Παντελή Βαζματζίδη : Όνειρα επιθετικότητας

John Henry Fuseli - The Nightmare

 Όνειρα επιθετικότητας

Επειδή οι παραστάσεις των παιδιών για τον θάνατο δεν είναι ίδιες με των ενηλίκων, δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει η φαινομενική ένταση της κακίας που αναδύεται με την επιθυμία θανάτου των άλλων.

Από τον Παντελή Βαζματζίδη*

Ο Σ. Φρόιντ το 1920 στο δομικό μοντέλο του για το ψυχικό όργανο αναφέρεται σε δύο βασικές ενορμήσεις: τη σεξουαλική ενόρμηση ή ένστικτο ζωής (Έρως) και την επιθετική ενόρμηση ή ένστικτο θανάτου (Θάνατος). Φαίνεται ότι δανείστηκε τους όρους «Έρως» και «Θάνατος» από τους αρχαίους ελληνικούς μύθους και χρησιμοποίησε την αναφορά στη μεταφυσική για να εντάξει σε μια δυϊστική αντίληψη ευρύτερης εμβέλειας τις ψυχολογικές και βιολογικές του θεωρητικοποιήσεις. Έτσι, οι δύο θεμελιώδεις αρχές του πολυπράγμονα Εμπεδοκλή από τη Σικελία (5ος π.Χ. αιώνας), η φιλότης (αγάπη) και το νείκος (διχόνοια), αποτελούν ισοδύναμα, τόσο ως προς τις λέξεις όσο και ως προς τις λειτουργίες, των δύο προαναφερόμενων αρχέγονων ενορμήσεων, του Έρωτα και του Θανάτου. Καθένας διαμορφώνει τον κόσμο των ονείρων του σύμφωνα με την προσωπική του ιδιαιτερότητα. Ωστόσο, υπάρχουν κάποια όνειρα, και μάλιστα όνειρα τα οποία υποκρύπτουν επιθετικότητα, που σχεδόν όλοι οι άνθρωποι τα βλέπουν περίπου με τον ίδιο τρόπο και τα οποία συνήθως έχουν την ίδια σημασία και τις ίδιες πηγές προέλευσης για όλους. Τέτοια χαρακτηριστικά όνειρα επιθετικότητας με μια οικουμενική συμβολική διάσταση είναι τα όνειρα για τον θάνατο αγαπημένων προσώπων, τα οιδιπόδεια, τα όνειρα με άγχος ευνουχισμού και εκείνα με άγρια ζώα.

Στα όνειρα για τον θάνατο αγαπημένων προσώπων ο ονειρευόμενος αισθάνεται οδύνη για τον θάνατο αγαπημένου συγγενούς και σημαίνουν ακριβώς το αντίθετο από ό,τι δηλώνει το περιεχόμενό τους, δηλαδή την επιθυμία να πεθάνει το αναφερόμενο πρόσωπο. Ωστόσο, αν κάποιος ονειρευτεί επώδυνα ότι πέθανε ο πατέρας, η μητέρα ή ένα από τα αδέλφια του, τότε το όνειρο δεν δηλώνει υποχρεωτικά ότι επιθυμεί τώρα τον θάνατό τους, αλλά ότι τον είχε επιθυμήσει κάποτε στην παιδική ηλικία του.

Πολλά άτομα που σήμερα αγαπούν τα αδέλφια τους και θα βίωναν τον θάνατό τους ως απώλεια φέρουν στο ασυνείδητό τους παλαιές, κακόβουλες επιθυμίες εναντίον τους, οι οποίες μπορούν να εκπληρωθούν στα όνειρα. Οι εχθρικές παρορμήσεις των παιδιών εναντίον των αδελφών τους είναι αναμφισβήτητες, καθότι η εγωιστική στάση του παιδιού για ικανοποίηση των αναγκών του το οδηγεί να αισθάνεται τα αδέλφια του ως ανταγωνιστές. Επειδή οι παραστάσεις των παιδιών για τον θάνατο δεν είναι ίδιες με των ενηλίκων, δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει η φαινομενική ένταση της κακίας που αναδύεται με την επιθυμία θανάτου των άλλων. Το γεγονός ότι κάποιος πέθανε σημαίνει ότι απλώς «έφυγε».

Τα όνειρα για τον θάνατο των γονέων αφορούν κυρίως τον γονέα του ίδιου φύλου, δηλαδή ο άνδρας συνήθως ονειρεύεται τον θάνατο του πατέρα και η γυναίκα τον θάνατο της μητέρας. Η υποκρυπτόμενη ψυχοπαθολογία αφορά το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, σύμφωνα με το οποίο το αγόρι βλέπει τον πατέρα και το κορίτσι τη μητέρα ως ερωτικό ανταγωνιστή, από τον παραγκωνισμό του οποίου μόνο όφελος μπορεί να προκύψει.

 Qwika - Salvador Dalí

Στα οιδιπόδεια όνειρα τα άτομα ονειρεύονται ότι έχουν σεξουαλική επαφή με τον γονέα του αντίθετου φύλου. Αυτή η οδυνηρή διαταραχή της σχέσης με τους γονείς, εξαιτίας των πρώτων σεξουαλικών διεγέρσεων, αναφέρεται στην τραγωδία του Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος». Εδώ χαρακτηριστικά η Ιοκάστη παρηγορώντας τον Οιδίποδα, που ανησυχεί για το περιεχόμενο των χρησμών, μιλά για ένα όνειρο που βλέπουν οι άνθρωποι και κατά τη γνώμη της θα πρέπει να το αγνοήσει. «Διότι πολλοί θνητοί στα όνειρά τους πλάγιασαν με τη μάνα τους. Αλλά όποιοι τα τέτοια τα παίρνουν αψήφιστα, αυτοί περνούν καλά».

Τα συγκεκαλυμμένα όνειρα με θέμα τη συνουσία με τη μητέρα είναι πιο συχνά από τα εμφανή. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει και το όνειρο του Ιππία που αναφέρει ο Ηρόδοτος: «Τους βαρβάρους όμως ο Ιππίας τούς οδήγησε στο Μαραθώνα, αφού την προηγούμενη νύχτα είχε δει το ακόλουθο όνειρο: Φάνηκε στον Ιππία πως κοιμάται με τη μητέρα του. Από αυτό συμπέρανε πως θα γύριζε στην Αθήνα και θα αναλάμβανε πάλι την κυριαρχία και ότι στα γηρατειά του θα πέθαινε στην πατρίδα».

Στα όνειρα με άγχος ευνουχισμού η διεργασία του ονείρου χρησιμοποιεί ως συμβολική παράσταση τη φαλάκρα, το κόψιμο των μαλλιών, το πέσιμο των δοντιών και τον αποκεφαλισμό. Με τα όνειρα αυτά συνδέονται και τα όνειρα επίδειξης του αιδοίου. Στην αρχαιότητα μια τέτοια πράξη εμπρός στον άνδρα θεωρούνταν υβριστική. Σύμφωνα με τον Αρτεμίδωρο, το όνειρο ενός άνδρα στο οποίο η γυναίκα τού επιδεικνύει το αιδοίο της έχει ως επακόλουθο πολλές ταλαιπωρίες για τον ίδιο. Όνειρο αντίστασης απέναντι στον ευνουχισμό αποτελεί η εμφάνιση ενός συνηθισμένου συμβόλου του πέους σε δύο ή περισσότερα αντίτυπα. Την ίδια σημασία έχει και η εμφάνιση της σαύρας στα όνειρα, επειδή, όταν κόβεται η ουρά της, μεγαλώνει ξανά, όπως επανέρχεται η στύση του πέους.

Τα όνειρα με άγρια ζώα υποκρύπτουν συνήθως παθιασμένες ορμές. Κατά κανόνα πρόκειται για επιθετικότητα και σεξουαλικότητα, τόσο αυτού που ονειρεύεται όσο και άλλων ανθρώπων τους οποίους ο ονειρευόμενος φοβάται. Ένας φοβερός πατέρας μετατρέπεται στο όνειρο σε λυσσασμένο σκύλο, σε άγριο άλογο, σε επιθετικό αρπακτικό. Μια σαγηνευτική μητέρα μπορεί να μετατραπεί σε φίδι, ενώ μια δεσποτική μητέρα σε αράχνη και μάλιστα θηλυκή, από αυτές που μετά τη γονιμοποίηση τρώνε το αρσενικό.

Για να κατανοήσουμε τέτοια όνειρα συχνά είναι αναγκαίο να ανατρέξουμε σε μυθολογικές παραδόσεις και να εντοπίσουμε το συμβολικό τους περιεχόμενο, π.χ. ο Δίας που απατούσε τη γυναίκα του κατ' εξακολούθηση και χρησιμοποιούσε πολλά τεχνάσματα για να βρεθεί με τις ερωμένες του. Στην Ευρώπη παρουσιάστηκε με μορφή ταύρου και, όταν κάποτε πόθησε ένα αγόρι, τον Γανυμήδη, το άρπαξε μεταμορφωμένος σε αετό και τον έφερε στον Ολυμπο. Εάν αυτά αφορούν τη σεξουαλικότητα, τότε η επιθετικότητα και η εξουσία του πατέρα των θεών και των ανθρώπων διαφαίνεται στην τιμωρία του Προμηθέα, ο οποίος δέθηκε στον Καύκασο και κάθε πρωί ένας αετός τού ξέσκιζε τη σάρκα και του έτρωγε το συκώτι.

Επειδή έχουμε αποκοπεί από το παρελθόν σε μεγάλο βαθμό, είναι δύσκολο να δεχτούμε ότι οι εμπειρίες άλλων ανθρώπων άλλων εποχών μπορεί να έχουν κάποιο νόημα για εμάς. Ωστόσο, ασυνείδητα σκεπτόμαστε ακόμα σαν τους προγόνους μας, και η κατανόηση αυτή, σαν μια παλινδρόμηση στις ρίζες, εμπλουτίζει την εμπειρία μας, προσφέροντας ταυτόχρονα νέες δυνατότητες.

[1. H. Fuseli: «Ο εφιάλτης». 2. S. Dali: «Ονειρο»]

* Συγγραφέας, ψυχίατρος

http://www.dimokratianews.gr/content/85745/oneira-epithetikotitas