Prometeo lleva el fuego a la humanidad, de Heinrich Friedrich Füger (1817)
Κοινωνιολογία
και ψυχολογία του προμηθεϊκού μύθου
Σε
αντίθεση με τους ακίνητους πολιτισμούς, που αντιτίθενται στις μεταβολές, οι
προοδευτικοί είναι ανταγωνιστικοί
Γράφει ο Παντελής Βασματζίδης
Στην αρχαία ελληνική
θεογονία ο Τιτάνας Προμηθέας, εκφραστής της νοημοσύνης και του αγαθού
πνεύματος, βοήθησε τον Δία να εκθρονίσει τον πατέρα του Κρόνο. Έγιναν μεγάλες
μάχες με τους άλλους Τιτάνες και Γίγαντες, που δεν ήθελαν τον Δία, επειδή ήταν
αρχαιότεροί του. Μετά την επικράτησή του ο Δίας νοιαζόταν μόνο να οργανώσει τη
νέα τάξη των θεών, αδιαφορώντας για τους ανθρώπους που ζούσαν σε ζωώδη
κατάσταση. Μάλιστα, σκεφτόταν να τους εξοντώσει ολοκληρωτικά και να σπείρει νέα
γενεά ανθρώπων.
Ο Προμηθέας, γιος του
Ιαπετού και της κόρης του Ωκεανού, Κλυμένης, αντιτάχθηκε στη θέλησή του και
υπερασπίστηκε τους ανθρώπους. Κλέβει τη φωτιά κρυφά από τον Δία και τη δίνει
στους ανθρώπους μέσα σε ένα κούφιο καλάμι. Ταυτόχρονα τους δίνει γλώσσα και
γνώση, κι έτσι τους βοηθά να εξομοιωθούν με τους θεούς. Ο μύθος της κλοπής της
φωτιάς σημαίνει το τέλος της ζωώδους κατάστασης. Με τη φωτιά αρχίζει η πρόοδος
του πολιτισμού.
Ο «Προμηθέας» του Αισχύλου
σε μια πρώτη βαθμίδα εκπαίδευσης οδήγησε τους ανθρώπους στη συνειδητοποίηση του
κυκλικού χρόνου, της αλληλοδιαδοχής ημέρας - νύχτας, χειμώνα - καλοκαιριού και
τη γνώση του αστρονομικού χρόνου. Στην επόμενη βαθμίδα εξέλιξης τους δίδαξε
τους αριθμούς και τα ψηφία. Επινόησε το γράμμα ως σύμβολο κι έτσι ξεχώρισε το
σημαίνον από το σημαινόμενο. Το αριθμητικό σύστημα και το αλφάβητο, στην
υπηρεσία πλέον της μνήμης, εξασφαλίζουν την επανάληψη και την πνευματική τάξη.
Την απόκτηση των στοιχειωδών ικανοτήτων σκέψης ακολουθούν οι τεχνικές
επινοήσεις και η πρόοδος που συνεπάγονται.
Σ’ ένα επόμενο βήμα στην
ιστορία του πολιτισμού, βλέπουμε τη σχέση της ιατρικής με τη μαντική. Ο
Προμηθέας (από το ρήμα «προμανθάνω», δηλαδή αυτός που γνωρίζει εκ των προτέρων)
έμαθε στους ανθρώπους πώς να παρασκευάζουν φάρμακα που θεραπεύουν όλες τις
αρρώστιες, αλλά και τη μαντική, με την ερμηνεία του χρώματος των σπλάχνων των
σφαγμένων ζώων και των άλλων της φύσης σημαδιών. Με αυτόν τον τρόπο δίδαξε
στους ανθρώπους την πρόβλεψη. Η ιατρική και η μαντική είναι οι τέχνες της
«πρόβλεψης, πρόνοιας και πρόγνωσης».
Ο Δίας θύμωσε και
καταδίκασε τον Προμηθέα να τον καρφώσουν πάνω στους βράχους του Καυκάσου και να
πηγαίνει ο αετός του κάθε ημέρα και να του τρώει το συκώτι του, που μεγάλωνε
και ανανεωνόταν κάθε νύχτα. Και αυτό να επαναλαμβάνεται γενεές επί γενεών για
10.000 χρόνια.
Το Κράτος ως ελεγκτής και
η Βία ως εκτελεστικό όργανο παρακολουθούν την καθήλωση στον βράχο. «Κράτος και
Βία, για σας η προσταγή του Δία τελείωσε» θα πει ο Ηφαιστος (Αισχύλου,
«Προμηθέας Δεσμώτης», 11-12). Η κυριαρχία του Δία, που μόλις έχει καταλάβει τον
θρόνο του Κρόνου, είναι καινούργια. «Είναι πάντα σκληρός κάθε νέος αφέντης» θα
δηλώσει ο Ήφαιστος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο τύραννος που γηράσκει δεν
γίνεται ακόμα πιο καχύποπτος και σκληρός. Ο Δίας, αφού εξόντωσε πρώτα τους
εχθρούς του, στράφηκε μετά εναντίον των φίλων του, που τον είχαν βοηθήσει να
καταλάβει τον θρόνο, «γιατί είναι νόσημα των τυράννων να μην εμπιστεύονται τους
φίλους». Ο τύραννος είναι υπεράνω του νόμου και των ιερών θεσμών, και ο Δίας
κυβερνά με «αυθαίρετο δίκαιο».
Το δράμα του Προμηθέα
παίζεται σε έναν κόσμο που έχει κάθετη διάρθρωση. Πάνω είναι η έδρα των θεών
και της εξουσίας, κάτω ο τόπος της εξορίας και της τιμωρίας. Στη μέση βρίσκεται
ο επίπεδος δίσκος της Γης με τα ανθρώπινα δρώμενα. Ο Όλυμπος και τα Τάρταρα,
στον κάθετο άξονα της αμοιβής και της τιμωρίας, με τη γήινη διαμεσολάβηση,
είναι στις ημέρες μας η πύλη του ουρανού και η κόλαση, ακριβώς στον ίδιο άξονα
που πραγματοποιείται το πέρασμα από τη μία κοσμική περιοχή στην άλλη. Αυτή η
αντίθεση του «πάνω» και του «κάτω» της ελληνικής και της βιβλικής Γένεσης έχει
περάσει από την κοσμολογία και τη μεταφυσική στην κοινωνιολογία και την
πολιτική ρητορική (ανώτερα - κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ταξική πάλη), καθώς
και στην ψυχολογία και την ψυχανάλυση.
Ο Σ. Φρόιντ το 1900 στο
τοπογραφικό μοντέλο του προτείνει τρία επίπεδα ψυχικής λειτουργίας (συνειδητό,
προσυνειδητό, ασυνείδητο) και το συμπληρώνει αργότερα με το δομικό μοντέλο του,
που αποτελείται επίσης από τρία ψυχικά τμήματα (εκείνο, εγώ, υπερεγώ). Το
«εκείνο» είναι αντίστοιχο του κάτω, το «εγώ» αντίστοιχο του γήινου χώρου και το
«υπερεγώ» αντίστοιχο του πάνω.
Από κοινωνιολογικής
άποψης, ο Προμηθέας είναι ένας επαναστάτης, εκπρόσωπος της παλαιάς
αριστοκρατίας, που βοήθησε τους νέους εξουσιαστές και εξοντώθηκε από αυτούς. Στους
προμηθεϊκούς μύθους και στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου υπάρχει μια
αντίθεση ανάμεσα στην ουράνια φωτιά, που είναι καταστροφική, και τη γήινη, που
είναι δημιουργική. Ο Προμηθέας υποφέρει από την ουράνια φωτιά. Στέκει ακίνητος
στην κορυφή του Καυκάσου, τεντωμένος ανάμεσα στον ουρανό και στη Γη. Η
ατμόσφαιρα στον έρημο και παραδομένο στις θύελλες βράχο του Καυκάσου είναι τόσο
αποπνικτική όσο μέσα σε ένα μπουντρούμι. Σε αυτό το βασίλειο του τρόμου ο φόβος
διαλύει ακόμη και τους δεσμούς αίματος. Ο ξάδερφός του Ηφαιστος αναρωτιέται
«Πώς να δέσω θεό συγγενή μου στον βράχο;», αλλά τελικά υποτάσσεται στην εντολή
του Δία. Ο γέροντας Ωκεανός, παππούς του κατά τον Ησίοδο, έχει εγκαταλείψει
κάθε σκέψη αντίστασης. Πιστεύει στον συμβιβασμό, όπως ένας διεφθαρμένος
πολιτικός που κολακεύει τον εξουσιαστή, που θεωρεί ότι όχι μόνο πρέπει να
δείχνεις υπακοή στον δυνάστη, αλλά οφείλεις επιπρόσθετα να τον αγαπάς ακόμη κι
αν είσαι φυλακισμένος. Και δεν αρκεί να τιμωρείς τους εχθρούς του, αλλά πρέπει
να μισείς αυτούς που μισεί ο δυνάστης.
Σε αντίθεση με τους
ακίνητους πολιτισμούς, που αντιτίθενται στις μεταβολές, οι προοδευτικοί
πολιτισμοί είναι ανταγωνιστικοί. Σε αυτούς τα γεγονότα είναι αμετάκλητα, ο
χρόνος ευθύγραμμος και οι άνθρωποι χωρίζονται σε εξουσιαστές και εξουσιαζομένους.
Αλληλοδιάδοχοι τύραννοι εναλλάσσονται στην εξουσία και ο χρόνος των «ατελείωτων
βασανιστηρίων» κυλά αναλλοίωτος. Τα μυρμήγκια έχουν μάθει να μαγειρεύουν, να
γράφουν, να μετρούν, να εξορύσσουν μέταλλα, να οικοδομούν κτίσματα και να
ναυπηγούν καράβια. Η πρόοδος είναι αμετάκλητη, η βία αναλλοίωτη και ο μύθος
παραμένει ένας διαμεσολαβητής ανάμεσα στον ουρανό και στη Γη.
* Συγγραφέας-ψυχίατρος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου