Αναστάσης Βιστωνίτης : Οδοιπορικό στην πρώην Γιουγκοσλαβία

Οδοιπορικό στην πρώην Γιουγκοσλαβία

Η κατάρα των Βαλκανίων και η «γιουγκο-νοσταλγία»

Γράφει ο Αναστάσης Βιστωνίτης 

Περνώντας πριν από μερικές ημέρες τα σύνορα για να μπω στην πΓΔΜ από τους Ευζώνους κι από εκεί να διασχίσω όλη την πρώην Γιουγκοσλαβία ως τη Λιουμπλιάνα, ο νεαρός υπάλληλος είδε τις ελληνικές πινακίδες του αυτοκινήτου μου, έριξε μόνο μια ματιά στην ταυτότητά μου, μου την έδωσε πίσω και χαμογέλασε. Σε λίγες ημέρες θα υπογραφόταν η συμφωνία ανάμεσα στην Ελλάδα και τη χώρα του που θα έδινε τέλος στην ατελεύτητη ονοματολογία.

«Φαίνεσαι χαρούμενος» είπα.

«Ναι, γιατί τώρα έχουμε περισσότερη ελευθερία. Και θα είμαι ακόμη πιο χαρούμενος μόλις τελειώσει κι αυτή η ιστορία με το όνομα» σχολίασε.

Δεν είναι διόλου βέβαιο ότι η «ιστορία θα τελειώσει» εύκολα. Ωστόσο, η εικόνα που παρουσιάζει η πΓΔΜ είναι σήμερα πολύ διαφορετική από εκείνη που είχα αποκομίσει στο προηγούμενο ταξίδι μου τον περασμένο Σεπτέμβριο. Τα σπίτια είναι τώρα πιο περιποιημένα, οι ζητιάνοι πολύ λιγότεροι και οι περισσότεροι νέοι αδιαφορούν για τα αλυτρωτικά κηρύγματα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η υπογραφή οποιασδήποτε συμφωνίας θα δώσει τέλος στον «μακεδονισμό». Επτά δεκαετίες αλυτρωτικής προπαγάνδας δεν αναιρούνται σε μία ημέρα.

Αλλά με τα απίστευτου κιτς αγάλματα και κτίρια που έστησε η προηγούμενη κυβέρνηση του Γκρούεβσκι κατάφερε να αντικαταστήσει τη συμπάθεια των δυτικών δημοκρατιών με τη χλεύη, όπως και μεγάλου μέρους των παλαιών τους συμπατριωτών στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Και έπρεπε να γίνουν πριν από τρία χρόνια οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, όπου οι αντιφρονούντες πέταξαν μπογιές στα αγάλματα και στη λεγόμενη «μακεδονική πύλη» και τα έκαναν αγνώριστα, για να καταλάβουμε ότι δεν είναι λίγοι οι κάτοικοι της γειτονικής μας χώρας που δεν πιστεύουν στα αλυτρωτικά παραμύθια.

Όταν είχα δει αυτό το απίστευτο κιτς σκηνικό στο κέντρο των Σκοπίων δεν μου ήρθε καν η διάθεση να γελάσω. Βλέποντας όμως τις μπογιές, που δεν είχαν προλάβει να τις αφαιρέσουν,  πάνω σε  αυτά τα άθλια και πανάκριβα κατασκευάσματα σκέφτηκα μόνο πως στη χώρα αυτή δεν είναι όλοι ψευδομακεδονομάχοι. Και θυμήθηκα εκείνο που μου είχε πει το 1992 διπλωματικό στέλεχος των Βρετανών:

«Μα τι σας έχει πιάσει με τους δύστυχους τους Μακεδόνες; Αυτούς πρέπει να τους έχετε σαν μικρά αδελφάκια. Όταν κάνουν κάτι καλό, να τους χτυπάτε προστατευτικά στην πλάτη. Κι όταν ατακτούν, να τους τραβάτε το αφτί». Για δες ο παλιός αποικιοκράτης, είπα τότε μέσα μου.

Σε προηγούμενα ταξίδια μου στο κινητό ερχόταν το μήνυμα: «καλώς ήλθατε στη Μακεδονία, το λίκνο του πολιτισμού». Αυτή τη φορά το κράτησα κλειστό. Αλλά ο μόνος αυτοκινητόδρομος (ο Θεός να τον κάνει) της χώρας, που τότε ονομαζόταν «Αλέξανδρος ο Μακεδών»,  τώρα είχε μετονομαστεί σε αυτοκινητόδρομο «φιλίας». Όμως σε τρεις πινακίδες είδα γκραφίτι με τα δύο γράμματα ΜΚ. Το  εντυπωσιακότερο ωστόσο είναι το τμήμα του αυτοκινητοδρόμου από τα Σκόπια ως τα ελληνικά σύνορα, που τον κατασκεύασε ο Ακτωρ. Εκτός από αυτό, τα δύο καλύτερα τμήματα αυτοκινητοδρόμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία βρίσκονται στη Σερβία. Και τα έχουν κατασκευάσει δύο ελληνικές εταιρείες: ο Ακτωρ και η Τέρνα.

Η κατάρα των Βαλκανίων και η «γιουγκο-νοσταλγία»

«Κανείς δεν μπορεί να είναι φίλος με τον γείτονά του» έλεγε ο Κλαούζεβιτς. Εδώ υπήρχε μια μεγάλη χώρα που λεγόταν Γιουγκοσλαβία και οι κάτοικοί της αποφάσισαν κάποια στιγμή να την κόψουν σε έξι κομμάτια προκαλώντας σοκ στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι παλιοί απαράτσικ έγιναν εθνικιστές και οι σκελετοί βγήκαν από την ντουλάπα. Το Μακεδονικό, μολονότι είναι εκείνο που κυρίως μας αφορά, δεν είναι το κύριο πρόβλημα στην πρώην Γιουγκοσλαβία, αλλά το ότι «βγήκαν» από τους τάφους τους οι Ουστάσι στην Κροατία και οι Τσέτνικ στη Σερβία.

Μετά το τέλος του αδελφοκτόνου πολέμου παρουσιάστηκαν απίστευτα φαινόμενα. Η γλώσσα που μιλούσαν ως τότε στη Σερβία, στην Κροατία, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και στο Μαυροβούνιο λεγόταν σερβοκροατική. Το καθεστώς του Τούτζμαν άλλαξε πολλές λέξεις για να την κάνει κροατική. Το ίδιο έκαναν και στη Βοσνία (αν και σε πολύ μικρότερο βαθμό), ενώ στο Μαυροβούνιο, για να τη μετατρέψουν σε μαυροβουνιακή, πρόσθεσαν δύο φωνήεντα στο αλφάβητο. Και τώρα πλέον στη Σλοβενία και στην πΓΔΜ οι νέοι δεν μαθαίνουν σερβοκροατικά.

Εν τούτοις, παρά τον πόλεμο και τις εθνοκαθάρσεις, υπάρχουν δεσμοί από το παρελθόν που δεν είναι εύκολο να καταργηθούν. Μεικτοί γάμοι, οικονομικά συμφέροντα και ένα περίπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Ο σέρβος συγγραφέας Ντράγκαν Βέλικιτς λ.χ. έχει σπίτι στην Κροατία, σε μια θαυμάσια μικρή παραθαλάσσια πόλη: το Ροβίνι. Δεν ακολούθησε το παράδειγμα των Σέρβων που έφυγαν από εκεί πουλώντας τα σπίτια τους όσο-όσο.

Στην Κροατία ο Τίτο είναι ελάχιστα δημοφιλής - σε αντίθεση με τις υπόλοιπες δημοκρατίες - κι ας ήταν ο πατέρας του Κροάτης, κι ας έδωσε σχεδόν το σύνολο των δαλματικών ακτών στην Κροατία.

Γιασένοβατς: το Αουσβιτς των Βαλκανίων

Καθ' οδόν σταμάτησα στο Γιασένοβατς, εκατό χιλιόμετρα πριν από το Ζάγκρεμπ. Αν δεν υπήρχαν οι μαρτυρίες των επιζώντων και ελάχιστες φωτογραφίες, το ειδυλλιακό τοπίο σε τίποτε δεν θύμιζε το φοβερό στρατόπεδο εξόντωσης, το Αουσβιτς των Βαλκανίων, όπως το αποκάλεσαν, που δημιούργησε εδώ το φασιστικό καθεστώς των Ουστάσι το 1941. Εκτός από τους υπαλλήλους στο μουσείο, όπου τα ευρήματα ήταν πολύ λίγα, υπήρχε μόνο ένα ζευγάρι Αμερικανών, ένας υπάλληλος που κούρευε το γρασίδι, το τεράστιο - κι εντυπωσιακό - μνημείο του Γιασένοβατς Πέτρινο λουλούδι, φτιαγμένο από τσιμέντο, που το σχεδίασε ο σέρβος αρχιτέκτονας Μπογκντάν Μπογκντάνοβιτς, και το τρένο το οποίο μετέφερε τους κρατουμένους στο στρατόπεδο, που από μακριά έμοιαζε με παιδικό παιχνίδι. Έπρεπε να γνωρίζεις την ιστορία και να πλησιάσεις να δεις από κοντά το αγκαθωτό σύρμα στα παράθυρα. Πίσω ακριβώς κυλούσε ο ποταμός Σάβα, όπου οι φύλακες πετούσαν τα πτώματα των κρατουμένων που τους σκότωναν με τα ρόπαλα. 

Δεν έχει μείνει τίποτε από το στρατόπεδο. Με την πτώση του καθεστώτος οι Ουστάσι το ανατίναξαν φεύγοντας και ο Τίτο έδωσε εντολή και εξαφάνισαν ό,τι είχε απομείνει.

Στο Ζάγκρεμπ αργότερα διαπίστωσα ότι ελάχιστοι από τη νεότερη γενιά είχαν επισκεφθεί το Γιασένοβατς και κάποιοι δεν είχαν καν ακούσει το όνομα του συγγραφέα Μίλε Μπούντακ, δεύτερου τη τάξει στην κυβέρνηση των Ουστάσι, θεωρητικού του κροατικού φασισμού που υπήρξε και υπουργός Πολιτισμού. Αυτόν ο σημαντικότερος μετά τον Ιβο Αντριτς γιουγκοσλάβος συγγραφέας, ο Κροάτης Μιροσλάβ Κρελίτσα, τον είχε αποκαλέσει «ο υπουργός με το πολυβόλο», σχολιάζοντας αυτά που είχε πει ο Μπούντακ σε μια ομιλία του στις 22 Ιουλίου 1941: «Το κίνημα των Ουστάσι βασίζεται στην πίστη. Για τις μειονότητες διαθέτουμε τρία εκατομμύρια σφαίρες. Ένα τρίτο των Σέρβων θα τους εκτελέσουμε, ένα τρίτο θα τους απελάσουμε και τους υπόλοιπους θα τους κάνουμε καθολικούς».

«Τα Βαλκάνια είναι καταραμένα»

Σε όλη την πρώην Γιουγκοσλαβία εκατοντάδες δρόμοι και πλατείες έχουν μετονομαστεί. Με την άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων το φαινόμενο είχε πάρει διαστάσεις, ιδίως στους δήμους της Κροατίας και της Βοσνίας που ελέγχονται από ακροδεξιούς, αλλά ο κόσμος είναι διχασμένος.

Τεράστιες είναι και οι ευθύνες πολλών διανοουμένων που με τις εμπρηστικές τους δηλώσεις και την αρθρογραφία τους καλλιέργησαν το μίσος ανάμεσα στον γενικό πληθυσμό. Αυτό για μια χώρα σαν τη Γιουγκοσλαβία, όπου οι διανοούμενοι είχαν αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία της μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε ολέθριες συνέπειες.

Κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών της Σερβίας από τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ ο συγγραφέας Μίλοραντ Πάβιτς είχε δηλώσει πως «τα Βαλκάνια είναι καταραμένα». Όταν όμως τον συνάντησα στο Νόβι Σαντ μερικά χρόνια αργότερα μου είπε πως κατέβαινε κι αυτός με τη σφυρίχτρα του στις διαδηλώσεις εναντίον του Μιλόσεβιτς «ξεχνώντας» πως υπήρξε από τους πρώτους που συνεχάρησαν δημοσίως τον Μιλόσεβιτς όταν ο τελευταίος ανήλθε στην εξουσία και υποσχέθηκε να «αναστήσει» τη Μεγάλη Σερβία.

Την ίδια εποχή η κροάτισσα συγγραφέας και δημοσιογράφος Ντουμπράφκα Ούγκρεσιτς κατήγγειλε δημοσίως τους εθνικιστές και της Σερβίας και της Κροατίας. Μιλόσεβιτς και Τούτζμαν την αποκάλεσαν αμφότεροι «κακιά μάγισσα του Ζάγκρεμπ» και οι ακροδεξιοί της Κροατίας δημοσίευσαν το τηλέφωνό της στα έντυπα που εξέδιδαν. Από τα απειλητικά τηλεφωνήματα που έπαιρνε κατάλαβε ότι κινδυνεύει η ζωή της και κατέφυγε στην Ολλανδία, όπου και ζει σήμερα.

Αν για όλον τον κόσμο ισχύει μια φορά το ότι οι διανοούμενοι δεν είναι και πολύ σταθεροί στις απόψεις τους, στην πρώην Γιουγκοσλαβία ισχύει δέκα φορές. Διανοούμενοι δημιούργησαν ως έναν βαθμό τη Γιουγκοσλαβία (οι περισσότεροι υπήρξαν και παρτιζάνοι) και διανοούμενοι ήταν εκείνοι που πρωτοστάτησαν στη διάλυσή της. Το κύρος βέβαια που απολάμβαναν κάποτε και ο βαθμός της επίδρασής τους στον γενικό πληθυσμό έχουν μειωθεί τώρα δραματικά.

Η «γιουγκο-νοσταλγία» στις νέες γενιές

Αρκετοί από όσους υποστήριξαν την ανεξαρτητοποίηση των δημοκρατιών που αποτελούσαν τη Γιουγκοσλαβία έχουν αρχίσει να αναθεωρούν κάποιες από τις απόψεις τους. Στη Σλοβενία, που υπήρξε κέντρο της αντίστασης κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, ο Τίτο, ο «εύθυμος δικτάτορας», όπως τον είχε αποκαλέσει ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Ζάρκο Πετάν, είναι ακόμη δημοφιλής, ιδιαίτερα ανάμεσα στα μεσαία και στα κατώτερα στρώματα. Είδα το πορτρέτο του σε περίοπτη θέση σε αρκετές ταβέρνες. Και μπορεί η  λεωφόρος όπου έμενα τα δύο τελευταία χρόνια, η οποία είχε μετονομαστεί την περίοδο του τιτοϊκού καθεστώτος σε λεωφόρο Τίτο, να λέγεται σήμερα,  όπως παλιά, λεωφόρος Βιέννης, όμως η κεντρική πλατεία στην παραθαλάσσια πόλη Κόπερ (ή Καποντίστρια, από όπου κατάγονταν οι πρόγονοι του Ιωάννη Καποδίστρια) εξακολουθεί να ονομάζεται «πλατεία Τίτο». 

Αλλά τις μετονομασίες των δρόμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία, ιδίως στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και στην Κροατία, είναι δύσκολο να τις παρακολουθήσει κανείς. Μόνο στην Κροατία άλλαξε το όνομα 120 δρόμων στη δεκαετία του 1990 για να εξαφανιστεί κάθε ανάμνηση του Τίτο και του αγώνα εναντίον των γερμανών κατακτητών. Άλλαξε ακόμη και το όνομα των οδών Ιβάν Μέστροβιτς (κορυφαίου γλύπτη παγκόσμιας εμβέλειας που δεν ήταν ούτε Σέρβος - αλλά Κροάτης - ούτε κομμουνιστής) και Ιβο Αντριτς (του σημαντικότερου γιουγκοσλάβου συγγραφέα, ο οποίος ήταν Βόσνιος με κροατικές ρίζες). Ενώ στο Μόσταρ της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ως πρόσφατα σχετικά τρεις δρόμοι έφεραν το όνομα υψηλόβαθμων στελεχών των Ουστάσι (του Μίλε Μπούντακ συμπεριλαμβανομένου).

Σε όλες τις γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες μετά την απόσχισή τους παρατηρήθηκαν φαινόμενα έξαλλου εθνικισμού, ο οποίος δεν έχει εκλείψει και σήμερα, μολονότι λόγω της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν σοβαρά περιοριστεί - αν και η άνοδος της Ακροδεξιάς είναι και εδώ εμφανέστατη, ιδίως στον Βορρά που πιέζεται ανάμεσα στην Αυστρία και την Ιταλία. Παρατηρείται όμως και μια τάση, ιδίως ανάμεσα στις νεότερες γενιές, που αποκαλείται «γιουγκο-νοσταλγία». Να ενωθούν ξανά οι δημοκρατίες σε μία χώρα. Το μέλλον θα δείξει αν θα έχει απήχηση στον γενικό πληθυσμό. Όμως το ενδεχόμενο να ανασυσταθεί η Γιουγκοσλαβία περνάει από τις Βρυξέλλες.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα στα σύνορα Ελλάδας - πΓΔΜ, δύο ημέρες πριν από την υπογραφή της συμφωνίας ανάμεσα στις δύο χώρες για το όνομα και τα σχετικά, τα πρόσωπα δεν ήταν πλέον τόσο χαρούμενα όπως την ημέρα της αναχώρησής μου. «Εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε-γέλασε», όπως έγραψε κάποτε ο Νίκος Εγγονόπουλος και τραγούδησε χρόνια αργότερα ο Διονύσης Σαββόπουλος.

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=1000437