Π. ΚΟΥΠΑΡΑΝΗ : Το τρένο τον θανάτου

Το τρένο τον θανάτου

Του Π. ΚΟΥΠΑΡΑΝΗ*

ΕΝΑ ΜΗΝΑ πριν από τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ξεκίνησαν από το στρατόπεδο συγκεντρώσεως του Bergen -Belsen βορείως του Ανόβερο τρία τρένα. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των τρένων ήταν οι επιβάτες τους. που αποτελούνταν από τους λεγόμενους Austauschjuden, τους «Εβραίους εις ανταλλαγήν». Ανάμεσα στα 2.500 άτομα της τρίτης αποστολής, που ξεκίνησε στις 9 Απριλίου 1945. βρίσκονταν και 62 Ελληνοεβραίοι από τη Θεσσαλονίκη. Οι πληροφορίες για το πού επρόκειτο να πάνε οι αμαξοστοιχίες δεν ήταν σαφείς. Η κατεύθυνση που ακολούθησαν όμως στη συνέχεια επιτρέπει την υπόθεση ότι ο τελικός τους προορισμός ήταν το στρατόπεδο συγκεντρώσεως Theresienstadt στην Τσεχία.

Σε αντίθεση με το Theresienstadt το Bergen -Belsen δεν ήταν στρατόπεδο μαζικών θανατώσεων. Οι έγκλειστοι αυτού του «στρατοπέδου ανταλλαγών» (κυρίως Εβραίοι) ήταν «προνομιούχοι», άτομα που στη χώρα προέλευσης τους έπαιζαν έναν σημαίνοντα πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό ή και θρησκευτικό ρόλο. Οι ναζί τους κρατούσαν όμηρους για την περίπτωση ανταλλαγής, π.χ., με αιχμαλώτους Γερμανούς. (Κάτι που είχε συμβεί σε ορισμένες περιπτώσεις στο παρελθόν). Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε, ανεξάρτητα από τον προορισμό των τρένων, ότι η μεταφορά των κρατουμένων σχετιζόταν με τη δημιουργία δυνατοτήτων διαπραγμάτευσης γερμανών αξιωματούχων. Σκοπός αυτών των διαπραγματεύσεων θα ήταν η διάσωση τους, η φυγή τους δηλαδή σε τρίτες χώρες. Οι «Εβραίοι εις ανταλλαγήν» αποτελούσαν ένα είδος ενεχύρου, μια «διαπραγματευτική μάζα» σε πιθανές συνεννοήσεις με τους συμμάχους. Εδώ μπορούμε να εστιάσουμε τους λόγους που τα τρία τρένα είχαν τεθεί σε κίνηση έξι ημέρες προτού τα αγγλικά στρατεύματα απελευθερώσουν το στρατόπεδο του Bergen - Belsen.

Δεκατρείς ολόκληρες ημέρες περιπλανιόταν το τρένο με τους 2.500 ομήρους σε μια κατεστραμμένη από τους βομβαρδισμούς Γερμανία. Δύο ολόκληρες ημέρες χρειάστηκε για να διασχίσει μόνο το Βερολίνο. Τελικά, 130 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της γερμανικής πρωτεύουσας, κοντά στο χωριό Troebitz, στο σημερινό κρατίδιο του Βραδεμβούργου, μια χαλασμένη γέφυρα εμποδίζει το τρένο να συνεχίσει την πορεία του. Τόσο οι φύλακες όσο και το προσωπικό του τρένου αφήνουν τους κρατουμένους μέσα στα βαγόνια μόνους τους και απομακρύνονται.

Επί τρεις ημέρες στάθμευε το τρένο ώσπου στις 23 Απριλίου 1945 στάλθηκε από το Troebitz ένα τηλεγράφημα προς τον Ι. Στάλιν, στο οποίο οι επιζήσαντες εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους για την απελευθέρωση τους. Το κείμενο υπογράφεται από εννέα άτομα που αντιπροσωπεύουν τις εθνικές ομάδες των επιζώντων. Ως αντιπρόσωπος της ελληνικής ομάδας, δηλαδή όλων σχεδόν των ελληνοεβραίων προσωπικοτήτων του Bergen - Belsen, υπογράφει ο δρ Κόρετς, ο τελευταίος αρχιρραβίνος της Θεσσαλονίκης (1933-1943). Είναι ο Σέβυ Ελιέζερ Κόρετς για τον οποίο άλλοι νόμιζαν ότι είχε λιντσαριστεί από τους ομοθρήσκους του κατά την απελευθέρωση του Bergen - Belsen και άλλοι ότι είχε πεθάνει πριν από την απελευθέρωση του στρατοπέδου. Στην πραγματικότητα ο Κόρετς πεθαίνει στο Troebitz. Ο Κόρετς και η οικογένεια του (γυναίκα και δυο παιδιά) είχαν μεταφερθεί με την αποστολή Εβραίων της Θεσσαλονίκης στις 2 Αυγούστου 1943 στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως του Bergen - Belsen. Αυτή η ομάδα που αποτελούνταν από συνολικά 74 προύχοντες της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης ήταν από τους πρώτους Όμηρους που φυλακίστηκαν σε αυτό το λεγόμενο «στρατόπεδο ανταλλαγών». Επάνω στο τρένο που σταμάτησε στο Troebitz βρίσκονταν τόσο αυτός όσο και η οικογένεια του.

