John Feney : Η ΚΡΥΦΗ ΟΜΟΡΦΙΑ ΤΟΥ ΚΑΪΡΟΥ

Η ΚΡΥΦΗ ΟΜΟΡΦΙΑ ΤΟΥ ΚΑΪΡΟΥ

Του John Feney

Η πρωτεύουσα της Αιγύπτου, μια από τις μεγαλύτερες του μεσαιωνικού κόσμου, πέρασε δύσκολα χρόνια και οι αρχιτεκτονικοί θησαυροί της άρχισαν να χάνονται. Όμως μια πολιτιστική προσπάθεια ξεκίνησε ήδη από το 1984 προκειμένου να διασωθούν

Μια καθαρή μέρα από το ύψος του μεγάλου κάστρου του 12^ου αιώνα που δεσπόζει πάνω από το Κάϊρο, μπορείς να δεις τα πάντα - ή τουλάχιστον μεγάλο μέρος της Ιστορίας. Πέρα μακριά, στη δυτική έρημο βρίσκονται οι αρχαίες πυραμίδες της Γκίζα. Πιο κοντά, τεράστιοι γυάλινοι ουρανοξύστες είναι παρατεταγμένοι κατά μήκος του Νείλου. Από κάτω, σχεδόν πνιγμένα μέσα στους θορυβώδεις δρόμους του σύγχρονου Καΐρου, βλέπεις τα ανεκτίμητα ερείπια της παλιάς πρωτεύουσας, που κάποτε ήταν μια από τις μεγαλύτερες μεσαιωνικές πόλεις του κόσμου, ένας μυθικός τόπος γεμάτος παλάτια, πανδοχεία, παζάρια, νοσοκομεία, δημόσιες κρήνες και λουτρά.

Για να ανακαλύψεις την παλιά πόλη πρέπει να πας με τα πόδια. Περνάς από τις δίδυμες πύλες Μπαμπ αλ Φουτούχ και Μπαμπ αλ Μασρ, και συναντάς τον κύριο δρόμο, που στους μεσαιωνικούς χρόνους ήταν γνωστός με το όνομα Κουασαμπάτ αλ Κουαχίρα. Πιο πέρα βρίσκονται τα στενά, λιθόστρωτα σοκάκια που προστατεύουν τους κατοίκους του Καΐρου από τον ήλιο και τον καυτό άνεμο της ερήμου, προσφέροντας σκιά και παγιδεύοντας ανάμεσα στους ψηλούς τοίχους τους το δροσερό νυχτερινό αεράκι.

Αυτά τα γραφικά δρομάκια αποκαλύπτουν στον επισκέπτη ένα θαυμαστό κόσμο. Πίσω από τις γκρεμισμένες προσόψεις, βρίσκεται ένα πραγματικό μεγαλείο: τείχη με επάλξεις, ογκώδεις πέτρινοι τρούλοι, πανύψηλοι μιναρέδες, που, δυστυχώς, έχουν υποστεί τη φθορά του χρόνου. Όταν το 1167, πήγαν στο Κάιρο οι πρέσβεις των Σταυροφόρων, για να φτάσουν στο παλάτι του ηγεμόνα πέρασαν από τον πολυσύχναστο δρόμο Κουασαμπάτ αλ Κουαχίρα. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Γουλλιέλμου της Τύρου, οδηγήθηκαν «μέσα από ατέλειωτους μυστηριώδεις διαδρόμους, διάβηκαν πύλες που τις φρουρούσαν στρατιώτες, διέσχισαν αίθουσες που οι οροφές τους ήταν ντυμένες με ξύλο και στολισμένες με χρυσό, είδαν μαρμάρινες κρήνες και πουλιά με μαγευτικά χρώματα», ώσπου να συναντήσουν τελικά τον Χαλίφη, «καθισμένο σ' ένα χρυσό θρόνο».

