Παναγία η μαρουσιώτισσα

Παναγία η μαρουσιώτισσα

"Ρόδον το αμάραντον" επιγράφεται η εικόνα της δικής μας Παναγίας της Μαρουσιώτισσας. Eίναι φορητή εικόνα βυζαντινής ζωγραφικής, άξια πολλής προσοχής και μελέτης. Eίναι ιστορική σε γνώσεις αλλά και θαυματουργή στο συναίσθημα. Eμφανίζει την Παναγία να κρατεί στα χέρια της το Θείο Βρέφος. 

Γράφει ο Δημήτρης Μασούρης

 

Παρέμεινε ανεξέταστη μέχρι το 1971, γιατί ήταν καλυμμένη με αργυρή ανάγλυφη επένδυση με χρυσά στέμματα -η επένδυση είχε γίνει από τον Aθηναίο τεχνίτη Κουτσουρέλλη το 1900- και δεν διακρινόταν τίποτε εκτός από τα πρόσωπα της Παναγίας και του Χριστού. η εικόνα είχε ανάγκη καθαρισμού, επειδή εξ αιτίας της πολυκαιρίας, το μέταλλο του αργύρου είχε μαυρίσει. η αφαίρεση της αργυρής επένδυσης (Iούλιος 1971) έδειξε τη θαυμάσια τέχνη. H εξαιρετική σημασία της εικόνας αυτής για την ιστορία της βυζαντινής ζωγραφικής επιβάλλει λεπτομερή εξέταση, την οποία θα προσπαθήσουμε να επιχειρήσουμε.

Για την προέλευση της εικόνας τίποτε δε γνωρίζουμε. επίσης δε γνωρίζουμε τον ακριβή χρόνο, που η εικόνα αυτή ήλθε στο ναό της Κοιμήσεως όπου τώρα βρίσκεται. Πάντως φαίνεται πως η μεταφορά της στη σημερινή της θέση έγινε μετά την ανοικοδόμηση του μεγαλοπρεπή ναού και πως μέχρι τότε φυλασσόταν στους πλησιέστερους ναούς ή της Νεραντζιώτισσας ή των Αγίων Αναργύρων. eκεί φαίνεται πως έλαβε και την προσωνυμία «Μαρμαριώτισσα».

Πληροφορίες όμως διασώζονται. Πολλές φορές κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν ο σημερινός ναός της Παναγίας ή ο συνεορταζόμενος σ’ αυτή ναός των Αγίων Αποστόλων είχε υποστεί λεηλασίες και πυρπολήσεις από τους κατακτητές, η εικόνα διασώζετο και μεταφερόταν από χριστιανικά χέρια στις σπηλιές της Πεντέλης. Όταν περνούσε ο κίνδυνος της κατακτητικής λαίλαπας και γύριζαν οι φυγάδες Μαρουσιώτες στο Μαρούσι (που τότε ήταν χωριό) μετέφεραν και την εικόνα. Επειδή όμως ο ναός ήταν κατεστραμμένος μέχρις ότου τον επισκευάσουν, τοποθετούσαν προσωρινά την εικόνα στους πλησιέστερους ή καλύτερα διατηρημένους κάπως ναούς της Νεραντζιώτισσας ή των Αγίων Αναργύρων. Οι κάτοικοι μετέφεραν την εικόνα το βράδυ όμως το πρωί έβλεπαν κατάπληκτοι πως η εικόνα δεν ήταν εκεί, που την είχαν τοποθετήσει. Την αναζητούσαν λοιπόν και την εύρισκαν στο χώρο του κατεστραμμένου ναού της μέσα στα κλαριά. Από εκεί έλαβε και άλλη προσωνυμία «Παναγία η Κλαριώτισσα».

 Κατασκευή της εικόνας.

Η εικόνα έχει διαστάσεις 90x60 εκατ. Γύρω της φέρει ένα πλαίσιο, που προεξέχει από ξύλο κυπαρισσιού, σκαλισμένο πάνω στην ίδια σανίδα, που υπάρχει και η ζωγραφιά. Το κέντρο της εικόνας είναι ελαφρά κυρτωμένο. Η κύρτωση αρχίζει από τη μέση της κάτω πλευράς και σβήνει στο επάνω τμήμα, όπου υπάρχει μια ρωγμή κοντά στο στέμμα της Παναγίας. Το πλαίσιο της εικόνας έχει υποστεί φθορές από το χρόνο. Μέσα στο κοίλωμα της σανίδας είναι προσαρμοσμένο λευκό λινό ύφασμα (καναβάτσο), σκεπασμένο με ένα λεπτό στρώμα καλλιτεχνικού και χωρίς οξύτητα γύψου. Στην εικόνα διακρίνουμε δύο στρώματα:

Το πρώτο, όπου ο άγνωστος βυζαντινός αγιογράφος του 13ου ή 14ου αιώνα έχει φιλοτεχνήσει την Παναγία τη Βρεφοκρατούσα «οδηγήτρια», (όπως διαπιστώθηκε από τις διεισδυτικές ακτίνες στις οποίες υποβλήθηκε η εικόνα). Η φωτογράφηση αποκάλυψε εικόνα θαυμάσιας τέχνης γεμάτης από υποβλητικότητα, γλυκύτητα και χάρη. Απλή είναι η εμφάνιση της Μεγάλης Δέσποινας. Το πρόσωπό της είναι ζωντανό με έντονη προσωπικότητα, το Βρέφος έχει χαρακτηριστικά γλυκύτητας. Η ακτινοφωτογράφηση της εικόνας ήταν μαυρόασπρη και φυσικά δεν διακρίνονται χρώματα.

Το δεύτερο, όπου άγνωστος νεότερος αγιογράφος του 18ου αιώνα φιλοτέχνησε την εικόνα της Παναγίας «ρόδον τον Αμάραντον» καθώς σώζεται σήμερα, και έτσι κάλυψε την αρχική εικόνα της Παναγίας της οδηγήτριας. Στο βάθος της σημερινής εικόνας (δεύτερο στρώμα) ο ουρανός έχει χρώμα κυανούν. Η μορφή της Παναγίας και του Βρέφους - Χριστού στην αγκαλιά της δεσπόζει. Η έκφραση της Παναγίας ανταποκρίνεται στην καλαισθησία και τις πνευματικές τάσεις της εποχής και της περιοχής. Η κίνηση των γραμμών είναι ένα συνθετικό πλέγμα. Οι νόμοι του πνεύματος, που ξεκινούν από τις οικονομικές διαστάσεις της πίστης της βαθιάς και θερμής προς την υπόσταση της εικόνας -με τη μεγάλη θρησκευτική σημασία- διαφαίνονται έντονα και χαρακτηρίζουν την υψηλή αποστολή του αξιόλογου αυτού έργου τέχνης,που ακτινοβολεί μεγαλοπρέπεια. Η Παναγία χαρακτηρίζεται κι εδώ από την επιβλητική χάρη μιας μεγάλης δέσποινας αρχόντισσας βασίλισσας με στέμμα πάνω στο κεφάλι της. Το βλέμμα της εικονίζεται ερευνητικό, αινιγματικό, μυστηριακό, ρεμβώδες και κρύβει απέραντη γλυκύτητα. Το ωμοφόριο έχει χρώμα πορφύρας με σκιάσεις. Καλύπτει το κεφάλι και τους ώμους. Στηρίζεται μπροστά με πόρπη, που έχει μορφή λουλουδιού. ο κεφαλόδεσμος είναι λευκός. Το χιτώνιο γαλάζιο με ροζ παρυφές. Στο δεξί χέρι κρατάει τριαντάφυλλο (ρόδο). Στον αριστερό βραχίονα φέρει το Θείο Βρέφος σε μεγάλη στολή αρχιερέα με στέμμα στο κεφάλι ως Βασιλέας του κόσμου. Στο αριστερό του χέρι κρατεί σκήπτρο, δείγμα εξουσίας, ενώ με το δεξί του ευλογεί. Στα δάχτυλα του αριστερού χεριού και μάλιστα στο δείχτη, η Θεοτόκος έχει περιπλέξει ξανθό στάχυ, που είναι επιθυμία του γεωργικού λαού για ευλογία παραγωγής του είδους στον τόπο του. Όλα στην εικόνα είναι γραμμένα με λεπτές πινελιές. Στους οφθαλμούς π.χ. το περίγραμμα είναι αρκετά έντονο, αλλά γραμμές λεπτότερες σε απαλότερους τόνους γράφουν τα βλέφαρα στο πάνω μέρος ή προσδιορίζουν τις χαρακτηριστικές ρυτίδες ή τα όρια της σκιάς στο κάτω μέρος. Ο ζωγράφος, για την παράσταση της Παναγίας και του Βρέφους, είχε υπόψη του τα αντίστοιχα τροπάρια των Χαιρετισμών «ρόδον το αμάραντον - Στάχυν η βλαστήσας, κραταιόν άνακτα - τίμιον διάδημα» κ.λπ. και άλλους βυζαντινούς ύμνους.

Η όλη ζωγραφική επεξεργασία της εικόνας οδηγεί στους χρόνους των Παλαιολόγων, με συσχετισμό άλλων έργων του 14ου και 16ου αιώνα.

Αξίζει να σταθεί κανείς με ενδιαφέρον μπροστά στο εικόνισμα της Παναγίας «ρόδον το αμάραντον» με όση ευλάβεια διαθέτει και πίστη, παρακάμπτοντας τις όσες πιέσεις της σύγχρονης ζωής. Ο πιστός πρέπει να έχει απόλυτη εμπιστοσύνη και πίστη σ’ Αυτήν, που γνωρίζει τις προθέσεις του και αναδεύονται στα άδυτα της ψυχής αναζητώντας μια λύση. Προσευχόμενος με πίστη άδηλη, εκείνη θα του φανερώσει δήλες διεξόδους στο πρόβλημά του. Το φως της λατρείας που της προσφέρει με το άναμμα του κεριού στο χέρι της, είναι μια μικρή ασήμαντη ευγνωμοσύνη μπροστά σ’ αυτές τις δικές της προσφορές στην ύπαρξη της ζωής του.

Εφημερίδα Αμαρυσία φ. 2514