Από τις 2.500 κρατουμένους που αρχικά επιβιβάστηκαν στο τρένο, οι 200 θα πεθάνουν μέσα στα βαγόνια και άλλοι 300 στο χωριό. Λιμοκτονία, αλλά κυρίως η επιδημία τύφου ήταν η αιτία θανάτου. Από τύφο πεθαίνουν και πέντε Ελληνοεβραίοι. Οι τάφοι τους βρίσκονται στο εβραϊκό νεκροταφείο που δημιουργήθηκε κατά το τρίμηνο της παραμονής των Εβραίων στο Troebitz. Ανάμεσα τους είναι και ο τάφος του αρχιρραβίνου Κόρετς, θύμα και αυτός της επιδημίας του εξανθηματικού τύφου. Στο επιτύμβιο αναφέρεται ως ημέρα θανάτου η 3η Ιουνίου 1945, μία ημέρα μετά τα γενέθλια του (2 Ιουνίου 1894).

Οι φήμες για το πώς και πού απεβίωσε είναι χαρακτηριστικές της κυρίαρχης εικόνας γύρω από το άτομο του αρχιρραβίνου. Δηλαδή αυτής του συνεργάτη των γερμανών κατακτητών που συνέβαλε με τη στάση του στην εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Στερεότυπα διατηρείται αυτή η εικόνα χωρίς να εξετάζεται κριτικά η ζωή, η προσωπικότητα και ο ρόλος του Κόρετς κατά, αλλά και πριν από τον πόλεμο. Ο Μιχαήλ Μόλχο, συγγραφέας του βιβλίου «In Memoriam», ο κύριος κατήγορος της στάσης που τήρησε ο Κόρετς κατά την περίοδο της Κατοχής, έγραφε, μερικές εβδομάδες προτού πεθάνει, σε ένα γράμμα του στις 11 Δεκεμβρίου 1959 από το Μπουένος Αϊρες στη χήρα του Κόρετς: «Τώρα που ησύχασαν τα πνεύματα, είμαι σε θέση να εξετάσω νέες ενδείξεις για το τι έχω εγώ ή άλλοι δημοσιεύσει σχετικά με την ακούσια συνεργασία (με τους Γερμανούς) του μακαρίτη άνδρα σας» (Ahora que se calmaron los amimos, estoy haciendo nuevas indagaciones para averiguar lo que yo y otros hemos publicado a proposito de la inconsciente colaboration de su finado marido). Από τότε έχουν περάσει 35 χρόνια και τα πνεύματα δεν έχουν ησυχάσει ακόμη.

Αφορμή γι' αυτό το άρθρο ήταν μια τελετή σε αυτό το γερμανικό χωριό στις 27 Απριλίου 1995. Με την παρουσία του πρωθυπουργού του κρατιδίου του Βραδεμβούργου και πλήθος κόσμου, οι «Εβραίοι του Troebitz» γιόρτασαν τα 50 χρόνια από τη διάσωση τους. Από τους περίπου 300 που ζουν ακόμη στην Αυστραλία, Ελλάδα, ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ισραήλ, Ολλανδία και σε άλλα μέρη του κόσμου, ήρθαν στο Troebitz και συμμετείχαν στις εκδηλώσεις 84 άτομα μαζί με 120 παιδιά και συγγενείς τους. Την οργάνωση αυτής της συνάντησης είχε αναλάβει ο σύλλογος των επιζώντων που ήταν επιβάτες του «τρένου θανάτου». Πρόεδρος του συλλόγου είναι ο κ. Λεωνίδας Κόρετς, γιος του τελευταίου αρχιρραβίνου της Θεσσαλονίκης.

*Ο κ. Παναγιώτης Κουπαράνης είναι ιστορικός και διαμένει στο Βερολίνο.

ΤΟ ΒΗΜΑ