 περίπου τραυματίες σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία Πειραιώς και Αθηνών, υπέκυψαν στα τραύματά τους περισσότεροι από το 30 τοις εκατό.

Ώρες οδύνης

Στην Αγία Τριάδα για σωτηρία

Θα χρειάζονταν ώρες ατελείωτης περιγραφών για μεταφερθεί με ρεαλισμό η περιγραφή μιας κόλασης που λεγόταν Πειραιάς. Φωνές ψυχοραγούντων και διαμελισμένων ακούγονταν από τα χαλάσματα, ειδικά από τεράστια σε μέγεθος κτήρια που φιλοξενούσαν κόσμο όπως ο ναός της Αγίας Τριάδας που μεταβλήθηκε σε σωρό ερειπίων. Μόνο η πρόσοψη είχε μείνει όρθια. Όμως ο υπόλοιπος ναός είχε μεταβληθεί σε μια φονική παγίδα σε όσους έτρεξαν τελευταία στιγμή να εισέλθουν εντός αυτού. Την επόμενη ημέρα τα πτώματα που έβγαλαν ήταν φρικτά παραμορφωμένα καθώς είχαν τεθεί σε μια μακάβρια σειρά, το ένα δίπλα στο άλλο, στο στηθαίο του δρόμου.

Ο κόσμος είχε τρέξει μέσα στην εκκλησία αντί ενός καταφυγίου πιστεύοντας ότι στην εκκλησία δεν θα ρίξουνε. Κι έτσι ο ναός βρέθηκε κατάμεστος από κόσμο την ώρα του βομβαρδισμού, λίγα λεπτά μετά το πρώτο συριγμό των σειρήνων.

Και οι Πειραιώτες την επόμενη ημέρα ρωτούσαν ο ένας τον άλλον.

- "Εμείς οι Έλληνες τι φταίξαμε;"

- "Τι τους κάναμε;"

- "Δεν πολεμήσαμε μαζί τους; Δεν βλέπουν ότι αγωνιζόμαστε να επιζήσουμε σαν φυλή και ως Έθνος, χωρίς καμιά βοήθεια από πουθενά; Γιατί μας σκοτώνουν άραγε οι λεγόμενοι "σύμμαχοι" και "ελευθερωτές" μας;"

Η φρίκη των κοριτσιών της Επαγγελματικής Σχολής

Πλατεία Κοραή - Αριστερά το κτήριο που θα στεγαστεί από το 1937 η Επαγγελματική Σχολή

Άλλο ένα θλιβερό άκουσμα ήταν το καταφύγιο της "Ηλεκτρικής" στο οποίο είχαν καταφύγει οι 80 μαθήτριες της Επαγγελματικής και Οικοκυρικής Σχολής του Δήμου Πειραιά που μαζί με τις καθηγήτριες έτρεξαν να βρεθούν στην αγκαλιά που υποτίθεται ότι προσέφερε ένα πιστοποιημένο καταφύγιο! Δυστυχώς όλα τα καταφύγια του Πειραιά είχαν κατασκευαστεί την περίοδο 1937 με 1939, με προδιαγραφές ενός πολέμου που ανήκε πλέον σε άλλη εποχή. Η θανατηφόρος πρόοδος των μέσων είχε αλλάξει δραματικά μέσα σε λίγα μόλις χρόνια. Οι βόμβες των ιπταμένων φρουρίων μπορούσαν πλέον να ισοπεδώσουμ μια πολιτεία σε λιγότερο από μια ημέρα. Τα καταφύγια είχαν πάψει προ πολλού να προσφέρουν την όποια ασφάλεια μπορούσαν.

Η βόμβα που έπεσε πάνω στο καταφύγιο της "Ηλεκτρικής" κατεδάφισε και όλα τα γύρω κτίσματα τα ερείπια των οποίων καταπλάκωσαν το καταφύγιο. Η έξοδος φράχτηκε και τα δυστυχισμένα κορίτσια άρχισαν να φωνάζουν, να ουρλιάζουν καθώς το οξυγόνο τους τελείωνε. Οι φωνές ακούγονταν σε μεγάλη απόσταση γύρω από το καταφύγιο επί της οδού Βασιλέως Κωνσταντίνου (σημερινή Ηρ. Πολυτεχνείου). Όλοι έτρεξαν να προσφέρουν βοήθεια. Και ενώ όλοι έσκαβαν με αξίνες, ακολούθησε ο δεύτερος βομβαρδισμός και μετά το τρίτος! Οι διασώστες είτε σκοτώθηκαν είτε παραιτήθηκαν από την προσπάθεια. Έτσι οι δυστυχισμένες 80 μαθήτριες μαζί με τις δασκάλες τους πέθαναν από ασφυξία! Όμως ο θάνατος υπήρξε λύτρωση καθώς μέχρι να επέλθει μανάδες, αδέλφια και παιδιά έσκαβαν με τα χέρια φωνάζοντας τα ονόματα των αγαπημένων τους κοριτσιών, των θαμμένων ζωντανών νεκρών. Όλη τη νύχτα οι γονείς πάνω από τον "τάφο" του καταφυγίου επικοινωνούσαν με τα κορίτσια τους, φωνάζοντας και οι ίδιοι βοήθεια. Μα ποια βοήθεια άραγε; Ποια βοήθεια θα μπορούσαν να προσφέρουν οι υπόλοιποι, αφού κι αυτοί έσκαβαν αλλού για τους δικούς τους ανθρώπους;

Η Γαλλική Σχολή των Καλογραιών "Janne D' Arc"

Η μοίρα επιφύλαξε την ίδια περίπου τύχη για τη Γαλλική Σχολή των Καλογραιών "Janne D' Arc" που οι βόμβες που την έπληξαν φόνευσαν καθηγήτριες και μαθήτριες όμοια με την Επαγγελματική Σχολή.

Σε άλλα μέρη του Πειραιά

Οι Πειραιώτες συνάντησαν το θάνατο και σε άλλα πρόχειρα καταφύγια που προσέτρεξε όπως ήταν τα υπόγεια. Σε ένα εξ αυτών στην οδό Τσαμαδού, ανακάλυψαν ότι οι προσφεύγοντες πνίγηκαν εξαιτίας του νερού! Θαμμένοι ως ήταν κάτω από τα ερείπια εισχώρησε νερό εξαιτίας σπασμένου αγωγού που πλημμύρισε το υπόγειο με τη φραγμένη έξοδο προκαλώντας αυτό τον τόσο παράδοξο θάνατο. Ελαφρότερες ζημίες υπέστη το Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς που από τύχη διασώθηκε.

Η βοήθεια των θυμάτων

Η βοήθεια που προσφέρθηκε στα θύματα του βομβαρδισμού προερχόταν κύρια από ιδιώτες και την εκκλησία σε θέματα στέγασης και ρουχισμού. Οι εκκλησίες του Πειραιά που είχαν διασωθεί ανοίχτηκαν για την φιλοξενία των χιλιάδων αστέγων, τη στιγμή που ο χειμώνας βρισκόταν στην κορύφωσή του. Χαρακτηριστική μεταξύ άλλων είναι η βοήθεια του πτωχού Σωματείου Ταξιθετών που δέχθηκαν τέσσερις πειραϊκές οικογένειες, τις οποίες φιλοξένησαν στα γραφεία τους.

Το προσωπικό του νοσοκομείου "Σωτηρία" έλαβε την αυθόρμητη απόφαση να στερηθεί του μεσημεριανού και του βραδινού γεύματος της επόμενης ημέρας, προκειμένου το φαγητό που θα εξοικονομηθεί να διατεθεί στους τραγικούς βομβόπληκτους Πειραιώτες.

Δυστυχώς δεν ήταν η αντίδραση όλων η αναμενόμενη. Όπως ήταν φυσικό χιλιάδες Πειραιώτες σχημάτισαν πομπές βομβοπλήκτων καθώς φοβούμενοι κι άλλο βομβαρδισμό ανέβαιναν στην Αθήνα. Κάποιοι επαγγελματίες αυτοκινητιστές όμοια με τους μαυραγορίτες, ζητούσαν ασύλληπτα ποσά από δυστυχισμένους για να τους μεταφέρουν στην Αθήνα. Ζητάνε ένα εκατομμύριο ως το κέντρο. Οι περισσότεροι ξεκινάνε με τα πόδια.

- "Είσαστε Πειραιώτης;"

- "Όχι Αθηναίος"

- "Με τα δικά σας. Δεν θα αργήσουν να έρθουν κι από εκεί"

- "Α, όχι αυτό δεν γίνεται, μην το λέτε!"

- "Γιατί;"

- "Διότι η Αθήνα έχει αρχαιότητες"

Αλλά και μετά το κακό της 11ης Ιανουαρίου οι επόμενες μέρες δεν πέρασαν εύκολα σε όσους σώθηκαν. Τραγωδία, ερήμωση, εγκατάλειψη. Το χειρότερο όλων είναι ότι δεν υπάρχουν πλέον σειρήνες να ηχήσουν συναγερμό. Έτσι σε κάθε φήμη περί συναγερμού όλοι τρέχουν σαν τρελοί. Χωρίς να ξέρουν που πάνε. Όλοι γνωρίζουν ότι οι σειρήνες είναι χαλασμένες και κανείς δεν γνωρίζει την αλήθεια.

Ξενοδοχείο Κοντινένταλ

Τελικά από την παράθεση των παραπάνω στοιχείων δεν είναι δυνατόν πιστευτεί ότι ήταν μόνο 496 άτομα τα θύματα, όπως δηλώθηκε επίσημα όταν μόνο τα σπίτια που εξαφανίστηκαν ήταν 600. Απλά άθροισαν τότε αυτά που δεν μπορούσαν να κρύψουν. Δηλαδή τα 70 άτομα του ξενοδοχείου Κοντινένταλ, τα παιδιά της γαλλικής, τα παιδιά της επαγγελματικής, τα θύματα της Αγίας τριάδας. Μόνο αυτά μας δίνουν 496. Από τον πληθυσμό απέκλεισαν κάθε μέτρηση.

Ο "αποτυχημένος" βομβαρδισμός κατά τους Αμερικανούς

Συνεχίζοντας τη μικρή μας έρευνα, λέγει ο ερευνητής Βας. Κουτουζής, για τους λόγους που βομβαρδίστηκε ο Πειραιάς συναντήσαμε άλλη μια πληροφορία. Είναι αυτή που δίνεται πλέον ελεύθερα από το Military History Network, που αφορά την USAF (αμερικάνικη αεροπορία). Οι 3 πρώτες γραμμές είναι αυτές που αφορούν την καταστροφή της πόλης, ενώ στο ημερολόγιο κάνει λόγο μόνο για βομβαρδισμό λιμένα. Απώλειες δικές τους 8 αεροσκάφη εκ των οποίων τα 6 καταστράφηκαν από μεταξύ τους σύγκρουση λόγω συννεφιάς.

Συμπληρωματικά λοιπόν και σε όσα λέχθηκαν παραπάνω οα αναφέρουμε ότι από το βιβλίο πτήσεων φαίνεται ότι η 301 μοίρα πέταγε πάνω από Αθήνα-Πειραιά για όγδοη φορά από τις 10 Σεπτεμβρίου 1943 μέχρι και την 11 Ιανουαρίου του 1944. Είχε γνώση του εναέριου χάρτη καθώς και την εξοικείωση. Είχε εκτελέσει οκτώ ολόκληρες πτήσεις με μοναδικό σκοπό την εξοικείωση με τη γεωγραφία της πόλης του Πειραιά. Οκτώ ολόκληρες φορές όλο το σμήνος είχε διέλθει πάνω από τη πόλη με μοναδικό σκοπό να επιτύχει έναν και μόνο βομβαρδισμό. Αυτό της 11ης Ιανουαρίου του 1944!

Η 301 μοίρα εκτέλεσε αποστολές πάνω από Αθήνα Πειραιά. Ποιο συγκεκριμένα την 9η και 10η Οκτωβρίου 1943, την 17η Νοεμβρίου 1943, την 6η, την 8η και την 14η Δεκεμβρίου 1943 πάνω από την Αθήνα καθώς επίσης την 12η Δεκεμβρίου 1943 πάνω από τον Πειραιά.

Τελικά την 11η Ιανουαρίου 1944 πραγματοποίησε την επιδρομή κατά του Πειραιά.

Μερικά από τα αποτελέσματα της επιδρομής

• Δεν έμεινε σχολείο, νοσοκομείο, εκκλησία, καταφύγιο και γενικά χώρος που συγκεντρώνονταν κόσμος που να μην πλήγηκε.

• Η καταστροφή σε κόστος υπολογίστηκε περί τα 325 εκατομ. προπολεμικές δραχμές.

• Ο Πειραιάς από την μεγαλοπρέπεια του μεσοπολέμου βυθίστηκε ολοκληρωτικά στο χάος και έκανε χρόνια για να ορθοποδήσει.

• Κανένα διεθνές δικαστήριο δεν δίκασε αυτό το έγκλημα πολέμου, ουδείς τιμωρήθηκε.

• Κανείς εκπρόσωπος δημοτικής ή άλλης αρχής εζήτησε αποζημίωση και ουδείς αποζημιώθηκε.

• Καμία πόλη που δεν ανήκε εντός της γερμανικής επικράτειας, δεν βομβαρδίστηκε τρεις φορές την ίδια μέρα από δύο διαφορετικές υπερδυνάμεις της εποχής.

• Καμία συμμαχική πόλη δεν βομβαρδίστηκε από τους ίδιους τους συμμάχους.

• Δεν έγινε ποτέ γνωστός αν υπήρχε διαταγή σύμφωνα με την οποία σφυροκόπησαν αλύπητα τον πληθυσμό και όχι τους στρατιωτικούς στόχους ή εάν αυτό συνέβη λόγω των άσχημων καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν.

Ο βομβαρδισμός του Πειραιά δεν πέρασε απαρατήρητος για τον κόσμο που πόνεσε από την τραγωδία που έζησε αλλά έγινε στίχος και τραγούδι. Ο Πειραιώτη ρεμπέτης Μιχάλης Γεννίτσαρης έγραψε για τον βομβαρδισμό:

Επιδρομή στον Πειραιά

Μουσική/Στίχοι: Γεννήτσαρης Μιχάλης

Δίσκος: «Τα ρεμπέτικα της Κατοχής»

Εμάθατε στον Πειραιά επιδρομή μεγάλη

Γκρεμίσανε τα σπίτια μας, πω-πω ζημιά μεγάλη

Μέρα και νύχτα ρίχνανε μπόμπες τα αρεοπλάνα

και χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα

Σκορπούσανε το θάνατο και ρίχνανε αράδα

και το λιμάνι γκρέμισαν και την Αγια Τριάδα

Μπόμπες πολλές ερίξανε μέσα στο τελωνείο

και τον Περαία κάνανε σωστό νεκροταφείο