Λαϊκή κυριαρχία και η μειοψηφία
Γράφει ο Αριστείδης Χατζής
Ας υποθέσουμε ότι μια μεγάλη παρέα αποφασίζει να πάει
εκδρομή. Ενώ όλα τα μέλη της παρέας το επιθυμούν, διαφωνούν μεταξύ τους για τον
προορισμό. Θάλασσα ή βουνό; Και πού συγκεκριμένα; Ύστερα από πολλές συζητήσεις
αποφασίζουν με έναν απλό κανόνα. Θα πάνε εκεί που επιλέγει η πλειοψηφία, στο
Πήλιο. Ακόμα κι εκείνα τα μέλη που πρότειναν κάτι διαφορετικό, είναι τώρα
υποχρεωμένα να σεβαστούν την απόφαση της πλειοψηφίας. Δεν τα δεσμεύει βέβαια
κάποιος κανόνας δικαίου, αλλά άγραφοι κανόνες δικαιοσύνης και κοινωνικής
συμπεριφοράς. Αν δεν τους σέβονται, θα βρεθούν εκτός της ομάδας. Όταν, λοιπόν,
θα φτάσουν στην όμορφη Ζαγορά, θα πρέπει να αποφασίσουν πού θα φάνε. Και πάλι η
αρχή της πλειοψηφίας θα τους διευκολύνει. Είναι ο δικαιότερος τρόπος λήψης
συλλογικών αποφάσεων. Θα μπορούσε και πάλι η μειοψηφία να μη σεβαστεί την
επιλογή των πολλών, αλλά έτσι θα διασπάσει την παρέα. Η αρχή της πλειοψηφίας
είναι ο ασφαλέστερος τρόπος διατήρησης της συνοχής μιας ομάδας, καθώς οι
αποφάσεις της νομιμοποιούνται αυτόματα.
Αλλά τώρα πια βρίσκονται μέσα στο εστιατόριο που η πλειοψηφία έχει
αποφασίσει, στο χωριό του Πηλίου που μια άλλη πλειοψηφία έχει επιλέξει και
είναι έτοιμοι να παραγγείλουν. Ο σερβιτόρος θεωρεί δεδομένο ότι το κάθε άτομο
της παρέας θα παραγγείλει ατομικά. Κανείς δεν θα προτείνει να αποφασίσει και
πάλι η πλειοψηφία. Θα ήταν παράλογο και επιπλέον άδικο. Ο καθένας έχει δικαίωμα
να διαλέξει το φαγητό που θέλει από τον κατάλογο του εστιατορίου. Το τι προτιμά
η πλειοψηφία δεν έχει εδώ καμία σημασία.
Από την αρχαία Αθήνα
Η αρχή της πλειοψηφίας, η δημοκρατική αρχή, αποτέλεσε μια θεσμική
καινοτομία των αρχαίων Αθηναίων που αποτελεί πλέον κληρονομιά ολόκληρης της
ανθρωπότητας. Η αρχή αυτή συνδέθηκε με την καθολική ψηφοφορία. Όλοι οι
ελεύθεροι ενήλικες άνδρες Αθηναίοι πολίτες είχαν το δικαίωμα να ψηφίσουν, ακόμα
κι αν ήταν πάμφτωχοι ακτήμονες. Στην αρχαία Αθήνα επίσης συνδέθηκε αυτός ο
μαθηματικός κανόνας (50%+1), όχι απλώς με τον δημοκρατικό τρόπο διακυβέρνησης,
αλλά με μια νομική έννοια: την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Για πρώτη φορά αυτή
η αρχή καθιερώνεται σε γραπτό κείμενο και με εξόχως συμβολικό τρόπο στον νόμο
του Ευκράτη (336 π.Χ.) – που αναγράφεται σε μια όμορφη καλά διατηρημένη
μαρμάρινη στήλη, την οποία μπορείτε να θαυμάσετε στο Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο. Στη στήλη αυτή θα δείτε μια ανάγλυφη παράσταση: η Δημοκρατία
στεφανώνει τον Δήμο των Αθηναίων, δηλαδή τον λαό. Το Σύνταγμά μας το περιγράφει
υπέροχα στο πρώτο του άρθρο: «Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία.
Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και
ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα». Πρόκειται για τη θρυλική διατύπωση του
επαναστατικού Συντάγματος της Τροιζήνας. Τον Μάιο του 1827 οι επαναστατημένοι Έλληνες
ανήγαγαν τον λαό σε «κυρίαρχο συλλογικό υποκείμενο, σε αποκλειστική πηγή
κυριαρχίας», όπως γράφει ο Αντώνης Μανιτάκης.
Όμως, ενώ οι αρχαίοι Αθηναίοι είχαν πολιτικά δικαιώματα που θα ζήλευαν και
οι καλύτερες σύγχρονες δημοκρατίες, δεν είχαν ατομικά δικαιώματα. Η ζωή του
κάθε πολίτη ήταν έρμαιο αυτής της ευμετάβλητης πλειοψηφίας. Ο Σωκράτης, ο
Αλκιβιάδης, ο Αισχίνης, οι άτυχοι στρατηγοί της Ναυμαχίας των Αργινουσών δεν
διέθεταν ατομικά δικαιώματα που να τους προστατεύουν από την αυθαιρεσία μιας
πλειοψηφίας που έλεγχαν οι δημαγωγοί. Στις σημερινές δημοκρατίες όμως η αρχή
της προστασίας των δικαιωμάτων, η φιλελεύθερη αρχή, μπορεί να κάμψει ακόμα και
τη λαϊκή κυριαρχία, τη δημοκρατική αρχή. Διότι το πολίτευμά μας δεν είναι απλώς
δημοκρατικό – είναι και φιλελεύθερο. Η Ελλάδα, όπως όλες οι πραγματικά
ελεύθερες χώρες, είναι μια φιλελεύθερη συνταγματική δημοκρατία. Ναι, η εξουσία
πηγάζει από τον λαό. Πράγματι, η πλειοψηφία αποφασίζει κυριαρχικά. Αλλά μόνον
όταν οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται συλλογικά. Για τις ατομικές επιλογές,
αρμόδιο να αποφασίσει είναι το ίδιο το άτομο. Η εξουσία, ακόμα κι αυτή που
στηρίζεται σε μια ευρεία και πανίσχυρη πλειοψηφία, περιορίζεται από το κράτος
δικαίου, από κανόνες που οργανώνουν αλλά και διασπούν την εξουσία (διάκριση των
λειτουργιών). Κυρίως, όμως, από κανόνες που προστατεύουν έναν σκληρό
αδιαπέραστο πυρήνα ατομικών δικαιωμάτων.
Τα δικαιώματα
Η ποιότητα μιας σύγχρονης δημοκρατίας εξαρτάται από το πόσο φιλελεύθερη
είναι. Όσο ευρύτερος και ισχυρότερος ο πυρήνας των δικαιωμάτων, όσο
περισσότεροι οι περιορισμοί και μεγαλύτερη η διάσπαση της κρατικής εξουσίας,
τόσο πιο ελεύθεροι είναι οι πολίτες της. Αντίθετα, οι χώρες που, ενώ έχουν κατ’
επίφαση δημοκρατία, γιατί η εξουσία εκφράζει ίσως τη θέληση της πλειοψηφίας,
δεν προστατεύουν ικανοποιητικά τα δικαιώματα, δεν είναι γνήσιες δημοκρατίες.
Είναι μη φιλελεύθερες, αυταρχικές δημοκρατίες. Η δημοκρατία εκεί καταντά
εργαλείο επιβολής της θέλησης των πολλών. Στις δημοκρατίες αυτές οι θεσμοί δεν
υπάρχουν, διότι υποτίθεται ότι ο μόνος κυρίαρχος είναι ο λαός. Τη βούληση του
οποίου βέβαια ερμηνεύουν «αυθεντικά» όσοι έχουν αναλάβει εργολαβικά να την
εκφράζουν.
Δεν είναι εύκολο πολίτευμα η δημοκρατία. Είναι δύσκολο να προστατεύσεις τη
λαϊκή κυριαρχία από την επιβολή της θέλησης ισχυρών μειοψηφιών. Είναι ακόμα πιο
δύσκολο να προστατεύσεις τα άτομα από την επιβολή της θέλησης μιας ισχυρής
πλειοψηφίας. Αλλά αυτή τη δύσκολη ισορροπία την εξασφαλίζουν τα θεσμικά
αντίβαρα και οι άγραφοι κανόνες δημοκρατικού ήθους.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι αναπλ. καθηγητής
Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το βιβλίο του
«Επιχειρήματα ελευθερίας» μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου