Ιανουάριος - Γενάρης

Ιανουάριος - Γενάρης

Με την αρχή του νέου έτους ο αστερισμός του Ωρίωνα είναι ο απόλυτος κυρίαρχος του νυχτερινού ουρανού καθ’ όλο το χειμώνα, ιδιαίτερα στη διάρκεια των πρώτων μηνών του έτους αφού η Πρωτοχρονιά μας σήμερα γιορτάζεται την 1η Ιανουαρίου. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο σε όλες τις χώρες του κόσμου. Για τους Δυτικούς λαούς πάντως το ημερολογιακό έτος αρχίζει με τον Ιανουάριο από την εποχή των Ρωμαίων ακόμη, αφού η ονομασία που είχε δοθεί στο μήνα αυτό  ήταν προς τιμήν του θεού Ιανού, του θεού κάθε αρχής. Όπως αναφέρει σχετικά και ο Ηλίας Αναγνωστάκης: «… ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκκαλείτο δε και “Αιωνάριος” αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους».

Η ιστορία του Ιανουαρίου, που είναι σήμερα ο πρώτος μήνας του έτους και έχει διάρκεια 31 ημέρες, αρχίζει γύρω στο 700 π.Χ., όταν ο δεύτερος -μετά τον Ρωμύλο- βασιλιάς της Ρώμης, ο Νουμάς Πομπίλιος (715-672 π.Χ.), τον πρόσθεσε ως ενδέκατο μήνα στο ως τότε δεκάμηνο έτος των Ρωμαίων. Τότε πρώτος μήνας του έτους ήταν ο Μάρτιος, ο μήνας της εαρινής ισημερίας.

Ο Ιανουάριος (Januarius) οφείλει την ονομασία του στον διπρόσωπο θεό των Ρωμαίων Ιανό (Janus), επώνυμο θεό της θύρας (janua), «πρώτο» βασιλιά του Λατίου και, «θεό των θεών». Ο Ιανός, που τη λατρεία του καθιέρωσε ο Νουμάς, ήταν ο θεός της κάθε αρχής, της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων και των μεγάλων έργων. Κατά την παράδοση, ο πέμπτος βασιλιάς της Ρώμης, ο Ετρούσκος Ταρκύνιος ο Πρεσβύτερος (Tarquinius Priscus, 616-578 π.Χ.), όρισε να αρχίζει το ημερολογιακό έτος από τον Ιανουάριο, επειδή κατά τον μήνα αυτόν γιορταζόταν ο θεός Ιανός, θεός της κάθε αρχής, επομένως και του έτους. Μετά την αποπομπή όμως της δυναστείας των Ετρούσκων, το 510 π.Χ., έπαψε αυτή η ημερολογιακή μεταρρύθμιση. Στη συνέχεια, με την πάροδο των χρόνων και για διάφορους λόγους, η πρώτη του έτους μεταφέρθηκε από την εαρινή ισημερία στο χειμερινό ηλιοστάσιο, και τελικά γύρω στο 153 π.Χ., ο Ιανουάριος καθιερώθηκε ως ο πρώτος μήνας του πολιτικού έτους.

Ο λαός στην αρχαία Ρώμη ονόμαζε τον Ιανουάριο και Quirinalis, από το Quirinus (= Ενυάλιος) -ιδιαίτερη προσωνυμία του Ιανού (αλλά και του Άρη) ως θεού του πολέμου ή από την ίδια τιμητική προσηγορία του μετά θάνατον θεοποιηθέντος Ρωμύλου.

Η Γη βρίσκεται στο περιήλιο της τροχιάς της (το πλησιέστερο σημείο στον Ήλιο), 11 ημέρες μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή στις 2 Ιανουαρίου. θεωρούμε όμως μάλλον απίθανο η αρχή του έτους την 1η Ιανουαρίου να ορίστηκε λόγω αυτού του αστρονομικού γεγονότος. Ωστόσο, στην αρχαία Ρώμη την 1η του μηνός γινόταν η ανάδειξη των  ετήσιων Υπάτων και των Πραιτώρων, και οι Καλάνδες Ιανουαρίου ήταν αφιερωμένες στον θεό Ιανό.

Μολονότι ως αρχή του έτους είχε οριστεί, ήδη από το 153 π.Χ., η 1η Ιανουαρίου, πολλοί αρχαίοι λαοί τοποθετούσαν την έναρξη του έτους είτε στην εαρινή ισημερία (στις 21 Μαρτίου) είτε στο θερινό ηλιοστάσιο (στις 21 Ιουνίου). Πολύ αργότερα, τουλάχιστον από τον 10ο μ.Χ. αιώνα και μετέπειτα, καθιερώθηκε βαθμιαία στην Ευρώπη ως αρχή του πολιτικού έτους η 1η Ιανουαρίου.

Στη Ρώμη, τη δεύτερη μέρα του Ιανουαρίου πανηγυρίζονταν στις τριόδους της πόλης τα Compitalia -Τριόδια- προς τιμήν των Λαρήτων (Lares), των θεοτήτων που προστάτευαν τις οδούς, τους αγρούς και τις οικίες, ενώ στις 9 του ίδιου μήνα εορτάζονταν προς τιμήν του Ιανού τα Αγωνάλια ή Αγκονάλια (Agonalia), τα οποία πανηγυρίζονταν άλλες τρεις φορές κατά τη διάρκεια του έτους: τη 17η Μαρτίου προς τιμήν του Άρη, την 21η Μαίου προς τιμή του Βήδιου και την 11η Δεκεμβρίου προς τιμήν χθόνιων (γήινων) θεοτήτων. Στις 30 Ιανουαρίου (αλλά και στις 4 Ιουλίου) γιορταζόταν στη Ρώμη η θεά Ειρήνη με αγώνες και δημόσια λατρεία.

Στον Ιανουάριο ο λαός μας έχει δώσει διάφορες ονομασίες, όπως «Γενάρης» επειδή τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, και «Μεσοχείμωνας» επειδή είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα, όπως δηλώνει και η παροιμία «ως τ’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα». Είναι επίσης και ο μήνας με το λαμπρότερο φεγγάρι: «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει». Ονομάζεται και «Γατόμηνας» επειδή στη διάρκειά του ζευγαρώνουν οι γάτες, και «Μεγαλομηνάς» γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους και σε αντιπαράθεση με τον Φεβρουάριο, που είναι «κουτσός» (Κουτσοφλέβαρος). Οι αλκυονίδες ημέρες του έχουν δώσει και την ονομασία «Γελαστός», αλλά είναι επίσης γνωστός και ως «Κλαδευτής»: «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις». Τέλος, άλλη ονομασία του είναι «Καλαντάρης» ή Καλεντέρης (Πόντος-Καππαδοκία) από τα Κάλαντα (Καλένδες) της αρχιχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Ακόμα Κρυαρίτης (στη Μάνη) για το τσουχτερό του κρύο.

Πηγές

Επτά ημέρες της Καθημερινής, άρθρο των Στράτου Θεοδοσίου - Μάνου Δανέζη, Januarius-Ιανουάριος-Γενάρης

Διονύση Π. Σιμόπουλου, Ο Μήνας Ιανουάριος