Οι βίγλες και η αφή των πυρών

Φρυκτωρία

Η μεταβίβαση της πληροφορίας γίνεται με τη χρήση πυρσών κατά τη διάρκεια της νύχτας (φρυκτός=πυρσός και ώρα = φροντίδα)

Οι βίγλες και η αφή των πυρών

Η αφή των πυρών, παρουσιάζεται σαν τελετουργικό στοιχείο, σε όλους τους αρχαίους λαούς. Η ζωοδότρα φωτιά, το μεγάλο μυστικό των θεών, που το έκλεψε ο αγαθός Τιτάνας Προμηθέας και το φανέρωσε στους ανθρώπους, φωτίζοντας με αυτήν τα σκοτάδια τους. Τα έξω και τα μέσα σκοτάδια τους.

Η φωτιά υπήρξε η πρώτη μεγάλη ανακάλυψη του ανθρώπου, που τον έφερε κοντά στις τέχνες, του αποκάλυψε τα μυστικά της κατεργασίας των μετάλλων και τον έμπασε στον υπέροχο κόσμο της γνώσης και του πολιτισμού. Η φωτιά που χαρίζει τη ζωή και σκορπά το φως. Η φωτιά που μαζεύει τις νυχτιές γύρω της, το γένος, τη φυλή, την οικογένεια. Η φωτιά που την ξανασυναντάμε και στο έθιμο του Κλείδωνα.

Η φωτιά, απετέλεσε και ένα από τα πρώτα μέσα που χρησιμοποίησαν οι άνθρωποι για τη μεταξύ τους επικοινωνία. Όσο οι κοινωνίες αναπτύσσονταν, αναπτύσσονταν και οι σχέσεις τους και κατά συνέπεια και τα μέσα επικοινωνίας τους. Οι αρχαίοι Έλληνες, χρησιμοποίησαν τις πυρές, για τη μεταφορά μηνυμάτων. Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας, ονομάζονταν, φρυκτωρίες. Σαφείς αναφορές για το γεγονός αυτό, έχουμε στην Ιλιάδα:

".... άμα δι' πελίω καταδύντι

πυρσοί τε φλεγέθουσιν επήτριμοι υψόσε

δ' αυγή γίνεται αίσσουσα, περικτιόνεσσι ιδέσθαι...."

Φαίνεται λοιπόν πως από κείνη ακόμα την εποχή, έχουμε δίκτυα μετάδοσης πύρινων σημάτων μέσω σταθμών αναμετάδοσης σε βουνοκορφές, τα λεγόμενα φρυκτωρία.

Στοιχεία για το γεγονός αυτό, αντλούμε από τον "Αγαμέμνωνα" του Αισχύλου, όπου περιγράφεται αναλυτικά, όλο το δίκτυο των φρυκτωρείων, μέσω του οποίου έφτασε το μήνυμα της πτώσης της Τροίας, από τα παράλια της Μ. Ασίας, στις Μυκήνες: Ίδα (Μ. Ασίας), Ερμαίο Λήμνου, Άθως, Μάκιστο (πρόκειται για το σημερινό Καντήλι Ευβοίας), Μεσσάπιο (της Στ. Ελλάδας, που βρίσκεται ανάμεσα στη λίμνη της Υλίκης και τον πορθμό του Ευρίπου), Κιθαιρώνας, Αιγίπλαγκτο Μεγαρίδας (πιθανότατα τα σημερινά Γεράνεια), Αραχναίο, παλάτι Μυκηνών.

Από το 1195 π.χ., οι φρυκτωρίες, αναπτύχθηκαν ακόμη παραπέρα με τις επινοήσεις του Παλαμήδη και του Σίνωνα. Τώρα πια δεν έχουμε μετάδοση σημάτων με απλό άναμμα ή σβήσιμο της φωτιάς, αλλά έχει αναπτυχθεί σύστημα κωδίκων.  

Το μεγαλύτερο άλμα στις τηλεπικοινωνίες του αρχαιοελληνικού κόσμου, πραγματοποιήθηκε τον 4ο π.χ. αιώνα από τους Κλεοξένη και Δημόκλειτο, οι οποίοι ανακάλυψαν ένα ολοκληρωμένο σύστημα τηλεπικοινωνίας μέσω των φρυκτωριών, που τους κατατάσσει στους προδρόμους του σύγχρονου οπτικού τηλέγραφου και του κώδικα σημάτων Μόρς.

Το σύστημα αυτό, λειτουργούσε ως εξής:

Το αλφάβητο χωριζόταν σε 5 κατηγορίες (γραμμές), που η κάθε μία από αυτές, περιέχει 5 γράμματα (εξαιρείται η 5η κατηγορία που έχει 4 γράμματα). Η κάθε κατηγορία, αντιπροσώπευε και μία ξεχωριστή πλάκα:

Πρώτα, ανάβονταν εκατέρωθεν δύο αναγνωριστικοί πυρσοί, για να ετοιμαστεί ο δέκτης και να καταλάβει ο πομπός, ότι ο δέκτης είναι έτοιμος να λάβει το μήνυμα. Μετά, έσβηναν αυτοί οι πυρσοί και άρχιζε η διαδικασία της μετάδοσης του μηνύματος. 

Το σήμα χωρίζονταν σε δύο μέρη: Το αριστερό και το δεξί.

Στο ένα (αριστερό), άναβαν τόσους πυρσούς, όσους χρειάζονταν για να υποδείξουν τον αριθμό της πλάκας (π.χ. δύο πυρσοί, συνεπώς 2η πλάκα).

Στο άλλο (δεξιό), άναβαν τους πυρσούς που υπέδειχναν τον αριθμό του γράμματος της πλάκας (π.χ. τέσσερις πυρσοί, συνεπώς το 4ο γράμμα). Το 4ο γράμμα της 2ης πλάκας, είναι το Ι. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούσαν να μεταδίδουν οποιοδήποτε μήνυμα.

Στα φρυκτωρία, υπήρχαν ειδικά κατασκευασμένες διόπτρες, για να ξεχωρίζουν το αριστερό από το δεξιό τμήμα του μηνύματος.

Σημαντική επίσης ανακάλυψη, ήταν το σύστημα του υδραυλικού τηλέγραφου, που επινοήθηκε το 362 π.χ. από τον Αινεία τον Τακτικό. Αυτό, στηρίζονταν στην εξής βασική αρχή: Οι δύο ανταποκριτές, ανοίγοντας και κλείνοντας ταυτόχρονα τα στόμια αγγείων του ιδίου μεγέθους και με την ίδια στάθμη ύδατος, μπορούσαν από τη στάθμη του νερού, να μεταφέρουν -ο ένας στον άλλο- πολύτιμες αριθμητικές πληροφορίες, με βάση έναν πρωκαθορισμένο κώδικα και κλίμακα. Το σύνθημα του ταυτόχρονου ανοίγματος και κλεισίματος των κρουνών που υπήρχαν στη βάση των αγγείων, δίνονταν πάλι με τις πυρές. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούσαν να μεταδοθούν αξιόπιστες αριθμητικές πληροφορίες (π.χ. αριθμός στρατιωτών ή πλοίων του εχθρού).

Αξίζει επίσης να σημειωθεί, ότι -σύμφωνα με τις έρευνες του δρα Κ. Θεοφάνη Μανιά- πολλές θέσεις των ιερών των πόλεων και των μνημείων της αρχαίας Ελλάδας, δεν ήταν τυχαίες, αλλά καθορισμένες με βάση γεωμετρικές και αστρονομικές μετρήσεις. Βέβαια, οι θέσεις των πόλεων καθορίζονταν και από λόγους οικονομικούς, στρατηγικούς και φυσικογεωγραφικούς. Και αυτές όμως μαζί με τα ιερά, δημιουργούσαν σύνολα ανά τρία, που συνδεόμενα με νοητές γραμμές, σχημάτιζαν ισοσκελή τρίγωνα, τα οποία με τη σειρά τους ανήκαν σε ευρύτερης έκτασης κανονικά πολύγωνα.

Το σύστημα των φρυκτωριών, εφαρμόστηκε και στην Κίνα, όπου κατά μήκος του Σινικού τείχους, υπήρχαν φρυκτωρεία (βίγλες) για τη μεταφορά μηνυμάτων, κυρίως συναγερμού.

Κατά τους Βυζαντινούς και τους νέους χρόνους, η φρυκτωρία εξακολουθεί να αποτελεί το βασικότερο μέσο τηλεπικοινωνίας. Τα φρυκτωρεία, ονομάζονται τώρα βίγλες και οι άνθρωποι που τις επανδρώνουν, βιγλάτορες.

Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η βίγλα χρησιμοποιήθηκε από τους πειρατές, που λυμαίνονταν το Αιγαίο. Τα πειρατικά πλοία, καραδοκούσαν σε κάποιους από τους αμέτρητους κρυφούς όρμους των πολυάριθμων νησιών του Αιγαίου. Μόλις ο βιγλάτορας έστελνε το μήνυμα, εφορμούσαν στη λεία τους και έκαναν ρεσάλτο.

Οι βίγλες όμως, υπηρέτησαν και αντίθετους σκοπούς. Ο Γάλλος περιηγητής Guillet, μας περιγράφει τις βίγλες των Αθηναίων, που διατηρούσαν για τον φόβο των πειρατών που λυμαίνονταν ανεξέλεγκτα το Σαρωνικό και οι οποίοι δεν δίσταζαν πολλές φορές, να ανεβαίνουν και στα βουνά, κυνηγώντας τους δύστυχους και ανυπεράσπιστους κατοίκους της Αττικής:

"Πάνω σ' έναν απόκρημνο βράχο της Πειραϊκής ακτής, υπάρχει παλαιός πύργος ή φανός. Οι Αθηναίοι τον ονομάζουν Πύργο και οι Ιταλοί Torre del fuoco. Οι μόνοι κάτοικοι του Πειραιά, είναι δύο φτωχοί Έλληνες φύλακες του πύργου που έχουν τοποθετηθεί εκεί για να επισημαίνουν την εμφάνιση πειρατών. Την ημέρα υψώνουν μικρή σημαία, όταν διακρίνουν πλοίο και το βράδυ ανάβουν φωτιά. Αυτή η φωτιά καίει όλη τη νύχτα. Στην ακτή, ανά λεύγα υπάρχει παρόμοιος πύργος που τον φρουρούν δύο φύλακες. Όποιος ανακαλύψει πειρατικό πλοίο, ρίχνει αναμμένα δαυλιά από τον πύργο για να ειδοποιήσει τους γειτονικούς βιγλάτορες, κι αυτοί το ίδιο. Μόλις δοθεί αυτό το σύνθημα, όλοι οι κάτοικοι της περιοχής τρέχουν στα όπλα και η είδηση μεταδίδεται από στόμα σε στόμα ώσπου να μάθουν ποιός πύργος έδωσε πρώτος το μήνυμα για να σπεύσουν σ' αυτό το σημείο. Αν δεν εμφανιστεί πλοίο, η φωτιά καίει κανονικά για να βλέπουν οι κουρσάροι πως η ακτή φρουρείται καλά".

Οι φρυκτωρίες πάντως θεωρείται ότι ήταν ένα σύστημα συνεννόησης που πρώτη φορά ευρωπαϊκά και ίσως παγκοσμίως χρησιμοποιήθηκε στη Μινωική Κρήτη την περίοδο των πρώτων ανακτόρων 1900πΧ - 1700πΧ και κατόπιν εγκαταλείφθηκαν με την πρώτη καταστροφή τους, λόγω μάλλον της στροφής των Μινωιτών προς τη θάλασσα.

