Χρίστου Θ. Οικονομόπουλου: Ο «Μάρτης» και ο ήλιος

Ο «Μάρτης» και ο ήλιος

Επιστημονική προσέγγιση ενός πρωτομαρτιάτικου εθίμου με πανελλήνια διάδοση

Του Χρίστου Θ. Οικονομόπουλου

Δρος Παιδοχειρονργού, τ. Επιμελητή Πανεπιστημίου Harvard

Στα έθιμα της πρώτης Μαρτίου συγκαταλέγονται και οι εφαρμογές μιας ενστικτώδους πρακτικής ιατρικής, που οι μητέρες ασκούσαν τελετουργικά, σαν λατρεία, για να προστατεύσουν την υγεία των παιδιών τους.

Από παραδομένη πείρα αιώνων, ήταν γνωστές οι ευεργετικές επιδράσεις της ηλιακής ακτινοβολίας στην ψυχοσωματική ανάπτυξη, αλλά και η βλαπτική επίδραση του ήλιου ορισμένες εποχές του χρόνου.

Οι έξι πρώτες μέρες του Μαρτίου, οι «δρίμες», όπως τις λέει ο λαός, είναι μια τέτοια περίοδος. Πραγματικά, διάφορες παθήσεις των μηνίγγων και του εγκεφάλου που οφείλονται στη Β ομάδα των αρβοϊών, δηλαδή των αρθροποδογενών λοιμώξεων από διηθητικούς ιούς, παρατηρούνται πάντα τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου, οπότε οι ιοί έχουν βιοτρόπους ιδιότητες αν υπάρχει υπεραιμία των μηνίγγων, η οποία συμβαίνει όταν ένα παιδί εκτεθεί πολλή ώρα στον ήλιο.

Από τη νευροφυσιολογία και νευροχημεία γνωρίζομε ότι η παρατεταμένη έκθεση του προσώπου, του λαιμού και των χεριών στον ήλιο τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου, μπορεί να προκαλέσει στα βρέφη και τα μικρά παιδιά, αντανακλαστικά, την παραγωγή μιας σειράς νευροχημικών ουσιών (πολυπεπτιδίων) που τους προκαλούν υπερδιέγερση, λόγω υπεραιμίας των μηνίγγων. Η αντανακλαστική υπεραιμία των μηνίγγων με τη δράση των ουσιών αυτών ευνοεί την ανάπτυξη μηνιγγίτιδας.

Ο «Μάρτης»

Ο «Μάρτης» είναι ένα βραχιολάκι, δακτυλίδι ή περιλαίμιο που οι μανάδες έφτιαχναν με δίχρωμη κλωστή, κυρίως λευκή και κόκκινη, και την πρώτη Μαρτίου το φορούσαν στα παιδιά τους όλο το μήνα, «για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος». Κάθε βράδυ, μετά το παιχνίδι στον ήλιο, έβαζαν το παιδί να υψώσει το κεφάλι του, να περάσει τον αριστερό αντίχειρα από τον «Μάρτη» του λαιμού, να βγάλει τη γλώσσα του έξω και να αφήσει απότομα τον «Μάρτη». Αν δεν πρόφτανε να κάμψει απότομα τον αυχένα και να πιάσει τον «Μάρτη» με τη γλώσσα, αυτό σήμαινε δυσκαμψία του αυχένα, πρώτο σύμπτωμα της εαρινής χοριομηνιγγίτιδας, μιας νόσου που, στη συνέχεια, εμφανίζει υψηλό πυρετό (καψάδα) και, τελικά, σε μεγάλο ποσοστό αυτοϊάται. Τα παιδιά αυτά τα έλεγαν καψαλάκια. Απ' αυτό λεγόταν κι ο Μάρτης Καψομάρτης και Λολομάρτης, γιατί από παρόμοιες επιδημίες άφηνε πολλά παιδιά λολά και καναλάκια ή κάψαλα. Η εμπειρική αυτή διάγνωση, το «Μάρτωμα», ήταν το πρώτο βήμα για την προφύλαξη και τη θεραπευτική αντιμετώπιση της μηνιγγίτιδας.

Η ευαισθησία, ιδίως των βρεφών και των παιδιών, στην ηλιακή ακτινοβολία προδίδει και τον βαθμό ευερεθιστότητας του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Στις αρχές Μαρτίου τα 70-80% των υπεριωδών ακτινών εισχωρούν στο δέρμα και επιδρούν στη βιολογική κινητοποίηση της λέμφου. Με τον μηχανισμό αυτό κενούται ο σπλήνας και μέρος του μυελού των οστών. Τα πλασμώδια της ελονοσίας, κρυμμένα όλο τον χειμώνα, έρχονται έτσι στην περιφερική κυκλοφορία και ελευθερώνεται αιμοσιδηρίνη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οξειδωτικές εξεργασίες στο δέρμα.

Αποβάλλονται χαλκοπράσινα οξείδια, τα οποία απορροφά η λευκή κλωστή του «Μάρτη» και χρωματίζεται ενδεικτικά. Γι' αυτό «Μάρτης» χωρίς άσπρη και κόκκινη κλωστή δεν νοείται, ενώ απαγορεύεται η πράσινη κλωστή.

Η περίδεση -στον καρπό, το δάκτυλο ή το πόδι, και αρκετά σφικτή- γίνεται την ανατολή, πριν φανεί ο ήλιος, και αποσκοπεί να προσδιορίσει την κινητοποίηση της λέμφου. Αυτό έχει μεγάλη σημασία, ιδίως σε παιδιά με φυματιώδη αδενοπάθεια. Η απότομη, παρατεταμένη έκθεση στον ήλιο προκαλεί οίδημα του δέρματος και ευερεθιστότητα τέσσερις φορές περίπου ισχυρότερη, που μπορεί να οδηγήσει σε αναζωπύρωση μιας πνευμονικής φυματιώσεως. Στην περίπτωση αυτή το παιδί χάνει βάρος, οπότε ο «Μάρτης» αντί να σφίγγει τον καρπό, χαλαρώνει.

«Μαρτόλα»

Την πρώτη του Μάρτη, οι μητέρες που είχαν παιδί ηλικίας έως 3 ετών, πριν το βγάλουν στον ήλιο του άλειφαν το πρόσωπο με το «Μαρτόλα», ένα είδος χυλού από γάλα αγελάδας και καλαμποκάλευρο, «για να μη το πιάσει λοιμικό» -προφανώς όχι κάποια λοιμώδης νόσος αλλά η οξεία επιγλωττίτιδα (λαιμικό), νόσος θανατηφόρα για τα βρέφη και τα νήπια, που τα περισσότερα κρούσματα της (70%) παρατηρούνται Μάρτιο και Απρίλιο.

Όταν την εποχή αυτή το παιδί εκτεθεί απροστάτευτο πάνω από δύο ώρες στον καυτό ήλιο, το ερέθισμα από την ακτινοβολία πάνω στα νεύρα του προσώπου του συντελεί στην παραγωγή, μέσα από νευροχημικούς μηχανισμούς, διαφόρων πολυπεπτιδίων, τα οποία προκαλούν, μέσα από τον άξονα υποθαλάμου-υποφύσεως-επινεφριδίων τον μεταβολισμό και την καύση των κορτικοειδών. Με τον τρόπο αυτό, τη νύχτα, από το μεσονύκτιο μέχρι τις 4 περίπου το πρωί -οπότε η σχέση παρασυμπαθητικού και συμπαθητικού νευρικού συστήματος είναι χαμηλή- παρατηρείται πτώση της κυκλοφορούσας κορτιζόνης μέχρι σχεδόν το μηδέν. Εκείνες ακριβώς τις ώρες, λόγω της ένδειας της κορτιζόνης, εκδηλώνεται αντανακλαστικά η οξεία αποφρακτική επιγλωττίτιδα. Σ' αυτό υποβοηθεί και η τοπική παρουσία των διαφόρων διηθητών ιών και των μικροβίων.

Το «Μαρτόλα» λειτουργεί ως προστατευτική ασπίδα, φιλτράροντας την ηλιακή ακτινοβολία, αλλά και ως βιολογικό χρωματόμετρο, που επιτρέπει στη μητέρα να παρατηρεί το ποσό της ακτινοβολίας που δέχεται το παιδί: γνωρίζομε ότι μόνο το καλαμποκάλευρο έχει την ιδιότητα να δρα, με την επίδραση των φωτοερεθισμάτων του ήλιου, ως φωτοδυναμική ουσία και να αλλάζει χρώμα.

«Χελιδονίσματα»

Η ενθάρρυνση επίσης των παιδιών να τραγουδούν τα «Χελιδονίσματα» σαν ένα είδος καθαρογλωσσήματος, είχε επίσης ιατρική σημασία για διαφορική διάγνωση τυχόν δυσαρθρίας ή δυσλεξίας κ.λπ., που είναι από τα πρώτα συμπτώματα της ρωσικής εγκεφαλίτιδας και χοριομηνιγγίτιδας και ενδεικτικό προσβολής από τη λοίμωξη. Τα καθαρογλωσσήματα έχουν μεγάλη σημασία για τη διάγνωση πολλών παθήσεων του κεντρικού νευρικού συστήματος στα παιδιά, που εκδηλώνονται με δυσαρθρία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οικονομόπουλου Χ. Θ., Τα παιδικά έθιμα της 1ης Μαρτίου. Η ιατρική ερμηνεία τους (ανάτυπο από το Δελτίο Α' Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 32, τχ. 3, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1985. Του ίδιου, Πράξεις και ενέργειες της Πόντιας μητέρας την Πρωτομαρτιά και η ιατρική ερμηνεία τους (ανάτυπο από το Αρχείον Πόντου, τ. 38: Α' Συμπόσιο Ποντιακής Λαογραφίας. Αθήνα 12-15/6/1981).-

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ/ΤΟΜΟΣ ΜΗ’/ ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΑΝΟΙΞΗ