Παντελή Βασματζίδη : Το γέλιο και η παραφροσύνη

J. Cornelisz, «Το γέλιο του τρελού». Δεξιά: M. Reichlich, «Ο γελωτοποιός»

Το γέλιο και η παραφροσύνη

Ας σκεφτούμε πόσο λίγο απέχει το φυσιολογικό από το παθολογικό. Η άριστη υγεία μπορεί να οδηγηθεί γρήγορα στην ασθένεια. Ανάμεσά τους ο μεσότοιχος είναι αρκετά λεπτός

Από τον Παντελή Βασματζίδη*

Στην κλασική εποχή, η διαστροφή των οφθαλμών και ο αφρός από το στόμα αποτελούν χαρακτηριστικά συμπτώματα διασάλευσης του νου. Ο Ιπποκράτης στο «Περί ιερής νόσου» θα πει για τους επιληπτικούς «αφρός εκ του στόματος εκρέει, τα όμματα διαστρέφονται» (κεφ. 7) και στο «Κωα καί προγνώσεις», ως σύμπτωμα έκστασης, δηλαδή διανοητικής σύγχυσης, αναφέρεται το «όμμασι περιβλέπουσαι» (476).

Ο Έκτορας του Ομήρου, καθώς μάχεται, μανιάζει από πολεμική ορμή, «αφροί βγαίνουν απ’ το στόμα και τα δυο του μάτια κάτω από τα βλοσυρά του φρύδια λάμπαν» (Ιλιάδα Ο 607-8), όμως δεν διακατέχεται από παραφροσύνη. Μια τέτοια κοινή εικόνα μάς επιτρέπει να σκεφτούμε πόσο λίγο απέχει το φυσιολογικό από το παθολογικό. Αυτό σημαίνει ότι η άριστη υγεία μπορεί να οδηγηθεί γρήγορα προς την ασθένεια ή ότι η καλή υγεία δεν είναι, ορισμένες φορές, παρά μόνο η επίφαση ή ότι η υγεία είναι μια σχετική πάντοτε κατάσταση. Ανάμεσα στην υγεία και την ασθένεια ο μεσότοιχος είναι αρκετά λεπτός.

Ως επιβεβαίωση αυτής της τοποθέτησης αξίζει να αναφερθεί μια ανέκδοτη ιστορία που σώθηκε από μια ομάδα «Επιστολών». Οι Αβδηρίτες προσκαλούν τον Ιπποκράτη να θεραπεύσει την υποφαινόμενη τρέλα (μανία) του Δημόκριτου, που μένει ξάγρυπνος, γελά συνεχώς με όλα, αφουγκράζεται τις φωνές των πουλιών, ισχυρίζεται ότι ο αέρας είναι γεμάτος «είδωλα» και πως ο ίδιος αποδημεί στο άπειρο. Ο Ιπποκράτης τον βρίσκει εγκατεστημένο έξω από την πόλη και χαμένο στις σκέψεις του (φυσική και πνευματική απομάκρυνση), περιτριγυρισμένο από βιβλία και ανατετμημένα ζώα, να γράφει για την τρέλα· τι λογής είναι, πώς προσβάλλει τους ανθρώπους και πώς κατευνάζεται. Να αναζητεί τη φύση και τη θέση της χολής. Ο γιατρός τον μέμφεται για το απρόσφορο γέλιο του: «Γελάς με όσα πρέπει να λυπάσαι και όσα πρέπει να δίνουν χαρά, και αυτά τα κοροϊδεύεις, ώστε για σένα δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο καλό και στο κακό».

Ο Δημόκριτος, όμως, γελά με τους ανθρώπους που δίνουν σημασία στα ασήμαντα, που αγωνίζονται για πράγματα τα οποία δεν έχουν αξία, που ξοδεύουν τη ζωή τους για κατορθώματα τα οποία είναι για γέλια, που παραβαίνουν τους θεσμούς της αλήθειας, που γελούν με την τρέλα των άλλων και όχι με τη δική τους. Το γέλιο του κατακρίνει την αφροσύνη, την απρονοησία, την αχαριστία, την αστάθεια, τη φιλαργυρία, τη φιλοδοξία, τις δολοπλοκίες, τα άγρια ένστικτα. Χλευάζει τις τόσες ανάξιες και άθλιες ψυχές, καθώς «εκ γενετής ο άνθρωπος είναι ολόκληρος μια αρρώστια».

Τότε, λοιπόν, ο Ιπποκράτης, μέγας διδάσκαλος του ελλεβόρου, που θεραπεύει τις ασθένειες της μαύρης χολής, θα παραδεχτεί ότι ο μοναχικός φιλόσοφος «έχει συλλάβει την αλήθεια της ανθρώπινης ψυχής».

Η περιφρόνηση των υλικών αγαθών αποτελούσε στην αρχαιότητα κοινό τόπο για τη βιογραφία του φιλοσόφου, που αφιερώνεται απερίσπαστος στην αναζήτηση της σοφίας. Ο Φίλων αναφέρει: «Οι Έλληνες εξυμνούν τον Αναξαγόρα και τον Δημόκριτο, επειδή χτυπημένοι από τον πόθο της σοφίας, άφησαν τις περιουσίες τους να φαγωθούν από τα πρόβατα (“Περί βίου θεωρητικόν” 14)». Και ο Κικέρων αναρωτιέται: «Αν δεν είχαν έτσι τα πράγματα, ο Αναξαγόρας ή ο ίδιος ο Δημόκριτος θα εγκατέλειπαν τους αγρούς και την πατρική τους περιουσία, θα είχαν αφιερώσει όλη τους την ψυχή στη θεϊκή ηδονή της μάθησης και της έρευνας;» («Tusc. Disputatione» 5, 39, 115).

Το απρόσφορο γέλιο, όχημα της παραφροσύνης, είναι για τον Δημόκριτο όχημα σοφίας. Πραγματικός ασθενής είναι η κοινότητα που φροντίζει αφελώς να γιατρέψει τον «εκτός τειχών» άνδρα. Ο εμπειρικός γιατρός χρησιμοποιεί το φάρμακο για να αποβάλει την πλεονάζουσα χολή (βιολογικό μοντέλο θεραπείας). Ο Δημόκριτος διαπερνά σώμα και ψυχή, διεισδύει στα μυστικά και αποκαλύπτει τα απόκρυφα. «Α, να μπορούσα», λέει, «να αφαιρώ τη στέγη από τα σπίτια, να αποκαλύπτω τα πράγματα που είναι στο εσωτερικό τους και να βλέπω τι γίνεται ανάμεσα στους τοίχους» (Ψευδοϊπποκράτης, «Το γέλιο και η τρέλα-Επιστολές»). Αυτός ο ανατόμος των ζώων είναι ταυτόχρονα και ανατόμος της ψυχής, ψυχαναλυτής.

Η ιστορία αυτή είναι ένας θρύλος, εμπνευσμένος από μια ανάλογη πρότυπη ιστορία που αναφερόταν στον Σοφοκλή, ο οποίος υποτίθεται ότι αθωώθηκε από την κατηγορία της παράνοιας, όταν διάβασε στους δικαστές την πάροδο του «Οιδίποδα επί Κολωνώ» (Πλούταρχος, Ει πρεσβυτέρω πολιτευτέον 785 ab).

Εκείνα τα χρόνια διπλή ήταν η στάση απέναντι στους ψυχικά πάσχοντες. Κάθε επαφή μαζί τους εθεωρείτο επικίνδυνη, καθώς κουβαλούσαν μια θεϊκή κατάρα, γι’ αυτό τους έριχναν πέτρες για να τους κρατήσουν μακριά ή έπαιρναν προφυλάξεις φτύνοντας (Αριστοφάνης, «Ορνιθες» 524). Παράλληλα, όμως, τους αντιμετώπιζαν και με δέος, επειδή πίστευαν ότι βρίσκονται σε επαφή με τον υπερφυσικό κόσμο και ως εκ τούτου μπορούσαν να επιδείξουν δυνάμεις μη προσεγγίσιμες από κοινούς ανθρώπους.

*Συγγραφέας-Ψυχίατρος.

https://www.dimokratianews.gr/content/88571/gelio-kai-i-parafrosyni