Οι φρυκτωρίες βρίσκονται σε όλη την Κρήτη. Ειδικότερα, στο Καβούσι Ιεράπετρας, η κοντινότερη είναι στην περιοχή Ψείρα, και απέχει περί τα 2 χιλιόμετρα από την πόλη του Αγίου Νικολάου. Ο καθηγητής Ph. Betancourt αναφέρει μια πιθανή φρυκτωρία στο υψηλότερο σημείο του νησιού της Ψείρας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δεκάδες φρυκτωρίες που έχουν ερευνηθεί και αποδειχτεί από τον αρχαιολόγο Νίκο Παναγιωτάκη. Από το 2015 αναβίωσε το άναμα φωτιών στις δεκάδες φρυκτωρίες της επαρχίας Πεδιάδος Ηρακλείου…

Κατόπιν στην αρχαία Ελλάδα εφαρμόστηκε το σύστημα των φρυκτωριών. . Ο Αισχύλος στο έργο του Αγαμέμνων περιγράφει την είδηση της πτώσης της Τροίας, η οποία μεταδόθηκε ως τις Μυκήνες με τις φρυκτωρίες. Το σύστημα χρησιμοποιήθηκε για πολλούς αιώνες μέχρι το 1850 αλλά μπορούσε να μεταφέρει μηνύματα μόνο με ένα κοινό κώδικα.

Το γεωγραφικό στήσιμο, η κατοχή, η διαχείριση και συντήρηση αυτών των επικοινωνιακών δικτύων από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ήταν πρωταρχικής σημασίας για την επικράτηση και την επέκτασή του. Το δίκτυο αυτό χρησιμοποιείτο τόσο κατά την διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων, όσο και κατά την διάρκεια της ειρήνης, όταν τα νέα και οι διαταγές των αρχόντων έπρεπε να φτάσουν το συντομότερο δυνατό στον προορισμό τους. Κάτι τέτοιο αφορούσε κυρίως τις αυτοκρατορίες, των οποίων οι αχανείς εκτάσεις έκαναν πολύ δύσκολη τη σχετικά γρήγορη ενημέρωση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα συνεννόησης με οπτικό σήμα φωτιάς συναντάμε στις περιπτώσεις όπου π.χ. η Μήδεια ύψωσε αναμμένο πυρσό για να ειδοποιήσει τους Αργοναύτες να πάνε στην Κολχίδα ή όταν ειδοποιείται με πυρσό ο Αγαμέμνονας για την είσοδο του Δούρειου Ίππου στην Τροία από τον Σίνωνα και με πυρσό που σήκωσε ο ίδιος προς τον ελληνικό στόλο στην Τένεδο δίνοντάς του το σήμα της επιστροφής και κατάληψης της ανοχύρωτης πολιτείας.

Πολλά από τα φωτεινά σήματα ανταλλάσσονταν τη νύχτα στη θάλασσα μεταξύ πλοίων και ξηράς και γενικά τα περισσότερα από αυτά αντιστοιχούσαν σε προσυμφωνημένα μηνύματα. Τα φωτεινά αυτά σήματα οι Έλληνες τα ονόμαζαν «πυρσούς» ή «φρύκτους» και από εδώ γνωρίζουμε και τους «φίλιους φρύκτους» ή τους «πολέμιους φρύκτους». Συγκεκριμένα όπως σημειώνει ο Θουκυδίδης, όταν στο στρατόπεδο έρχονταν φίλοι, οι στρατιώτες ύψωναν απλώς τους αναμμένους πυρσούς (φίλιοι φρύκτοι), ενώ όταν πλησίαζαν εχθροί, οι πυρσοί ανέμιζαν δεξιά-αριστερά (πολέμιοι φρύκτοι). Οι πυρσοί αυτοί στη διάρκεια της ημέρας απλώς έβγαζαν πολύ καπνό, που σήμαινε ότι χρησιμοποιούσαν εύφλεκτα υλικά, στα οποία πολλοί ιστορικοί αποδίδουν τις λέξεις/φράσεις φρύκτους ανίσχειν, πυρσεύειν, φρυκτωρεύω (γνωστοποιώ είδηση από μεγάλη απόσταση) και φρυκτωρίες.

Οι φρυκτωρίες εκμεταλλευόμενες τα νησιά του Αιγαίου και την ορεινή μορφολογία του Ελλαδικού χώρου, χρησιμοποιούν την φωτιά και έναν κώδικα αναπαράστασης γραμμάτων (παρόμοιο του κώδικα Μορς) για την μετάδοση αξιόπιστων μηνυμάτων σε πολλά χιλιόμετρα (έως και 130). Στην ουσία μιλάμε για την προϊστορία του τηλέγραφου. Αν ήταν νύχτα, οι υπεύθυνοι στρατιώτες στην φρυκτωρία (φρυκτωροί) άναβαν λαμπρές φωτιές για την μετάδοση σημάτων, ενώ κατά την διάρκεια της ημέρας χρησιμοποιούσαν πυκνό καπνό. Οι λέξεις καμινοβιγλάτορες και Ωρονόμιο χρησιμοποιούνται για την περιγραφή του συστήματος φρυκτωριών στο κείμενο Οι βυζαντινοί καμινοβιγλάτορες, του Στέλιου Πολυκράτη, που δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα "Τηλεπικοινωνίες, Από τις φρυκτωρίες στους δορυφόρους" της εφημερίδας «Καθημερινή», 16.5.1999.

Σημαντικός σταθμός οπτικών τηλεπικοινωνιών ήταν το «καιροσκοπείο» στην κορυφή του Άθω (κατά τον Αναξίμανδρο) με ιστορία που ξεκινάει από τη Γιγαντομαχία της μυθολογίας. Φρυκτωρία με ξεχωριστή ιστορία είναι και η βουνοκορφή του Μεσσάπιου της Εύβοιας αλλά και του πύργου του Δρακάνου (4ος π.Χ. αιώνας) στη Ανατολική Ικαρία, της Ανάφης, της Γιούχτας (Κνωσός), του ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο, το Άκτιο, το ακρωτήριο του Σίδερο, κ.ά. Πολλά απ' αυτά τα σημεία είναι και σήμερα φάροι.

Η μελέτη των φρυκτωριών εμφανίζει αρκετό ενδιαφέρον αλλά και δυσκολία, τόσο γιατί πολλοί από αυτούς τους αρχαίους πύργους έχουν καταστραφεί εντελώς, όσο και γιατί για όσους διασώζονται δεν μας είναι εύκολο να τεκμηριώσουμε την χρήση τους. Τα πράγματα μπερδεύονται ακόμη περισσότερο όταν αναφέρονται και σοβαρές απόψεις για πυραμίδες ή μικρά φρούρια. Έτσι δεν είναι λίγοι οι ερευνητές (Curtius, Donalson, Μanatt) που θεωρούν πως τα ερείπια στο χωριό Ελληνικό, έξω από το Κεφαλάρι του Άργους, δεν είναι πυραμίδα αλλά μία φρυκτωρία. Όσον αφορά στα πολλά μικρά αρχαία κτίσματα στην περιοχή της Αργολίδας, οι ερευνητές τα θεωρούν περισσότερο ως μικρά οχυρά στρατηγικών θέσεων, τα μικρά πολυάνδρια, όπως τα αποκαλεί και ο Παυσανίας, και όχι ως φρυκτωρίες.

Πηγές:

Επεξεργασμένο απόσπασμα από κείμενο των Αδ. Παπασάββα, Αλ. Σταθοκώστα και Ν. Μητρόπουλου.

https://el.wikipedia.org/wiki/Φρυκτωρία