Το μεγαλοπρεπέστατο παλάτι των Φατιμιδών κατακτητών από την Τυνησία, που έκαναν το σχέδιο της πόλης το 969, δεν υπάρχει πια. Ο δρόμος Κουασαμπάτ αλ Κουαχίρα, όμως,  εξακολουθεί να  είναι πάντα ζωντανός και γεμάτος κόσμο, καθώς αποτελεί ένα πελώριο παζάρι, με εμπόρους που πουλάνε τα πάντα - από σκόρδα μέχρι χρυσάφι. Ανάμεσα στους ανθρώπους που συνωστίζονται εδώ πέρα, συναντάς μορφές που νομίζεις ότι έχουν ξεπηδήσει από το παρελθόν. Ο μιμπκχαράχ, με τη φαρδιά ριγέ κελεμπία του, τη μακριά γκρίζα γενειάδα του και τα φορτωμένα με ρουμπίνια δάχτυλα του, επιτελεί το πανάρχαιο έργο του λιβανίζοντας τα καταστήματα και τα σπίτια, αναπέμποντας μια προσευχή και παίρνοντας σε αντάλλαγμα μερικά πιάστρα. Ο σάκαχ, ο νεροκουβαλητής, προσπαθεί να περάσει μέσα από το πλήθος έχοντας κρεμασμένο στην πλάτη του ένα ασκί από τραγοτόμαρο γεμάτο νερό.

Η Ιστορία έχει καταγράψει ότι τα παλιά χρόνια 12.000 νεροκουβαλητές με 15.000 καμήλες πήγαιναν στον Νείλο δυο φορές την ημέρα για να φέρουν νερό. Πολλοί από τους δρόμους ήταν τόσο στενοί που οι καμήλες δεν  μπορούσαν  να  περάσουν,  και έτσι οι σάκαχ ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν τη διανομή πόρτα με πόρτα. Η πληρωμή γινόταν πάντα με την παράδοση, πράγμα που σήμαινε ότι οι άρρωστοι και οι φτωχοί μπορούσαν να πεθάνουν απ' τη δίψα. Γι' αυτό το λόγο, καθιερώθηκε οι σουλτάνοι, οι πρίγκηπες και οι έμποροι, να χτίζουν πανέμορφα σαμπίλ, δηλαδή δημόσιες κρήνες, οι οποίες ήταν στολισμένες με στίχους από το Κοράνι και έφεραν το όνομα του δωρητή. Το μεσαιωνικό Κάιρο είχε κάπου εκατό τέτοιες κρήνες. Σήμερα, εξακολουθούν να υπάρχουν αρκετές, αλλά καμιά τους δεν λειτουργεί.

Σύμφωνα με την παράδοση, το σαμπίλ έπρεπε να βρίσκεται στο ισόγειο ενός κτιρίου που στέγαζε ένα κοντάμπ,  δηλαδή  ένα θρησκευτικό σχολείο για τα άπορα παιδιά, στον πάνω όροφο. Με την προσφορά της «κρήνης και του σχολείου», ο πλούσιος έκανε τις δύο καλύτερες πράξεις φιλανθρωπίας του Ισλαμισμού - εκείνες που ευνοούσε περισσότερο ο Προφήτης: νερό στο διψασμένο και τη διδασκαλία του Κορανίου στον αμαθή.

Πού έβρισκαν όμως οι πρίγκιπες τα χρήματα για τα σαμπίλ και τα κοντάμπ; Από τον 13ο ώς τον 15ο αιώνα, το Κάιρο ήκμασε όσο λίγες πόλεις ποτέ στη γη - χάρη στην προστασία που του παρείχαν οι Μαμελούκοι,  ένα σώμα πολεμιστών που κυβέρνησε την Αίγυπτο επί τρεις σχεδόν αιώνες, και στο μονοπώλιο της διακίνησης του εμπορίου  ανάμεσα  στην Ασία και στην Ευρώπη. Πλοία από την Ανατολή έφταναν στην Ερυθρά Θάλασσα φορτωμένα με μπαχαρικά, μετάξι και πορσελάνες και τα εμπορεύματα μεταφέρονταν δια ξηράς στο Κάιρο. Καραβάνια  έφερναν  μαργαριτάρια και κοράλλια από την Αραβία και το Σινά. Σαπούνια, σιρόπια και ξηροί καρποί έρχονταν από το Αλέππο και την Βαγδάτη, ενώ από την Νουβία και τη μακρινή Αιθιοπία στέλνονταν φορτία με παπαγάλους, χρυσό και σκλάβους.  Έμποροι από τη Δύση έφταναν εδώ για να ανταλλάξουν τα εμπορεύματα τους με κοσμήματα, μετάξι και μπαχαρικά. Τον 14ο αιώνα τα περισσότερα μπαχαρικά από την Ανατολή που προορίζονταν για τις κουζίνες της Ευρώπης  περνούσαν από το Κάιρο.

Με όλους αυτούς τους ταξιδιώτες που έρχονταν και έφευγαν από το Κάιρο, ο Δρόμος των Σαμαράδων -όπου έφτιαχναν σέλες για τις καμήλες - καθώς και το Παζάρι των Οπλοποιών έκαναν χρυσές δουλειές. Αν και οι τέχνες αυτές έχουν εξαφανιστεί προ πολλού, υπάρχουν ακόμα οι συνεχιστές άλλων μεσαιωνικών επαγγελμάτων που εργάζονται μέσα σε μικρά δωμάτια και ερειπωμένες αυλές σ' ολόκληρη την πόλη. Απ' το πρωί ως το βράδυ, μια συναυλία από δυνατούς χτύπους φτάνει στ' αυτιά σου από το παζάρι των χαλκουργών συνοδευόμενη από τα ασταμάτητα ελαφριά χτυπήματα των ορειχαλκουργών και των αργυροχόων, και το μαλακό βουητό από τους φούρνους των υαλουργών που χρησιμοποιούν για καύσιμη ύλη άχυρο.

Στο Δρόμο των Σκηνοποιών υπάρχουν ακόμα μερικοί ειδικευμένοι τεχνίτες που ράβουν με μεράκι τα τεράστια απλικαρισμένα αντίσκηνα, τα λεγόμενα σεονάν, που βρίσκει κανείς μόνο στην Αίγυπτο. Εκεί κοντά βρίσκεται και ο Δρόμος των Ξυλουργών, όπου κατασκευάζονται τα μονσαράμπν, τα παραβάν με τα πολύπλοκα σκαλίσματα, που κάποτε στόλιζαν χιλιάδες παράθυρα στο Κάιρο. Ο Δρόμος των Μουσικών Οργάνων στεγάζει τεχνίτες που φτιάχνουν φλογέρες, τύμπανα, ντέφια και ουντ - το μεσαιωνικό όργανο που στη Δύση είναι γνωστό ως λαούτο.

Πολλές από τις μεσαιωνικές ομορφιές του Καΐρου που έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας είναι αρχιτεκτονικές - συμπεριλαμβανομένου του απέραντου μαυσωλείου του Μαμελούκου σουλτάνου ελ Μανσούρ Κουαλαούν, που χτίστηκε τον 13ο αιώνα. Αυτό το κτίσμα ήταν κάτι περισσότερο από τάφος, γιατί ο Κουαλαούν παρήγγειλε να κατασκευαστεί ένα ολόκληρο κτιριακό συγκρότημα -ένα μεγάλο μαυσωλείο με έναν πελώριο τρούλο, ένα μαντρασάχ, δηλαδή ένα θρησκευτικό σχολείο με έναν πανύψηλο μιναρέ, ένα ορφανοτροφείο, ένα δημοτικό σχολείο και ένα τεράστιο μαριστάν (όπως ονομάζονταν τα δημόσια νοσοκομεία) που περιλάμβανε μια βιβλιοθήκη όπου οι ασθενείς μπορούσαν να ακούνε μουσική. Αυτό το μαριστάν ήταν ένα από τα πιο προοδευτικά νοσοκομεία στον κόσμο, και συνέχισε να λειτουργεί ως τον 19ο αιώνα παρ' όλο που τότε πια είχε φθαρεί σε μεγάλο βαθμό.

Το ίδιο το μαυσωλείο του Κουαλαούν μοιάζει περισσότερο με καθεδρικό ναό παρά με τάφο. Περιβαλλόμενες από ένα μεγάλο κιγκλίδωμα μουσαράμπν, οι σοροί του Κουαλαούν και του γιου του Νασίρ Μουαμμάντ βρίσκονται σε μια πολυτελή αίθουσα κάτω από τον ογκώδη τρούλο που συμβολίζει το θόλο του ουρανού. Τεράστιες πέτρινες κολώνες υψώνονται μέσα στο σκοτάδι, ενώ ψηλά στους τοίχους αστραποβολούν μικρά τσέμσγια - «σαν ήλιοι» παραθυράκια, τα οποία είναι έτσι τοποθετημένα ώστε να αντανακλούν τις ακτίνες του ήλιου, δίνοντας σου την εντύπωση ότι βλέπεις εκατοντάδες πολύχρωμα πετράδια.

Ο εγγονός τού Κουαλαούν, ο Σουλτάνος Χασσάν, ακολούθησε και αυτός τα ίχνη του παππού του, χτίζοντας ένα τεράστιο τζαμί, ένα ανυπέρβλητο αριστούργημα που ακόμα και σήμερα θεωρείται ένας από τους άθλους της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής. Το τζαμί αυτό έχει κάτι το σαφώς μοντέρνο, με τους επιβλητικούς εξωτερικούς τοίχους του. Στο εσωτερικό, τέσσερις τεράστιες αίθουσες βλέπουν σε μία πελώρια κεντρική αυλή, πλημμυρισμένη στο φως του καταγάλανου θόλου του ουρανού. Την εποχή που οι σουλτάνοι έχτιζαν μνημεία για τους εαυτούς τους, οι αρχιμάστορες του Καΐρου έφτιαχναν όλο και πιο πολύπλοκα σχέδια πάνω σε πέτρα, ξύλο και ελεφαντόδοντο.   Ύστερα από πέντε αιώνες εξωραϊσμού - από την κορυφή κάθε μιναρέ, την επιφάνεια εκατοντάδων πέτρινων τρούλων, ως τους τοίχους, τις οροφές και τα μαρμάρινα δάπεδα των τζαμιών - το Κάιρο στολίστηκε όσο καμιά άλλη πόλη στη γη, και το περιέγραφαν ως «η Πύλη του Ισλάμ», «ο   Θρόνος  των  Βασιλιάδων»   και «Πόλη φωτισμένη από τα αστέρια και το φεγγάρι της σοφίας».

Η λάμψη του Καΐρου, ωστόσο, δεν ήταν γραφτό να διαρκέσει. Το 1488, οι Πορτογάλοι ναυτικοί παρέκαμψαν το ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας και ανακάλυψαν έναν καινούριο δρόμο προς την Ανατολή. Η Αίγυπτος έχασε το μονοπώλιο των μπαχαρικών, ενώ με το πέρασμα των αιώνων, οδηγήθηκε στην παρακμή από τους πολέμους, τις φτωχιές σοδειές, την ανομβρία και τους λοιμούς.

Σήμερα το μεσαιωνικό Κάιρο είναι θύμα του χρόνου και της εγκατάλειψης. Η ανερχόμενη στάθμη των υπογείων υδάτων, που οφείλεται κυρίως στους υπερφορτωμένους και μισοκατεστραμμένους υπονόμους, διαποτίζει τα θεμέλια των κτιρίων. Κάθε μήνα γκρεμίζεται κι άλλος ένας τοίχος, ραγίζει κι άλλος ένας τρούλος και, καθώς τα σπίτια τους καταρρέουν, οι κάτοικοι μετακομίζουν στα τζαμιά και στους τάφους.

To 1979 η Ουνέσκο αναγόρευσε το μεσαιωνικό Κάιρο ως διατηρητέο θησαυρό ολόκληρης της ανθρωπότητας και, την επόμενη χρονιά, πρότεινε να αναστηλωθούν έξι μικρές περιοχές της πόλης, σαν μέρος ενός πενταετούς προγράμματος άμεσης ανάγκης. Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, σε συνεργασία με τον Οργανισμό Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου, βοήθησαν στην πραγματοποίηση του σχεδίου αυτού. Η τότε Δυτική Γερμανία, για παράδειγμα, αναστήλωσε δύο τζαμιά του 14ου αιώνα, ένα θολωτό ναό και μία κρήνη. Από κοντά και η Δανία συνέβαλε στην ανακαίνιση ενός εξαίσιου μαντρασάχ που βρίσκεται δίπλα στο αλ Αζχάρ, ένα από τα αρχαιότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Ομάδες Γάλλων, Ιταλών και Πολωνών εργάστηκαν για την πραγματοποίηση άλλων προγραμμάτων, ενώ οι Αιγύπτιοι ξεκίνησαν την ανακαίνιση του μνημειώδους Κάστρου.

Η διάσωση όμως του παλιού Καΐρου έχει μεγάλο δρόμο. Υπάρχουν γύρω στα 300 με 400 τζαμιά και μαντρασάχ, δεκάδες δημόσια λουτρά, παλάτια, σπίτια, σαμπίλ και κοντάμπ που χρειάζονται αναστήλωση στο Κάιρο. Αυτά τα μνημεία αποτελούν κληρονομιά όλου του κόσμου. Σίγουρα, η «πόλη των χιλίων μιναρέδων» δεν πρέπει να αφεθεί στην τύχη της.

Περιοδικό Επιλογές